Όταν αναφερόμαστε στο χώρο και στην ατμόσφαιρα του βυζαντινού ναού, χρειάζεται απαραίτητα να λάβουμε υπόψη μας και το φως. Μέσα από τη χριστιανική φιλοσοφία, φιλολογία και τη δογματική των Πατέρων της Εκκλησίας, οργανώθηκε η αισθητική του φωτός στον βυζαντινό ναό με συγκεκριμένο τρόπο (σημ. 1).
Για να διερευνήσουμε το ρόλο του φυσικού φωτός στον βυζαντινό ναό, αρχίσαμε με παρατηρήσεις και μετρήσεις στο εσωτερικό ενός ικανού αριθμού βυζαντινών ναών (σημ. 2). Ένα από τα πιο σημαντικά παραδείγματα είναι ο ναός του Προφήτη Ηλία (σημ. 3) στη Θεσσαλονίκη, κτίσμα της βυζαντινής ναοδομίας του 14ου αιώνα, που πιθανόν αποτελούσε καθολικό μονής (σημ. 4) (εικ. 1).
Ο Προφήτης Ηλίας ανήκει στον λεγόμενο αθωνικό τύπο. Η μονή της Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους αποτέλεσε τη βάση του νέου αυτού τύπου (σημ. 5 και σημ. 6). Το χαρακτηριστικό του γνώρισμα είναι οι δύο κόγχες, οι λεγόμενοι χοροί, στη βόρεια και τη νότια πλευρά του κυρίως ναού, που σε κάτοψη έχουν σχεδόν την ίδια διάσταση με την κόγχη του ιερού (εικ. 2). Στις γωνίες του κεντρικού χώρου τέσσερις κίονες στηρίζουν τις καμάρες όπου εδράζεται ο μεγάλης διαμέτρου κεντρικός τρούλος (σημ. 7). Τον μοναστηριακό χαρακτήρα του κτίσματος τονίζει ο μεγάλος χώρος της λιτής. Εξωτερικά της σχηματίζεται στοά από πεσσούς που απολήγει στα ανατολικά σε δύο τρίκογχα παρεκκλήσια με εξάπλευρο τρούλο (σημ. 8).
Οι ανασκαφικές εργασίες που πραγματοποίησε η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης στον περιβάλλοντα χώρο του Προφήτη Ηλία έφεραν στο φως αρχιτεκτονικά κατάλοιπα επάλληλων κατασκευαστικών φάσεων, χρονολογημένα από τους παλαιοχριστιανικούς μέχρι τους μεταβυζαντινούς χρόνους (σημ. 9).
Αν και απουσιάζει η λεπτομερής σχεδιαστική αποτύπωση του μνημείου, εντούτοις παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η κατανομή του φυσικού φωτός στο εσωτερικό του ναού. Τα συμπεράσματα που θα προκύψουν από τη συγκεκριμένη έρευνα θα βοηθήσουν στην αποκωδικοποίηση θεμάτων γεωμετρικής αρμονίας και αισθητικής του ναού.
Για να μελετήσουμε την κατανομή του φυσικού φωτός καταγράψαμε τις μεταγενέστερες επεμβάσεις που επηρεάζουν το φως καθώς και την πορεία των ακτίνων φωτός (σημ. 10) σε σχέση με τη γεωμετρία του ναού και το χρόνο παρατήρησης (σημ. 11).
Ο ηλιασμός του ναού εξαρτάται από τον αριθμό, τις διαστάσεις και τον προσανατολισμό των παραθύρων. Επιπλέον, σημαντικοί παράγοντες που διαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό την αισθητική του χώρου είναι αφενός η ποιότητα του χρώματος του εισερχόμενου φωτός διά των υαλοστασίων, αφετέρου το φως που εκπηγάζει από τις μορφές, τα χρώματα και τα σύμβολα της εικονογραφίας (σημ. 12).
Στη Βυζαντινή περίοδο ο ναός του Προφήτη Ηλία δέσποζε στην περιοχή και σίγουρα θα ήταν ορατός από το κέντρο της πόλης. Το ηλιακό φως έφτανε απρόσκοπτα σε αυτόν, από την ανατολή μέχρι τη δύση του ήλιου.
Σήμερα, εξαιτίας των ψηλών σύγχρονων οικοδομών, οι ακτίνες του ήλιου, κατά τις πρωινές και απογευματινές ώρες και σε ορισμένες εποχές του έτους, δεν φτάνουν στο ναό και επιπλέον εμποδίζουν τη θέαση του μνημείου από αρκετά σημεία της πόλης.
