«Δίχως χάρτη δεν πας πουθενά!». Το επίκαιρο αυτό μήνυμα για τη διαχείριση των γεωπολιτικών προκλήσεων και κινδύνων ανέδειξε η μελέτη ιστορικών χαρτών του Αρχιπελάγους του Αιγαίου, που δημιουργήθηκαν πριν από τρεις αιώνες κατ’ εντολή του Λουδοβίκου ΙΔ’ της Γαλλίας.

Δύο χρόνια μετά την ανακάλυψη ενός μέρους των σπάνιων χειρόγραφων χαρτών στη Βιβλιοθήκη του ΑΠΘ (ΒΚΠ-ΑΠΘ) και έναν χρόνο και κάτι μετά την ανακάλυψη του υπολοίπου μέρους του θησαυρού στο ιστορικό αρχείο του γαλλικού υπουργείου Άμυνας, στη Βενσέν, οι δύο συλλογές, αφού μελετήθηκαν από τους ειδικούς ιστορικά, πολιτικά, καλλιτεχνικά και τεχνολογικά, ενώθηκαν στη Θεσσαλονίκη, δίνοντας απαντήσεις, που σήμερα βοηθούν στη βαθύτερη κατανόηση των ισορροπιών και της στρατηγικής σημασίας που ανέκαθεν είχε το Αιγαίο, ως μία θάλασσα που ενώνει –ή για άλλους χωρίζει– Δύση και Ανατολή, Ευρώπη και Ασία.

Η έκθεση «Aρχιπέλαγος 1685-1687 στους χάρτες του Λουδοβίκου ΙΔ’», που οργάνωσε η Βιβλιοθήκη και Κέντρο Πληροφόρησης ΑΠΘ, σε συνεργασία με το Γενικό Προξενείο της Γαλλίας στη Θεσσαλονίκη και το Εργαστήριο Χαρτογραφίας ΑΠΘ, εγκαινιάστηκε πρόσφατα στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών ΑΠΘ. Θα διαρκέσει μέχρι τις 2 Απριλίου, ενώ συνοδεύεται από ομότιτλη έκδοση της «Τρικογλείου» Βιβλιοθήκης ΒΚΠ-ΑΠΘ. Για πρώτη φορά εκτίθενται 39 παγκοσμίως σπάνιοι χειρόγραφοι γαλλικοί χάρτες των Κυκλάδων, εξαιρετικής τέχνης και τεχνικής, αισθητικά παραδείγματα της επιρροής του κλασικισμού στη χαρτογραφία, καθώς και 28 πανοράματα-έργα τέχνης.

Οι χάρτες ως ιστορικά τεκμήρια και γεωπολιτικά εργαλεία

Για την ταραγμένη ιστορική περίοδο και τα ιδιαίτερα γεγονότα που οδήγησαν τον Λουδοβίκο ΙΔ’ να δώσει εντολή στους μηχανικούς του να χαρτογραφήσουν το Αιγαίο μίλησε ο ομότιμος καθηγητής Νεότερης Ιστορίας του ΑΠΘ, Ιωάννης Χασιώτης, εξετάζοντας τους –ειρηνικούς ή μη– σκοπούς του περίφημου σχεδίου «προς Ανατολάς» και αν αυτό προέβλεπε τελικά τη στρατιωτική κατάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

«Οι πραγματικές προθέσεις του Λουδοβίκου ΙΔ’ έναντι των Οθωμανών δεν έχουν ακόμα τεκμηριωθεί με απόλυτη ασφάλεια», παραδέχθηκε ο καθηγητής, σημειώνοντας και ότι «με την υπογραφή των διομολογήσεων η Γαλλία είχε αναδειχθεί στην ισχυρότερη εμπορική δύναμη της περιοχής». «Εφόσον οι συνθήκες στις σχέσεις του Λουδοβίκου με τις αντίπαλες δυνάμεις –και ιδιαίτερα τους Αψβούργους– δεν επέτρεπαν τη ριζική ανατροπή της γαλλικής πολιτικής έναντι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τα επιτελικά σχέδια του διαμελισμού της με τη συμμετοχή και της Γαλλίας αποτελούσαν εναλλακτικές λύσεις για κάθε ενδεχόμενο και δεν θα έμπαιναν σε εφαρμογή παρά μόνο σε περίπτωση που θα το επέβαλλαν ως έσχατη επιλογή οι ραγδαίες εξελίξεις τόσο στη νοτιοανατολική όσο και στην κεντρική και τη δυτική Ευρώπη», εξήγησε. Στον αντίποδα παρατήρησε πως «οι προσπάθειες για την ειρηνική επέκταση της Γαλλίας στην οθωμανική Ανατολή, κατά κανόνα με την εμπορική εκμετάλλευση των ανατολικομεσογειακών αγορών και σε δεύτερο στάδιο με τη θρησκευτική και πολιτική προπαγανδιστική δράση των μισιονάριων είχαν σταθερούς στόχους και πραγματοποιήθηκαν με συνέπεια». Συμπέρανε, έτσι, πως η αποστολή χαρτογράφησης του Αιγαίου τη διετία 1685-1687, έμελλε να μείνει παρακαταθήκη στους χαρτογράφους, ως ένας από τους ειρηνικούς καρπούς της ανάπτυξης των επιστημών την περίοδο εκείνη.

