Η MONUMENTA (Αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία για την προστασία της φυσικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς Ελλάδας και Κύπρου, www.monumenta.org) στο πλαίσιο των προγραμμάτων καταγραφής κτηρίων που εκπονεί από το 2013 έχει εντάξει και την καταγραφή αγροτικών κτισμάτων. Το 2018 ξεκίνησε το πρόγραμμα «Καταγραφή, Τεκμηρίωση, Ανάδειξη αγροτικών κτισμάτων 19ου και 20ού αιώνα στη Νάξο», το οποίο περιλαμβάνει την καταγραφή των κτισμάτων που κτίστηκαν το χρονικό διάστημα 1830-1975 και διατηρούνται στο νησί. Η καταγραφή πραγματοποιείται είτε με επιτόπια έρευνα είτε μέσα από τη συλλογή πληροφοριών από κατοίκους του νησιού.
Οι κύριοι στόχοι του προγράμματος είναι η έρευνα και η καταγραφή των κτηρίων, με σκοπό τη μελέτη αλλά και την προστασία και την ανάδειξή τους. Στο πλαίσιο αυτό πέρα από την επιτόπια καταγραφή, τη βιβλιογραφική και αρχειακή έρευνα, συγκεντρώνονται φωτογραφίες, σχέδια και προφορικές μαρτυρίες για την ιστορία των κτηρίων, ακόμα και των κατεδαφισμένων. Παράλληλα το πρόγραμμα στοχεύει να αναδείξει τον αγροτικό αρχιτεκτονικό πλούτο με μια σειρά δραστηριοτήτων και εκδηλώσεων αλλά και με την ενεργό συμμετοχή εθελοντών στην καταγραφή των κτηρίων και τη συλλογή των προφορικών μαρτυριών. Στην ομώνυμη με το πρόγραμμα σελίδα στο facebook παρουσιάζονται κτίσματα που έχουν καταγραφεί, πληροφορίες, φωτογραφικό υλικό και καλούνται όσοι έχουν πληροφορίες για αγροτικά κτήρια να τις αναρτήσουν και να εμπλουτίσουν τις γνώσεις μας γι’ αυτά.
Η ΜΟΝUMENTA ξεκίνησε την ενασχόληση με τα αγροτικά κτίσματα το 2016 στο πλαίσιο του προγράμματος «Τοπικές Κοινωνίες και Μνημεία», που εκπονεί στο νησί εδώ και 12 χρόνια με την επιστημονική εποπτεία των αρχαιολόγων Στ. Λεκάκη και Ε. Γρατσία. Το έτος αυτό, το 2018 και το 2019 διοργάνωσε ημερίδες-δημόσιες συζητήσεις, σε συνεργασία με τον ΝΟΠΠΑΠΠΠΑ Νάξου. Η δεύτερη και η τρίτη εντάχθηκαν και στο πλαίσιο του προγράμματος «Co-creating heritage; Bottom-up planning for heritage management in rural areas (AHRC Cultural Value, Follow on Funding Scheme)», που διενεργήθηκε σε συνεργασία με το Newcastle University και άλλους φορείς.
Οι ημερίδες εστίασαν σε όλα τα κτίσματα αγροτικής και κτηνοτροφικής χρήσης (αλώνια, ανεμόμυλους, νερόμυλους, μιτάτα, πηγάδια, ξερολιθιές, καμίνια, πατητήρια, γεφύρια, κρήνες, μονοπάτια), τα περισσότερα προϊόντα ανώνυμης, χρηστικής, λαϊκής αρχιτεκτονικής, στους κινδύνους που αντιμετωπίζουν, τους τρόπους προστασίας και ένταξής τους στο απόθεμα της πολιτιστικής κληρονομιάς σε τοπικό και εθνικό επίπεδο, στην τουριστική, λειτουργική και εκπαιδευτική αξιοποίησή τους, στη σχέση τους με τον άυλο πολιτισμό του νησιού και τα σχετικά επαγγέλματα του αγρότη και του βοσκού.
