Ορισμένα μαρμάρινα αντίγραφα κεφαλών, δημιουργημένα κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, που αναπαριστούν αρχαίους Έλληνες κορυφαίους του πνεύματος, παρουσιάζουν ασυμμετρίες. Φιλόσοφοι και ποιητές εμφανίζονται με χαρακτηριστικές ανομοιότητες (ασυμμετρίες) μεταξύ των δύο μερών της κεφαλής (σημ. 1). Τα γλυπτά αυτά πορτρέτα αποτελούν μικρό ποσοστό μεταξύ των εκατοντάδων ρωμαϊκών αντιγράφων. Οι ασυμμετρίες τους είναι σκόπιμες, υπολογισμένες, δεν οφείλονται σε κακοτεχνία ή συνήθεις φυσικές διαφορές στα χαρακτηριστικά των προσώπων, και φαίνεται πως σχεδιάστηκαν από τους γλύπτες της Ρωμαϊκής περιόδου κατόπιν παραγγελίας. Πιθανώς τα πρωτότυπα αρχαία ελληνικά αγάλματα δεν παρουσίαζαν τις ανομοιότητες των ρωμαϊκών αντιγράφων τους (σημ. 2).
Ανόμοια μάτια είχαν επισημανθεί στο καλύτερο από τα αντίγραφα της κεφαλής του Αριστοτέλη και σε ένα από τα αντίγραφα ενός άγνωστου φιλόσοφου (εικ. 2α και 5α), και η S. Dillon τα περιέγραψε ως «ασύμμετρα σχεδιασμένα μάτια» (asymmetrical shaped eyes) (σημ. 3). Ο όρος «ασυμμετρία» υιοθετείται στο παρόν άρθρο.
Οι γλύπτες των ασύμμετρων κεφαλών επιθυμούσαν να παρουσιάσουν αφενός τα εξωτερικά φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά των τιμώμενων επιφανών, αφετέρου να εξυψώσουν τις ιδιαίτερες πνευματικές ικανότητές τους, διαφοροποιώντας τους από συνήθη άτομα, με τον εξής τρόπο: εικόνιζαν τη μία πλευρά της κεφαλής με τα ατομικά χαρακτηριστικά τους και την άλλη με οφθαλμό ή και αυτί ελαφρώς μεγεθυμένα, ενίοτε σε μη «κανονική» θέση, φτάνοντας έως και την παραμόρφωση.
Καθώς «όλοι οι γλύπτες της Ρωμαϊκής περιόδου φαίνεται πως είχαν ελληνική καταγωγή» όπως γράφει ο R.R.R. Smith (σημ. 4), εκείνοι που δημιουργούσαν τα αντίγραφα των κεφαλών Ελλήνων φιλοσόφων και ποιητών με ανομοιότητες ακολουθούσαν μια παράδοση που διατρέχει την Αρχαϊκή έως και τη Βυζαντινή εποχή.
Θα αναφέρουμε κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα.
Αρχαϊκή Kόρη Ακρόπολης αρ. 674
Η «Κόρη με τα αμυγδαλωτά μάτια» (500 π.Χ. περίπου), ένα από τα ωραιότερα αρχαϊκά αγάλματα της Ακρόπολης, ήταν αφιερωμένη στη θεά Αθηνά, προστάτιδα της Ακρόπολης (εικ. 1). Κατασκευάστηκε από παριανό μάρμαρο, προέρχεται από ιωνικό ή αττικό εργαστήριο και είναι επιζωγραφισμένο (σημ. 5). Τα μάτια και τα μαλλιά της είχαν βαφτεί καστανά. Ταινίες μαιάνδρων καθώς και άνθη στόλιζαν το διάδημα, το χιτώνα και το ιμάτιό της (σημ. 6). Τα αυτιά του αγάλματος είναι μεγάλα και αδρά σχεδιασμένα.