Μεταγενέστερες επεμβάσεις που επηρεάζουν τον φυσικό φωτισμό
Στα παράθυρα του κεντρικού τρούλου (σημ. 13) τοποθετήθηκαν διαφανείς κοινοί υαλοπίνακες που δεν επηρεάζουν το χρώμα του εισερχόμενου φωτός (εικ. 3) (σημ. 14). Αντίθετα, το χρώμα του φωτός από τα παράθυρα της κόγχης του ιερού αλλάζει, εξαιτίας των σύγχρονων χρωματιστών υαλοπινάκων (σημ. 15), και από θερμό λευκό παίρνει αποχρώσεις του κόκκινου χρώματος (εικ. 4) (σημ. 16). Στη βόρεια και τη νότια κόγχη σχηματίζονται δύο σειρές παραθύρων, τρία σε κάθε σειρά, με διαφανείς υαλοπίνακες.
Στο τύμπανο του τρούλου, στα σφαιρικά τρίγωνα και στα υπόλοιπα μέρη του κυρίως ναού δεν σώζονται τοιχογραφίες. Τα επιχρίσματα που κατασκευάστηκαν στην αναστήλωση της δεκαετίας του ’50 έχουν υπόλευκο χρώμα με μεγάλο συντελεστή ανάκλασης (σημ. 17).
Οι ψηλές οικοδομές που κτίστηκαν γύρω από το μνημείο μετά το 1950 περιορίζουν σε μεγάλο βαθμό τις ακτίνες του ήλιου και αλλάζουν τον αρχικό φυσικό φωτισμό του ναού. Συγκεκριμένα, το πρωινό φως του ήλιου ανακλάται στις εξωτερικές επιφάνειες των δυτικών κτιρίων και εισέρχεται στο ναό με αντίθετη κατεύθυνση, δηλαδή από δυτικά προς ανατολικά.
Την άνοιξη και το καλοκαίρι το ανακλώμενο πρωινό φως είναι εξαιρετικά έντονο και φτάνει μέχρι το ιερό.
Ο προσανατολισμός του ναού
Ο κεντρικός άξονας του ναού είναι έντονα στραμμένος νότια με γωνία 135° από τον Βορρά (εικ. 2) (σημ. 18). Γεωγραφικά ο προσανατολισμός συμπίπτει με την περιοχή δυτικά του ορεινού όγκου του Χορτιάτη (εικ. 5). Τα παρεκκλήσια στις τέσσερις γωνίες του ναού βρίσκονται στους γεωγραφικούς άξονες Ανατολή-Δύση και Βορράς-Νότος. Τον ίδιο προσανατολισμό έχουν και οι τέσσερις κίονες του κυρίως ναού.
Η έντονη νότια στροφή του ναού θα μπορούσε πιθανόν να ερμηνευτεί από το γεγονός ότι ιδρύθηκε πάνω σε παλαιότερο κτίσμα (σημ. 19) και αυτό ίσως να καθόρισε τον προσανατολισμό του. Για την επιπλέον τεκμηρίωση του θέματος εξετάσαμε τη θέση του μνημείου στους χάρτες της εποχής της Τουρκοκρατίας (σημ. 20). Η θέση του κτίσματος σημειώνεται στην τούρκικη συνοικία Εski Saray και στη γωνία των δρόμων Αli Yazici (Ιωάννη Καμενιάτη ) και Eski Saray (Προφήτη Ηλία). Στην κάτοψη ο κεντρικός άξονας έχει νότια κλίση, όχι όμως ακριβώς ίδια με εκείνη που έχει σήμερα ο ναός (σημ. 21).