Παράλληλα το 2018 εκπονήθηκε έρευνα που είχε στόχο να μελετηθεί η σχέση των κατοίκων και των επισκεπτών του νησιού με τα αγροτικά κτίσματα. Συγκεκριμένα μέσα από συστηματική εμπειρική έρευνα αναζητήθηκε αν οι πολίτες θεωρούν τα κτίσματα που σχετίζονται με την αγροτική και την κτηνοτροφική παραγωγή μνημεία. Αν πιστεύουν ότι πρέπει να προστατευθούν και να συντηρηθούν. Και αν ναι, πώς μπορεί να γίνει αυτό αποτελεσματικά. Και ακόμα, τι ιστορίες μας διηγούνται για τους ανθρώπους, την κοινωνική οργάνωση και τη ζωή της περιόδου στην οποία δημιουργήθηκαν; Τον Ιούνιο του 2019, μέσα από μια πιο στοχευμένη και συμμετοχική έρευνα σε ομάδες πολιτών, έγινε προσπάθεια να συν-εντοπιστούν οι άξονες και οι προτεραιότητες προστασίας και διαχείρισης των αγροτικών μνημείων και του ευρύτερου τοπίου του νησιού. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από τους δρες Στέλιο Λεκάκη (MONUMENTA, Newcastle University) και Μήνα Δραγούνη (Bournemouth University).
Από τα ευρήματα της έρευνας προκύπτει ότι οι κατασκευές των αγροτών και των βοσκών, όπως και το ευρύτερο τοπίο δραστηριότητάς τους, κατέχουν σημαντική θέση στη μνήμη των κατοίκων του νησιού, αντανακλώντας την ιστορία της οικογένειας ή της κοινότητας. Παρόλα αυτά, το αγροτικό παρελθόν και τα υλικά και άυλα κατάλοιπά του στην πλειοψηφία τους δεν ανάγονται στο επίπεδο της «επίσημης» πολιτιστικής κληρονομιάς, δηλαδή δεν αποτελούν «μνημεία» με κρατικούς όρους. Έτσι, η αγροτική κληρονομιά είναι κραταιά στη συνείδηση των κατοίκων, και η σημασία τους –υπό συνεχή διαμόρφωση– έχει έρεισμα τη μνήμη των ανθρώπων παρά τη μνημειακότητα της μορφής τους. Αν και το μέλλον της φαντάζει άδηλο, ελλείψει κρατικών πρωτοβουλιών, μια συλλογική προσέγγιση στη διαχείρισή της, φαίνεται περισσότερο δόκιμη και εφικτή.
Μέρος από τα πορίσματα τεκμηριώνεται στο ντοκιμαντέρ «Κρυμμένα τοπία της Νάξου», που έγινε σε συνεργασία με την ΕΡΤ-Νέα Μέσα και είναι προσπελάσιμο από το αρχείο της.
Η αγροτική κληρονομιά της Νάξου
Η Νάξος είναι ένα νησί που συνεχίζει να στηρίζει την οικονομία της στον αγροτικό τομέα και διατηρεί σε μεγάλο βαθμό την αγροτική της κληρονομιά. Σε όλο το νησί διατηρούνται μνημεία που χρονολογούνται από τους αρχαίους χρόνους μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα. Τα μνημεία αυτά διηγούνται με τον πιο εύληπτο τρόπο την καθημερινότητα των Ναξιωτών, κυρίως του 19ου και του α’ μισού του 20ού αιώνα, και αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του τοπίου της Νάξου. Κατασκευασμένα με τεχνικές κατασκευής που απαιτούσαν ιδιαίτερη δεξιότητα, απειλούνται σήμερα με καταστροφή ή αλλοίωση από φυσικούς και ανθρωπογενείς παράγοντες.
Τα τελευταία χρόνια, ως αποτέλεσμα της οικονομικής ύφεσης και της επιστροφής ανθρώπων στην ενδοχώρα της Ελλάδας, των νέων αναγκών της αγροτικής παραγωγής, της τουριστικής πίεσης ή της νοσταλγικής θεώρησης ενός χαμένου πια τρόπου ζωής, παρατηρείται ένα συστηματικό ενδιαφέρον γύρω από το αγροτικό τοπίο των νησιών και των σχετικών αγροτικών κατασκευών που φιλοξενεί.