Για τους χειρόγραφους χάρτες των Κυκλάδων των μηχανικών Ραζώ (της Τρικογλείου Βιβλιοθήκης ΒΚΠ ΑΠΘ) και Πετρέ (της Service historique de la Défence της Γαλλίας) και για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της χαρτογραφίας της εποχής εκείνης -τεχνικά, μορφολογικά και καλλιτεχνικά- μίλησε ο καθηγητής Χαρτογραφίας του ΑΠΘ, Ευάγγελος Λιβιεράτος, εξηγώντας πως η έκθεση αναφέρεται σε ένα γεγονός στο τέλος του 17ου αιώνα, ωστόσο, μελετώντας τους χάρτες και το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο συντάχθηκαν φαίνεται πως «τελικά έχουμε τη συμπύκνωση αυτών που συνέβησαν κατά τη διάρκεια όλου του αιώνα». Ο καθηγητής επισήμανε πως το Αρχιπέλαγος υπήρξε πάντοτε σημαντική αναφορά στους χάρτες, ενώ οι Γάλλοι συστηματικά ασχολήθηκαν με τους χάρτες και τα οχυρωματικά έργα. «Ήταν η Γαλλία η πρώτη χώρα που απέκτησε χαρτογραφία ως υπόθεση του κράτους (affaire d’État) και της ισχύος του», επισήμανε, προσθέτοντας ότι οι μηχανικοί του Λουδοβίκου, Ραζώ και Πετρέ, στους χάρτες των Κυκλάδων εκτός από τα στοιχεία που αφορούν τη γεωμετρική προσέγγιση των νησιών, τη βαθυμετρία, την αποτύπωση των ακτογραμμών και την ανάδειξη της καλλιτεχνικής διάστασης, προσφέρουν σημαντικά στοιχεία κοινωνικής γεωγραφίας, όπως για την κατά τόπους φτώχεια, εγκατάλειψη ή λειψανδρία. «Οι χάρτες αναδεικνύονται σημαντικά τεκμήρια ιστορίας, αλλά και μέσα υποστήριξης της γεωπολιτικής, θεωρούνται σήμερα γεωπολιτικό back up», κατέληξε ο καθηγητής.

«Στην ουσία ανακαλύπτουμε σήμερα στη σωστή του διάσταση έναν θησαυρό που ήταν κρυμμένος στη συλλογή μας, στην πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη του ΑΠΘ», δήλωσε στον χαιρετισμό του ο πρύτανης του ΑΠΘ, καθ. Περικλής Μήτκας, διαπιστώνοντας πως «είναι μεγάλη η κοινότητα των ανθρώπων που αγαπούν τους χάρτες στη Θεσσαλονίκη».

Στην ανάδειξη των ιστορικών δεσμών Ελλάδας- Γαλλίας μέσα και από την εν λόγω συνεργασία των γαλλικών διπλωματικών αρχών στην Ελλάδα με το ΑΠΘ αναφέρθηκε ο γενικός πρόξενος της Γαλλίας στη Θεσσαλονίκη, Φιλίπ Ρέι. «Μπορούμε να διακρίνουμε σύμβολα αυτής της σχέσης στην εξαιρετική κατάσταση αυτών των χαρτών, στην επιμελή συντήρησή τους, ξεχωριστά στο Παρίσι και τη Θεσσαλονίκη, όπως επίσης και στην επανένωσή τους σήμερα», επισήμανε, καταλήγοντας: «Πρόκειται για την παρουσίαση μίας πολιτιστικής κληρονομιάς πολύ αγαπητής και στις δύο χώρες, που μοιραζόμαστε και που μας ενώνει ιστορικά και γεωγραφικά: τη Μεσόγειο Θάλασσα».