Γεωμετρική ανάλυση
Οι τέσσερις κίονες του κυρίως ναού σχηματίζουν στην κάτοψη ορθογώνιο τετράγωνο ΑΒΓΔ με μήκος πλευράς 7 μ. (εικ. 6). Το τετράγωνο εγγράφεται σε περιφέρεια κύκλου με ακτίνα R1=5 μ., η οποία περικλείει και τους τέσσερις κίονες. Με το ίδιο κέντρο και ακτίνα R2=4,5 μ. σχηματίζεται ένας δεύτερος κύκλος που εφάπτεται στις εσωτερικές προς το κέντρο πλευρές των κιόνων. Επομένως, οι κίονες περιέχονται μεταξύ των δύο ομόκεντρων κύκλων R1 και R2. Ακόμη, με το ίδιο κέντρο Κ εγγράφεται μια τρίτη περιφέρεια με ακτίνα R3=8,5 μ., η οποία διέρχεται από την εσωτερική πλευρά της βόρειας και νότιας κόγχης, από το μέσο των παρεκκλησίων και τυπικαριών και πλησίον των ανατολικών κιόνων της λιτής. Στον κύκλο αυτό εγγράφεται ορθογώνιο τετράγωνο ΕΖΗΘ με μήκος πλευράς 12 μ., στραμμένο όμως ως προς τα αρχικά κατά 45°. Ο λόγος της διαγωνίου προς την πλευρά του τετραγώνου ισούται με τον άρρητο αριθμό √2 =1,41666666… (σημ. 22). Εάν επεκτείνουμε την παραπάνω ακτίνα μέχρι την εξωτερική πλευρά της τοιχοποιίας της βόρειας και νότιας κόγχης, τότε μπορούμε να χαράξουμε έναν τέταρτο κύκλο με ακτίνα R4 ≈ 9,3 μ., που περικλείει σχεδόν ολόκληρο τον κυρίως ναό.
Ο ίδιος γεωμετρικός σχεδιασμός επαναλαμβάνεται και στην τομή κατά πλάτος (εικ. 7). Με κέντρο Κ, που αντιστοιχεί στο μέσο του ύψους του ναού, εγγράφεται περιφέρεια κύκλου R1 που διέρχεται από τα δύο σημεία του δαπέδου Α΄ και Δ΄. Στην περιφέρεια του κύκλου εγγράφεται τετράγωνο Α΄Β΄Γ΄Δ΄, του οποίου οι πλευρές είναι ίσες με το πλάτος και το ύψος του ναού (σημ. 23).
Ο γεωμετρικός σχεδιασμός του Προφήτη Ηλία ακολούθησε παλαιότερα πρότυπα, όπως είναι ο ναός της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως (σημ. 24), και το καθολικό της Μεγίστης Λαύρας.
Συγκρίνοντας τις κατόψεις των κεντρικών χώρων της Μεγίστης Λαύρας και του Προφήτη Ηλία, διαπιστώσαμε τα εξής:
– Ο κεντρικός τρούλος της Μεγίστης Λαύρας έχει διάμετρο 6 μ. (σημ. 25) και εδράζεται σε τέσσερις πεσσούς, που ορίζουν ορθογώνιο με εσωτερικό μήκος πλευρών 8×7,5 μ.
– Το ύψος του κεντρικού τρούλου της Μεγίστης Λαύρας (15 μ.) είναι χαμηλότερο από εκείνο του Προφήτη Ηλία (18,30 μ.). Οι τρούλοι των δύο ναών έχουν τον ίδιο αριθμό παραθύρων, αλλά διαφέρουν στη μορφή και στις διαστάσεις.
– Στην κάτοψη του καθολικού της Μεγίστης Λαύρας η απόσταση μεταξύ της βόρειας-νότιας κόγχης και της κόγχης ιερού-δυτικής πλευράς του κυρίως ναού είναι ίση με 17 μ. Στον Προφήτη Ηλία οι αντίστοιχες αποστάσεις είναι 17 μ. και 15,5 μ.
– Στο ναό της Μεγίστης Λαύρας η εσωτερική διάμετρος των τριών κογχών είναι 5 μ., ενώ στον Προφήτη Ηλία 5,50 μ.
Το φυσικό φως στο ναό (σημ. 26)
Όταν ο επισκέπτης εισέρχεται στη λιτή, βλέπει την κόγχη του ιερού βήματος με το μεγάλο τρίλοβο παράθυρο (σημ. 27). Από τη βασίλειο πύλη βλέπει το ιερό βήμα, τμήμα των χορών και το μεγαλύτερο τμήμα του τρούλου.
Από το μεγάλο τρίλοβο παράθυρο της κόγχης του ιερού εισέρχεται άλλοτε έμμεσα και άλλοτε άμεσα το φυσικό φως.