Το πρόσωπο παρουσιάζει ασυμμετρία. Τα αμυγδαλωτά μάτια της Κόρης, ελαφρώς εξόφθαλμα, με υψωμένα τοξοειδή φρύδια, εμφανίζουν διαφορές μεταξύ τους. Το δεξί μάτι της, σχεδιασμένο ψηλότερα από το αριστερό, έχει μεγαλύτερη την ίριδα, που κοιτά πιο χαμηλά. Δεν πρόκειται για κακοτεχνία. Το υπόλοιπο πρόσωπο αποδίδεται συμμετρικό, όπως συμμετρικά σχεδιασμένα είναι η άψογα περίτεχνη γεωμετρική σύνθεση της κόμης και το διάδημα. Οι κάθετες γραμμές από τα ίχνη των ζωγραφισμένων μαιάνδρων του διαδήματος που αναπαραστάθηκε, νοητά επεκτεινόμενες, περνούν όλες από το σημείο του κέντρου των χειλιών της. Επομένως, η ασυμμετρία των ματιών της είναι ηθελημένη (εικ. 1γ).
Γενικά, σύμφωνα με τους μελετητές, οι Κόρες της Ακρόπολης μπορεί να αναπαριστούν γυναίκες αριστοκρατικών κυρίως τάξεων, παρθένες ή θεές (σημ. 7).
Η όλη σύνθεση διακυμάνσεων και καμπυλώσεων της κόμης και των πτυχώσεων του ενδύματος της Κόρης δημιουργεί εξαίσιους ρυθμούς. Το ήθος, η ομορφιά, η χάρη και η ισχύς που αποπνέει η μορφή, η εξοφθαλμία, τα ανυψωμένα φρύδια και οι ασυμμετρίες των ματιών (η ψηλότερη θέση του δεξιού οφθαλμού, με διευρυμένη την ίριδα που κοιτά χαμηλότερα – πιθανώς τους θνητούς), τα σχετικώς ογκώδη αυτιά, οι συμβολισμοί μαιάνδρων και ανθέων σημαίνουν ανώτερη υπόσταση ή ιδιότητες (σημ. 8). Η αίσθηση της εικόνας της είναι διαφορετική από τα συνήθη άτομα. Πρόκειται για θρησκευτική τέχνη.
Ασυμμετρίες απαντούν χαρακτηριστικά και σε άλλα αρχαϊκά γλυπτά. Ο Α. Πιερρής, αναφερόμενος σε Κούρους, γράφει: «Οι υπολογισμένα ελαφρές ασυμμετρίες … ανάγουν το πρόσωπο σε υπερβατική υπεροχή» (σημ. 9).
Ασυμμετρίες σε γλυπτά Κλασικής εποχής και σε ρωμαϊκά αντίγραφα επιφανών διανοητών
Στις εικόνες 2 και 3, παρατηρούμε μαρμάρινες κεφαλές αρχαίων φιλοσόφων και ποιητών αντίστοιχα, που εικονίζονται με ασυμμετρίες οφθαλμών και αυτιών, ενώ δεν παρουσιάζουν κακοτεχνίες σε άλλα μέρη τους.
Ειδικότερα, στην εικόνα 2α ο Αριστοτέλης εικονίζεται με μεγαλύτερο και ελαφρώς ογκώδη τον αριστερό του οφθαλμό (Kunsthistorisches Museum Wien, σημ. 10). Στην εικόνα 2β, ο Ζήνων (ο εκ Κιτίου) με μεγαλύτερο αριστερό οφθαλμό και αυτί, και σε διαφορετική θέση (Gallo-Roman Museum of Lyon, σημ. 11). Σημειώνουμε πως σε άλλο αντίγραφο η κεφαλή του Ζήνωνα παρουσιάζεται με διαφορετικές ασυμμετρίες (σημ. 12).
Στην εικόνα 3α, ο Πίνδαρος εικονίζεται με ψηλότερα σχεδιασμένο τον δεξιό οφθαλμό του (Musei Capitolini, σημ. 13) και στην εικόνα 3β, ο Αριστοφάνης με τον δεξιό οφθαλμό του μεγαλύτερο (Wilton House, Richmont, σημ. 14). Τέλος στην εικόνα 3γ, ο Μένανδρος με μεγαλύτερο και ψηλότερα σχεδιασμένο τον αριστερό οφθαλμό (Museo Nazionale Romano, Ρώμη, σημ. 15).