Στην αρχή της άνοιξης (Μάρτιος) οι πρώτες ακτίνες του ήλιου εισχωρούν από τα παράθυρα του τρούλου με κατεύθυνση το δυτικό σφαιρικό τρίγωνο (σημ. 28) (εικ. 3) και τον Μάιο από τα παράθυρα της βόρειας κόγχης με κατεύθυνση το μέσο του χώρου. Αργότερα (Μάιος, ώρα 09:00) το φως εισχωρεί από το τρίλοβο παράθυρο του ιερού και φωτίζει την Αγία Τράπεζα.
Το μεσημέρι του Μαρτίου ο ήλιος βρίσκεται σε διαγώνια θέση νότια του ιερού και συγκεκριμένα στον άξονα Β–Ν. Οι ακτίνες του ήλιου εισχωρούν από τα νότια παράθυρα του τρούλου και φωτίζουν το κιονόκρανο του βόρειου κίονα, ενώ τον Μάιο τη βάση του ιδίου κίονα. Η διαφορά του ίχνους του φωτός μεταξύ Μαρτίου–Μαΐου αντιστοιχεί περίπου στο ύψος του κίονα (σημ. 29).
Τις απογευματινές ώρες της άνοιξης οι ακτίνες από τα παράθυρα του τρούλου κατευθύνονται προς το ανατολικό σφαιρικό τρίγωνο και από τη νότια κόγχη (Μάρτιος) προς το τέμπλο (εικ. 8). Τον Μάιο, οι ακτίνες εισχωρούν από το τρίλοβο παράθυρο του δυτικού τυμπάνου και κατευθύνονται προς την ανατολική πλευρά της βόρειας κόγχης και του ανατολικού κίονα (εικ. 9).
Οι πρώτες ακτίνες του καλοκαιριού εισχωρούν από τα ανατολικά παράθυρα του τρούλου και φωτίζουν το δυτικό σφαιρικό τρίγωνο του τρούλου και το χώρο της νότιας κόγχης (εικ. 10). Το αντίθετο συμβαίνει τις απογευματινές ώρες (εικ. 11).
Τον Οκτώβριο (ώρα 08:30) οι ακτίνες του ήλιου εισχωρούν από το τρίλοβο παράθυρο της κόγχης προς την Αγία Τράπεζα (εικ. 12) και από τα παράθυρα του τρούλου στο μέσο της βορειοδυτικής καμάρας και στο κατηχουμενείο (εικ. 13). Το απόγευμα (ώρα 17:00) οι ακτίνες του ήλιου εισχωρούν από τα δυτικά παράθυρα του τρούλου προς το ανατολικό σφαιρικό τρίγωνο και από το δυτικό τρίλοβο προς τον ανατολικό κίονα.
Τον Δεκέμβριο (ώρα 08:00) οι πρωινές ακτίνες του ήλιου εισχωρούν από τα ανατολικά παράθυρα του τρούλου με κατεύθυνση τη δυτική πλευρά του τυμπάνου. Το φως είναι έντονο και ο τρούλος πλημμυρίζει με φως (εικ. 14). Λίγο αργότερα (ώρα 08:50) ο ήλιος βρίσκεται στον κεντρικό άξονα του ναού. Οι ακτίνες φωτός περνούν από τα παράθυρα της κόγχης (σημ. 30), διασχίζουν ολόκληρο το μήκος του ναού και φτάνουν μέχρι τη δυτική είσοδο της λιτής (σημ. 31) (εικ. 15, 16, 17). Ο κυρίως ναός και η λιτή φωτίζονται έντονα. Μετά το μεσημέρι (ώρα 16:30) οι δέσμες φωτός κατευθύνονται προς το βόρειο τύμπανο του τρούλου και στο μέσο του χώρου της βόρεια κόγχης.
Τις απογευματινές ώρες του Φεβρουαρίου το φως από τον δυτικό τρουλίσκο της λιτής συμβάλλει ελάχιστα στο φωτισμό του χώρου (εικ. 18). Αντίθετα, οι ακτίνες του ήλιου που εισέρχονται από το τοξωτό παράθυρο της νότιας εισόδου της λιτής κατευθύνονται προς τη βόρεια πλευρά της (εικ. 19, 20). Ο χώρος της λιτής πλημμυρίζει με φως.
Συμπεράσματα
Ο φυσικός φωτισμός του Προφήτη Ηλία οφείλεται κυρίως στα παράθυρα του τρούλου και στο μεγάλο τρίλοβο παράθυρο της κόγχης του ιερού σε συνδυασμό με τις γεωμετρικές αναλογίες και τον προσανατολισμό του ναού.
Οι ακτίνες του ήλιου που εισέρχονται από τα παράθυρα του τρούλου κατευθύνονται τις πρωινές ώρες προς το δυτικό και το απόγευμα στο ανατολικό σφαιρικό τρίγωνο. Η εμμονή του φωτισμού κυρίως στα δύο σφαιρικά τρίγωνα είναι γεγονός που δεν το έχουμε παρατηρήσει στους ναούς της ίδιας περιόδου με τον Προφήτη Ηλία. Θα είχε ενδιαφέρον εάν γνωρίζαμε τους Ευαγγελιστές που εικονιζόταν στα σφαιρικά τρίγωνα.
Ο πρωινός φωτισμός το χειμώνα είναι εξαιρετικά έντονος, επειδή οι ηλιακές ακτίνες εισέρχονται από το τρίλοβο παράθυρο της κόγχης, διασχίζουν ολόκληρο το μήκος του ναού και φτάνουν μέχρι τη λιτή και την κύρια είσοδο. Ολόκληρος ο χώρος του ναού πλημμυρίζει με φως. Τις ίδιες συνθήκες παρατηρήσαμε στη Ροτόντα, στην Παναγία Χαλκέων και στο ναό της Παναγίας Κοσμοσώτειρας.
Με την τοποθέτηση διάφανων υαλοστασίων στα παράθυρα του τρούλου, της βόρειας και νότιας κόγχης και των χρωματιστών υαλοστασίων στα παράθυρα της κόγχης του ιερού, ο θεατής διαμορφώνει μια εικόνα που αποκλίνει σημαντικά από την αρχική. Βέβαια, το ότι δεν σώζονται οι τοιχογραφίες στον κυρίως ναό και δεν έχουν βρεθεί στις ανασκαφές κομμάτια γυαλιών από τα αρχικά υαλοστάσια δεν μας επιτρέπει να διατυπώσουμε ασφαλή συμπεράσματα για το χρώμα του φωτός στο εσωτερικό του ναού.
Ιωάννης Γ. Ηλιάδης
Δρ Ηλεκτρολόγος Μηχανικός, Μηχανικός φωτισμού
* Ο Ιωάννης Γ. Ηλιάδης εργάστηκε στο Υπουργείο Πολιτισμού – 12η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων από το 1979 έως 2012.
** Ευχαριστίες οφείλω στην Εφορεία Αρχαιοτήτων πόλης Θεσσαλονίκης (9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων) για την άδεια μελέτης και τη χορήγηση σχεδίων του ναού.
- Δ.Γ. Τριανταφυλλίδης, Στοιχεία φυσικού φωτισμού των βυζαντινών εκκλησιών, ΑΔ, τ. 3, Αθήνα 1964. Κ. Καλοκύρης, Η Θεολογία του φωτός και η παλαιολόγεια ζωγραφική - Ο Παλαμισμός στη βυζαντινή τέχνη, Θεσσαλονίκη 1987, σ. 343-354. J.L. Heilbron, The sun in the church: Cathedrals as solar observatories, USA 2001. Κ. Μπαρούτας, Το πρόβλημα της ελευθερίας στη βυζαντινή τέχνη, Αθήνα 2002, σ. 211-227. J.C. Marcade, «For the Light, Light and Colour in the Russian Avant-Garde», στο The Costakis Collection From the State Museum of Contemporary Art at Thessalonike, Köln 2004, σ. 434-436.
- «The Panagia Kosmosoteira at Pherrai (Vira): The natural lighting of the Katholikon», JÖB 55, σ. 229-246. «Tο Φως στο Ναό της Κοσμοσώτειρας», ΒF XXX (2011), σ. 571-588. «The church of the Holy Apostles in Thessalonike: A study of the natural light», JÖB 59, σ. 95-105. «The light in the Byzantine church», στο L. Chrzanovski (επιμ.), Le Luminaire antique. Lychnological Acts 3, Actes du 3e Congrès Ιnternational d'études del'ILA,Université d'Heidelberg, 21-26.9.2009, 2012, σ. 177-188.