Στην εικόνα 4α, παρατηρούμε ένα από τα μαρμάρινα αντίγραφα της κεφαλής ενός άγνωστου φιλόσοφου (τύπος New York-Rome-Caesarea) στο οποίο εικονίζεται –και μόνο σε αυτό το αντίγραφο– με στενόμακρα μάτια που έχουν την ίδια πλάγια κλίση (Israel Antiquities Authority, σημ. 16). Εμφανίζει μια ομοιότητα στο σχεδιασμό οφθαλμών με κεφαλές της Αφροδίτης της σχολής του Πραξιτέλη, του 4ου αι. π.Χ. Στην εικόνα 4β, κεφαλή της θεάς Αφροδίτης της Κνίδου ή Φρύνης (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, σημ. 17), με οφθαλμούς στενόμακρους που σχεδιάστηκαν με την ίδια πλάγια κλίση. Όμοια πλάγια κλίση στενόμακρων οφθαλμών παρουσιάζουν αγάλματα της θεάς, που εκτίθενται το ένα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας και το άλλο στο Μουσείο της Αρχαίας Μεσσήνης.
Στην εικόνα 5α, ο ίδιος άγνωστος φιλόσοφος της εικόνας 4α (τύπος New York-Rome-Caesarea) σε άλλο αντίγραφο (Musei Capitolini), εμφανίζεται με διαφορετικού τύπου ασυμμετρία: Το πρόσωπό του αποδίδεται εδώ με παραμόρφωση της αριστερής πλευράς. Στην εικόνα 5β, τα δύο διαφορετικά πρόσωπα που συνθέτουν αυτή τη μορφή: αριστερός οφθαλμός, φρύδι, ρουθούνι, παρειά έχουν άλλο σχήμα, θέση, καθώς και έκφραση.
Οι υπολογισμένες διαφοροποιήσεις στα μέρη των προσώπων αρχαίων επιφανών του πνεύματος επιδέχονται οντολογική ερμηνεία:
Διαφορά στο μέγεθος οφθαλμών αρχαίου επιφανούς του πνεύματος (συνήθως το αριστερό είναι το μεγαλύτερο) υποδηλώνουν ίσως αντιθέσεις, όπως «μέρος»-«όλον», «ειδικό»-«γενικό», «το εν δυνάμει και το εν ενεργεία», «σμικρόν και μέγα» [«το κάθε τι είναι σμικρόν και μέγα ως προς τον εαυτόν του»… προς εαυτό δε έκαστόν εστι και μέγα και σμικρόν (Αναξαγόρας, VS 59 B3)] (σημ. 18). Ιδιαίτερο επίσης ενδιαφέρον παρουσιάζει μια φράση του ποιητή Μενάνδρου: «Πώς μπορεί το μικρό μάτι να βλέπει τόσα πολλά;» (Βαβαί, το μικρόν όμμα πώς πολλά βλέπει;) (σημ. 19) και ενδεχομένως στις ασυμμετρίες οφθαλμών που εξετάζουμε, δηλώνεται ότι: Ο έχων μεγάλον τον «εσωτερικόν» οφθαλμόν, πολλά βλέπει (σημ. 20).
Σχεδιάζεται ψηλότερα επίσης ο ένας οφθαλμός, ως διακριτικό μιας ιδιαίτερης, χαρισματικής προσωπικότητας (σημ. 21).
Η παραμόρφωση της μίας εκ των δύο πλευρών ενός αντιγράφου κεφαλής αρχαίου διανοητή (συχνά της αριστερής πλευράς) ίσως δηλώνει επιφανή ο οποίος εξετάζει και το «έτερον», το «αντίθετον» (θέση-αντίθεση, ως κίνηση;) ή εξετάζει το όλον. Επίσης είναι δυνατόν να εκφράζεται ένα δέος προς αυτόν, να εικονίζεται διττή υπόσταση, ακόμη και αγιοσύνη.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, ιδιαίτερα σε επιτύμβια μνημεία της Κλασικής εποχής, τα αλλοιωμένα χαρακτηριστικά στη μία πλευρά της κεφαλής πιθανώς εκφράζουν την έννοια της φθοράς και της θνητότητας.