- Γ. Θεοχαρίδης, Δύο νέα έγγραφα αφορώντα εις την Νέαν Μονήν της Θεσσαλονίκης, Μακεδονικά 4 (1960), σ. 315-351. Β. Δημητριάδης, Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας 1430-1912, ΕΜΣ αριθμ. 61, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 301. Εκτεταμένες εργασίες αναστήλωσης του μνημείου έγιναν από τον Στυλιανό Πελεκανίδη τα έτη 1956-1961. Σύντομες ανακοινώσεις για τις εργασίες αναστήλωσης του ναού βλ.: ΕΕΒΣ 26 (1956), σ. 438, ΕΕΒΣ 27 (1957), σ. 464, ΕΕΒΣ 28 (1958), σ. 599, ΕΕΒΣ 29 (1960/61), σ. 688 και Έργον της Αρχαιολογικής Εταιρείας κατά το 1958, Αθήνα 1959, σ. 189-192.
- Θεοχαρίδης, ό.π. Τh. Papazotos, The identification of the Church of «Profitis Elias» in Thessaloniki, DOP 45, σ. 121-127. Θ. Παπαζώτος, Η μονή Ακαπνίου – Ο ναός του Προφήτη Ηλία, Θεσσαλονικέων Πόλις, τχ. 2 (1997), σ. 34-73. S. Mamaloukos, «A Contribution to the Study of the “Athonite” Church Type of Byzantine Architecture», Zograf 35 (2011), σ. 39-50. A. Tάντσης, Ο Προφήτης Ηλίας, η Άννα της Σαβοΐας και η αυλή του Συργή, Βυζαντινά 33 (Θεσσαλονίκη 2014), σ. 241-257.
- Π. Μυλωνάς, Η αρχική μορφή του καθολικού της Μεγίστης Λαύρας, Αρχαιολογία 1 (Αθήνα 1981), σ. 54-63. Παπαζώτος, Η μονή Ακαπνίου, ό.π., σ. 53.
- Π. Μυλωνάς, Άτλας των είκοσι κυρίαρχων μονών - Τοπογραφία και ιστορική αρχιτεκτονική, τόμ. 1, σ. 97-103, σχ. 18 Α και Β.
- Στις επεμβάσεις της δεκαετίας του ’50 οφείλονται και οι συμπαγείς τσιμεντένιες αντιστηρίξεις για ενίσχυση της έδρασης του τρούλου, καθώς και η εσωτερική επένδυση από μπετό των πλευρικών χορών και του ιερού.
- Παπαζώτος, ό.π., σ. 51.
- Κ. Ελευθεριάδου, ΑΔ 44 (1989), Β΄2 – Χρονικά, σ. 337-338, πίν. 224β. Δ. Μακροπούλου / Σ. Τζεβρένη, ΑΔ 56-59 (2001-2004) Χρονικά Β3α, σ. 300-301.
- S. Ćurčić, Gracanica - King Milutin’s Church and Its Place in Late Byzantine Architecture, The Penn State University, 1979, σ. 40-44.
- Τις μετρήσεις και τις παρατηρήσεις τις πραγματοποιήσαμε με ηλιοφάνεια σε όλες τις εποχές του έτους και σε συγκεκριμένες μέρες από το πρωί μέχρι το απόγευμα. Για την περιγραφή των συνθηκών φωτισμού πραγματοποιήσαμε αναγωγή στο Ιουλιανό ημερολόγιο.
- Τριανταφυλλίδης, ό.π., σ. 91-92. Iliadis, The church of the Holy Apostles, ό.π., σ. 98-100, εικ. 1d.
- Ο τρούλος εξωτερικά έχει 16 πλευρές με ισάριθμα παράθυρα.
- Π.Α. Μιχελή, Αισθητική θεώρηση της βυζαντινής τέχνης, Αθήνα 1990, σ. 121-126. Ο Μιχελής σημειώνει: «… και τα υελοστάσια μέσα από διαφανή υλικά έδιναν μαγικούς τόνους στο φως έγχρωμα. Η χρωματική αυτή φαντασμαγορία με τη θέρμη της αυξαίνει του ενιαίου χώρου την ένταση και τη δύναμη, γι’ αυτό σ’ όσους ναούς τα διαφανή υλικά αντικαταστάθηκαν με λευκούς κοινούς υαλοπίνακες, η ατμόσφαιρα του εσωτερικού ατόνισε…». A. Megaw, Notes on recent work of the Byzantine Institute in Istanbul, DOP 17 (1963), σ. 333-371. M.Vickers, A painted window in Saint Sophia at Istanbul, DOP 37, Washington 1983, σ. 165-166. Ε. Κourkoutidou–Nikolaidou, Vitraux Paleochretiens A Philippes, XXXI Corso di Cultura Sull’ Arte Ravennane E Bizantina, Ravenna 7-14 Aprile 1984, σ. 277-296. J.A. Stratis / E.A. Mirtsou / Μ. Kessisoglou, Chemical Compostition of some Byzantine Glass Fragments from Philippi, PACT 15 (1986), σ. 59-62. Alice-Mary Talbot, Evidence about Byzantine Glass in Medieval Greek Texts from the Eighth to the Fifteenth Century, DOP. 59, 2005, σ. 141-145. Francesca Dell’Acqua, Enhancing Luxury through Stained Glass, from Asia Minor to Italy, DOP. 59, 2005, σ. 193-211. A.Χ. Αντωνάρας, Glass. From the Collections of the Museum of Byzantine Culture. Calendar-album of the Museum of Byzantine Culture, 2003. A.Χ. Αντωνάρας, Ρωμαϊκή και Παλαιοχριστιανική υαλουργία, Αθήνα 2009. Δ. Ιγνατιάδου / Αν. Χ. Αντωνάρας, Υαλουργία, Αρχαία και Μεσαιωνική, Αθήνα 2008.