Από τους αρχαϊκούς χρόνους το δεξιό παρουσιάζεται συνήθως ως καλό. Η αντίθεση «αγαθόν–κακόν» και η αντιστοιχία της με «δεξιό–αριστερό» απαντά και σήμερα στα Βαλκάνια και τον αραβικό κόσμο: Ο επισκέπτης θα μπει σε σπίτι με το δεξί πόδι για το καλό, το παιδί θα κατέβει με το δεξί από το κρεβάτι, το πέταγμα του δεξιού ματιού είναι σημάδι καλού μαντάτου κ.λπ. (σημ. 22).
Τα σχήματα στα οποία επικρατούν η ανισότητα, η διαφορά και η ανομοιότητα συνδέονται περισσότερο με την έννοια της δυάδας. (Δυϊσμός είναι η φιλοσοφική θεωρία η οποία δέχεται ότι ο κόσμος ή η πραγματικότητα βασίζεται στην ύπαρξη δύο αρχών με ριζική διάκριση και ανομοιότητα.) (σημ. 23).
Ο Πλάτων στον Τίμαιο θεωρεί πως η ουσία κάθε πράγματος είναι σύνθεση της ταυτότητας και της διαφοράς (35α1-36β6).
Ασυμμετρίες σε πρόσωπα εικόνων Βυζαντινής εποχής
Ασυμμετρίες μεταξύ των δύο πλευρών της κεφαλής εικονίζονται από τις απαρχές της βυζαντινής τέχνης, με τρόπους ανάλογους εκείνων που ακολουθούσαν καλλιτέχνες σε παλαιότερες περιόδους. Ενδεικτικά, αναφέρονται μερικά παραδείγματα:
Ένα «opus sectile» του 4ου αι. μ.Χ. (εικ. 6) εμφανίζει την κεφαλή ενός χαρισματικού φιλοσόφου (πεφωτισμένος, «θείος άνδρας», σημ. 24) με φωτοστέφανο. Το πρόσωπο παρουσιάζεται με διεσταλμένους οφθαλμούς και παραμόρφωση της δεξιάς πλευράς του. Ο δεξιός οφθαλμός είναι σχεδιασμένος χαμηλότερα του αριστερού, η γραμμή των φρυδιών κλίνει προς τα κάτω δεξιά, η μύτη είναι σε μη κανονική θέση (Μουσείο της Όστια).
Στην εικόνα Χριστός Παντοκράτωρ του 6ου αιώνα, της Μονής Σινά (εικ. 7), έργο μεγάλου καλλιτέχνη όπως γράφει ο Κ. Μανάφης, οι δύο πλευρές του προσώπου διαφέρουν σαφώς στο σχεδιασμό, εκφράζοντας τη διττή υπόσταση, δηλαδή αφενός «…την ανθρώπινη φύση του Θεανδρικού προσώπου», αφετέρου «…τη Θεία φύση του Χριστού» (σημ. 25). Ο αριστερός οφθαλμός εικονίζεται μεγαλύτερος, όπως και η ίριδα, ενώ η κόρη είναι χαμηλότερα ζωγραφισμένη συγκρινόμενη με τον δεξιό οφθαλμό. Αριστερό αυτί και ρουθούνι βρίσκονται ψηλότερα από εκείνα της άλλης πλευράς.
Στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, στη σύνθεση της Δέησης (1260 μ.Χ. περίπου) (σημ. 26), το αριστουργηματικής εκφραστικότητας πρόσωπο του Χριστού παρουσιάζεται με τον αριστερό του οφθαλμό μεγαλύτερο και διαφορετικού σχήματος (εικ. 8). Εικονίζεται η ανθρώπινη και η θεϊκή φύση του Χριστού. Ο δεξιός οφθαλμός κοιτά εμπρός «εκείνα», ο αριστερός κοιτά το «επέκεινα» (Τ. Πουλόπουλος, αγιογράφος και δάσκαλος – από προσωπική συνομιλία).