- Στα παράθυρα των ναών τοποθετούνται άλλοτε κοινοί διαφανείς υαλοπίνακες με φωτοπερατότητα πάνω από 90%, άλλοτε υαλοπίνακες με έντονο κίτρινο, κόκκινο και πράσινο χρώμα. Το εισερχόμενο φυσικό φως στην πρώτη περίπτωση είναι εξαιρετικά έντονο, ενώ στη δεύτερη αλλάζει τα χρώματα των τοιχογραφιών.
- Δεν γνωρίζουμε το χρώμα και τη διαφάνεια των αρχικών υαλοστασίων του ναού. Ι. Ιliadis, The church of the Holy Apostles in Thessalonike (βλ. εδώ σημ. 2).
- Ο βαθμός ανάκλασης ξεπερνάει το 70%, ενώ στις τοιχογραφίες ο συντελεστής ανάκλασης είναι κατά πολύ μικρότερος (περίπου στο 25-30%).
- Α. Μπαντέλας / Π. Σαββαΐδου / Ι. Δούκα, O προσανατολισμός των εκκλησιών της Θεσσαλονίκης, Κληρονομία, τόμος 15, τεύχ. Β΄, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 321-336. Χ. Παπαγεωργίου, Ο αστρονομικός προσανατολισμός ναών, συναγωγών και τζαμιών της Θεσσαλονίκης παράλληλα προς τον άξονα της Εγνατίας οδού, Επιστημονική Επετηρίδα του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1990, σ. 25-38. I. Iliadis, The orientation of Byzantine Churches in Eastern Macedonia and Thrace, ΜΑΑ (Mediterranean Archaeology & Archaeometry) 6/3 (2006), σ. 209-214. Tadić Milutin / Petrović Aleksandar, Mathematical-geographical analysis of the orientation of St John’s church of the Studenica monastery, SASA 61/1 (2011), σ. 1-11. T.G. Dallas, «On the orientation of Byzantine churches in Thessalonike», Mediterranean Archaeology and Archaeometry 15/3 (2015), σ. 213-224.
- Μακροπούλου / Τζεβρένη, ό.π.
- Δημητριάδης, ό.π., σ. 110-112.
- Οι πλευρές του κτίσματος δεν είναι παράλληλες προς τον άξονα της οδού του Αγίου Δημητρίου. Η κλίση υπολογίστηκε περίπου στις 5° και από το Βορρά 130°, δηλαδή πλησιάζει την σημερινή κλίση του ναού.
- H. Buchwald, Lascarid Architecture, JÖB, 28, Wien 1979, σχ. 3-9. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η χάραξη στο ναό 8 της Λάτμου που αποδείχνει τη χρησιμοποίηση της √2 στην κάτοψη. Ν.Κ. Μουτσόπουλος, Εκκλησίες της Καστοριάς, 9ος-11ος αιώνας, Βυζαντινά Μνημεία της Δυτικής Μακεδονίας, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1992. Η κάτοψη του Αγίου Στεφάνου και του Ταξιάρχη βασίζεται στον αριθμό √2, σχ. 49. R. Ousterhout, Master Builders of Byzantium, Philadelphia 2008, σ. 70−85.
- Στην κατά μήκος του κεντρικού άξονα τομή δεν είναι δυνατόν να εξετάσουμε τη γεωμετρική συμμετρία, γιατί δεν υπάρχουν σχέδια με ακριβείς διαστάσεις.
- G. Downey, «Byzantine Architects. Their Training and Methods», Byzantion 18 (1946-1948), σ. 99-118; G.L. Huxley, Anthemius of Tralles. A Study in Later Greek Geometry, Cambridge/Massachusetts 1959, σ. 6-19, 36-38, 44-58. T. Heath, A History of Greek Mathematics. From Thales to Euclid, τόμ. 1, Oxford 1921, σ. 90-93, 98-107. H. Svenshon / R.H.W. Stichel, Systems of Monads as Design Principle in the Hagia Sophia: Neo-Platonic Mathematics in the Architecture of Late Antiquity, στο Kim Williams (επιμ.), Relationships between Architecture and Mathematics, Πρακτικά VI International Nexus Conference, Network Journal VI (2006), σ. 111-120. N. Hiscock, The Symbol at Your Door. Number and Geometry in Religious Architecture of Greek and Latin Middle Ages, Ashgate 2007, σ. 65-127, 181-217. H. Svenshon, Heron of Alexandria and the Dome of Hagia Sophia in Istanbul, στο Werner Lorenz / Volker Wetzk (επιμ.), Construction History, Πρακτικά 3rd International Congress on Construction History, Brandenburg University of Technology Cottbus Germany, 2009, σ. 1387-1394. Ιliadis, The church of the Holy Apostles in Thessalonike, ό.π. σημ. 2, σ. 7-98, εικ. a και Tο Φως στο Ναό της Κοσμοσώτειρας, σ. 573-575, εικ. 3, 3β, 3γ. V. Hoffmann , Der geometrische Εntwurf der Hagia Sophia in Istanbul, Peter Lang 2005, σ. 16-28.
- Η διάμετρος του τρούλου του Προφήτη Ηλία είναι 5,50 μ.
- Κατά τη διάρκεια της έρευνας δεν παρατηρήσαμε σημαντικές αλλαγές από μήνα σε μήνα και λόγω του πλήθους των πληροφοριών θεωρήσαμε αναγκαίο να ομαδοποιήσουμε τα αποτελέσματα για κάθε εποχή του έτους.
- Η διάσταση του κάθε παραθύρου είναι: 0,70 μ. πλάτος, 2,4 μ. ύψος και η απόσταση της ποδιάς από το δάπεδο 2 μ.
- Ν. Γκιολές, Ο βυζαντινός τρούλος και το εικονογραφικό του πρόγραμμα, Αθήνα 1990, σ. 187-199.
- Δεν μπορούμε με βεβαιότητα να υποθέσουμε ότι το γεγονός αυτό σχετίζεται με τον αρχικό σχεδιασμό του ναού.
- Τα τόξα των παραθύρων της κόγχης του ιερού και η βασίλειος πύλη έχουν το ίδιο ύψος από το δάπεδο, δηλαδή ο λόγος τους ισούται με 1. Το ίδιο συμβαίνει, με μικρές όμως αποκλίσεις, στην Αγία Αικατερίνη και στους Αγίους Αποστόλους Θεσσαλονίκης. Ο γεωμετρικός αυτός σχεδιασμός μεταξύ των ανοιγμάτων επιτρέπει το φως να φτάσει μέχρι την είσοδο της λιτής.
- Το ύψος του ήλιου είναι 12° και αζιμούθιο 134°. Όμοιες συνθήκες φωτισμού συμβαίνουν στην Παναγία Κοσμοσώτειρα, την περίοδο όμως του καλοκαιριού. Αυτό οφείλεται στον διαφορετικό προσανατολισμό των δύο ναών. Ο προσανατολισμός της Παναγίας Κοσμοσώτειρας είναι 10° ΒΑ, ενώ του Προφήτη Ηλία 45° ΝΑ. Στις 21 Δεκεμβρίου και από τις 08:00 μέχρι τις 13:00 και για κάθε μία ώρα το ύψος και το αζιμούθιο του ήλιου είναι: 2,5°-123°, 12°-134°,19°-146°, 26°-175°, 25,5°-190°. Όμοιες συνθήκες παρατηρούνται την περίοδο του καλοκαιριού στους Αγίους Αποστόλους, στο καθολικό της Ι.Μ. Τιμίου Προδρόμου Σερρών, στην Αγία Αικατερίνη Θεσσαλονίκης και τον Άγιο Παντελεήμονα.