Ανάλογες ασυμμετρίες παρατηρούνται σε δύο εικόνες του Χριστού της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη (σημ. 27), στον Χριστό Φοβερό Κριτή (Βυζαντινό Μουσείο Καστοριάς), στον Χριστό της Μεγάλης Δέησης στη Μονή Σινά (σημ. 28) κ.α.
Συμπέρασμα
Η παράδοση των ηθελημένων ασυμμετριών μεταξύ των δύο πλευρών της κεφαλής στην ελληνική τέχνη είναι εντυπωσιακά μακρά. Είναι φανερές οι αντιστοιχίες ασυμμετριών σε αρχαϊκές και κλασικές κεφαλές, σε ρωμαϊκά αντίγραφα αρχαίων διανοητών και σε βυζαντινές αγιογραφίες.
Τα ρωμαϊκά αντίγραφα των κεφαλών επιφανών του πνεύματος που εμφανίζουν σκόπιμες ασυμμετρίες παρατηρούνται σε μικρό ποσοστό και, όπως φαίνεται, κατασκευάζονταν κατόπιν επιθυμίας των πελατών. Τα πρωτότυπα αρχαία αγάλματα δεν παρουσίαζαν πιθανότατα αυτού του είδους τις ανομοιότητες – καθώς ασυμμετρίες παρατηρούνται συνήθως σε ένα από τα ρωμαϊκά αντίγραφά τους ή η ίδια προσωπικότητα εικονίζεται σε κάποια αντίγραφα με διαφορετικού τύπου ασυμμετρίες. Πιστεύω πως οι καλλιτέχνες που δημιουργούσαν τις κεφαλές διανοητών με ανομοιότητες μεταξύ των δύο πλευρών τους είχαν τον εξής συγκεκριμένο στόχο: Επιθυμώντας να παρουσιάσουν την ισχύ του νου ενός επιφανούς, ο οποίος υπερέβαινε τις συνήθεις ανθρώπινες δυνατότητες, μία σπάνια προσωπικότητα που προκαλούσε το σεβασμό και το δέος ίσως στα όρια του θείου, οι γλύπτες δεν τηρούσαν τους συνήθεις κανόνες αισθητικής. Υπερέβαιναν τα όρια – ωστόσο ακολουθώντας σε κάθε περίπτωση μια παράδοση. Για να εικονίσουν την ανθρώπινη φύση εκείνων, παρουσίαζαν τη μια πλευρά τους με τα φυσιογνωμικά τους χαρακτηριστικά. Για να εκφράσουν επιπλέον τις εξέχουσες πνευματικές ικανότητές τους, απέδιδαν την άλλη πλευρά της κεφαλής με οφθαλμό ή και αυτί ελαφρώς μεγεθυμένα ή ακόμη και με διαφορετικό σχήμα, κάποιες φορές σε μη «κανονική» θέση, έως και την παραμόρφωση της μιας πλευράς – καθώς εκείνοι ήταν ξεχωριστοί. Έβλεπαν, άκουγαν και γενικά αντιλαμβάνονταν, νοούσαν τη φυσική και κοινωνική πραγματικότητα όχι με τον συνήθη τρόπο.
Διαφοροποιήσεις αυτού του είδους συνδέονται με τον δυϊσμό. Σε ορισμένες εικονιζόμενες ανομοιότητες μεταξύ των δύο πλευρών της κεφαλής, δεν αποκλείεται σύνθεση ή συγκερασμός εννοιών οντολογικού χαρακτήρα. Είναι βέβαιο πως οι παρουσιαζόμενες ασυμμετρίες στα αντίγραφα κεφαλών αρχαίων επιφανών του πνεύματος δεν έχουν το ίδιο ακριβώς σκεπτικό με εκείνες π.χ. των αρχαϊκών Κούρων ή των αγιογραφιών του Παντοκράτορα. Είναι φανερό εντούτοις ότι οι ασυμμετρίες κεφαλών που παρατηρούνται στη βυζαντινή αγιογραφία και συνδέονται με τον δυϊσμό έχουν ισχυρές καταβολές στην αρχαία ελληνική τέχνη και τη φιλοσοφία.
Εύη Σαραντέα
Ζωγράφος
- E. Σαραντέα, Το εντός Άγαλμα, Περίπλους, εκδ. Βίτσος, Αθήνα 2015, σ. 229-230.
- Ε. Σαραντέα, Eικονογραφίες φιλοσόφων κατά την Ελληνιστική εποχή και την Ύστερη Αρχαιότητα. Η επίδρασή τους στη Βυζαντινή αγιογραφία, Τόμος πρακτικών 6ου Διεπιστημονικού Συνεδρίου «Φιλοσοφία και Κοσμολογία», 18-20 Οκτωβρίου 2017, Ένωση Ελλήνων Φυσικών, Αθήνα 2018 (υπό έκδ.).
- S. Dillon, Ancient Greek Portrait Sculpture: Contexts, Subjects, and Styles, Cambridge University Press, New York 2006, σ. 118.
- R.R.R. Smith, Ελληνιστική Πλαστική, μτφρ. Δ. Κουτσούμπα / Αικ. Χαμηλάκη, Καρδαμίτσα, Aθήνα 2009, σ. 24.
- K. Karakasi, A companion to women in the ancient world, Getty Publications, Los Angeles 2003, σ. 269-272.
- Δ. Παντερμαλής κ.ά., Αρχαϊκά χρώματα, εκδ. Μουσείο Ακρόπολης, Αθήνα 2012, σ. 10, 48-49.
- Α. Καλαμάρη, Αρχαϊκές Κόρες: Εικονογραφία και ερμηνεία, εκδ. Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Βόλος 2004, σ. 106.
- E. Sarantea, Das Gesicht hinter dem Marmor: Was uns die alten Griechen zu sagen haben, Kentavros, Hamburg 2017, σ. 119.
- Α. Πιερρής, «Μορφολογία και ύφος αρχαϊκής λακωνικής πλαστικής» , στα Σεμινάρια ιστορικοφιλοσοφικού λόγου, Κύκλος Λ΄, Ινστιτούτο φιλοσοφικών ερευνών, Πάτρα 2016-2017, σ. 12, 18, 20, 21, 25 (http://www.philosophical-research.org).
- Smith, ό.π., εικ. 27.
- G. Richter, The Portraits of the Greeks, The Phaidon Press, London 1965, εικ. 1095.
- Richter, ό.π., εικ. 1092.
- Richter, ό.π., εικ. 417.
- Richter, ό.π., εικ. 795.
- Richter, ό.π., εικ. 1548.
- Dillon, ό.π., εικ. 10.
- Α. Corso, «Κεφαλή Αφροδίτης», στο Ν. Καλτσάς / Ν. Δεσπίνης, Πραξιτέλης. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, εκδ. Υπουργείου Πολιτισμού, Aθήνα 2007, σ. 123.
- Α.S. Bogomolov, Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας. Ελλάδα και Ρώμη, μτφρ. Φ. Βώρος, Ειρμός, Αθήνα 1995, σ. 169.
- Γ. Αβτζής, Μένανδρος, εκδ. Γ. Αβτζής, Αθήνα 1970, σ. 83.
- Σαραντέα, ό.π., 2015, σ. 230.
- Dillon, ό.π., σ. 16, εικ. 8-15.
- E. Sarantea, Asymmetries in sculpture heads of ancient Greek intellectuals, Electryone, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος 2018 (υπό έκδ.).
- Τ. Τaylor, The theoretical arithmetic of Pythagoreans, 2010, σ. 20, 154, 248 [ελλ. έκδ.: Η θεωρητική αριθμητική των Πυθαγορείων, μτφρ. Μ. Οικονόμου, εκδ. Ιάμβλιχος, Αθήνα 1995].
- P. Zanker, The Mask of Socrates: The Ιmage of the Intellectual in Antiquity, University of California Press, Berkeley 1995, σ. 318.
- Κ. Μανάφης, Σινά: Οι Θησαυροί της Ιεράς Μονής Αγίας Αικατερίνης, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1990, σ. 93 και 136.
- R.J. Mainstone, Hagia Sofia, Thames and Hudson, New York 2002, σ. 222.
- Kilickaya, Μονή της Χώρας, εκδ. Silk Road, Istanbul, σ. 5.
- Μανάφης, ό.π., σ. 171.