Ήθελε ο Λουδοβίκος ΙΔ’ της Γαλλίας να κάψει την Κωνσταντινούπολη; Οραματιζόταν ο «βασιλιάς Ήλιος» να κατακτήσει την αυτοκρατορία της Ανατολής; Και πώς μπορεί να υπηρετούσαν έναν τέτοιο σκοπό κάποιοι μηχανικοί του γαλλικού πολεμικού ναυτικού, ντυμένοι κληρικοί, να «ζωγραφίζουν» –στο μακρινό 1685– τα ξωκλήσια, τα σπίτια και τους ανεμόμυλους στα νησιά των Κυκλάδων; Μία συναρπαστική ιστορία με φόντο το Αιγαίο Πέλαγος, γεμάτη συνωμοσίες, κατασκοπεία και μαθήματα πολιτικής προνοητικότητας φέρνει στο φως μία σημαντική ανακάλυψη, που έγινε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ).

Το βράδυ της Τετάρτης 25 Ιανουαρίου παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά δημόσια 16 παγκοσμίως μοναδικοί χειρόγραφοι χάρτες του Αρχιπελάγους του Αιγαίου, οι οποίοι δημιουργήθηκαν από το 1685 έως το 1687, σύμφωνα με τις διαταγές του Λουδοβίκου ΙΔ’. Ο «θησαυρός» ήταν κρυμμένος στη βιβλιοθήκη του ΑΠΘ, ανάμεσα σε άλλα σπάνια αρχεία της δωρεάς του Έλληνα της Διασποράς Ιωάννη Τρικόγλου (η πρώτη χειρόγραφη καταγραφή της δωρεάς έγινε πριν από 40 χρόνια).

«Στις 15 Ιανουαρίου 2016, σε μία επίσκεψη στην Τρικόγλειο Βιβλιοθήκη, στη βιβλιοθήκη ΑΠΘ, είδαμε αυτόν τον τόμο, εντοπίσαμε αυτούς τους χάρτες, δεμένους σε τόμο. Αξιολογήσαμε ότι πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό εύρημα, χρονολογούμενο στο τέλος του 17ου αιώνα», ανέφερε ο ομότιμος Καθηγητής Χαρτογραφίας του ΑΠΘ, Ευάγγελος Λιβιεράτος, πριν ξεκινήσει να ξετυλίγει τον μίτο… του Reseau, του μηχανικού πίσω από τους χάρτες το 1685.

Ο τόμος, που φέρει τον τίτλο «Συλλογή χαρτών ενός μέρους του Αρχιπελάγους», έχει διαστάσεις 1 μέτρο επί 60 εκατοστά και είναι δεμένος σε μαροκινό δέρμα. Στους 16 χειρόγραφους χάρτες απεικονίζονται τα νησιά των Κυκλάδων, Νάξος, Πάρος, Σίφνος, Μήλος, Ίος, Αντίπαρος, Κίμωλος, Πολύαιγος, Φολέγανδρος, Σίκινος, Ηρακλειά, Σχοινούσα, Κέρος, Κουφονήσια, καθώς και τα Κύθηρα με την Ελαφόνησο.

Οι χάρτες συμπληρώνονται από 6 φύλλα με 25 οριζόντιες όψεις –από τη θάλασσα, υπό κλίμακα– ακτογραμμών στρατηγικού ενδιαφέροντος των νότιων ακτών της Πελοποννήσου, της Ζακύνθου, των Κυκλάδων, αλλά και τoυ κόλπου της Τύνιδας και της Σαρδηνίας, από όπου περνούσαν τα γαλλικά καράβια για να μπουν στο Αιγαίο.

«Επείγουσα και απόρρητη αποστολή»

Ο Λουδοβίκος ΙΔ’ διέταξε τους ναυτικούς μηχανικούς, τοπογράφους και χαρτογράφους του Γαλλικού Πολεμικού Ναυτικού να προβούν επειγόντως και με μυστικότητα σε λεπτομερή χαρτογράφηση θαλάσσιων στρατηγικών τοποθεσιών της Ανατολικής Μεσογείου και του Αιγαίου, στο χώρο όπου εκτείνονταν οι γεωστρατηγικοί ναυτικοί σταθμοί (σκάλες) της Γαλλίας στο Λεβάντε. Οι προδιαγραφές περί μυστικότητας περιελάμβαναν μεταμφίεση του πληρώματος σε κληρικούς και εμπόρους.

Η διαταγή που υπέγραφε ο επικεφαλής της αποστολής, υψηλόβαθμος κρατικός αξιωματούχος, Gravier d’Ortieres, αναφέρει συγκεκριμένα προς τα πληρώματα: Ό,τι θα φτιάξετε, θα το αναφέρετε στον βασιλέα. Η διαταγή Gravier ζητεί, μεταξύ άλλων, να αναγνωριστούν καθαρές περιοχές, ζώνες ασφαλούς αποβίβασης και ανεφοδιασμού, αμυντικές ζώνες, σημεία εποπτείας του χώρου, χώροι συγκέντρωσης στρατευμάτων, οχυρώσεις, η οικιστική διαμόρφωση και κτίρια από τα οποία μπορεί να οργανωθεί άμυνα. Επίσημα, πάντως, ο χαρακτήρας της αποστολής των Γάλλων στο Αιγαίο ήταν ειρηνικός, εμπορικός και επιστημονικός.

«Ειρηνική αποστολή με πολεμικούς στόχους»

Γιατί, όμως, ο ισχυρότερος τότε ηγεμόνας της Ευρώπης ανέθεσε σε μία άριστα προετοιμασμένη ομάδα του ναυτικού να αποτυπώσει σε χάρτες υψηλότατης ακρίβειας τους βασικούς σταθμούς της θαλάσσιας διαδρομής που συνέδεε τα γαλλικά λιμάνια με την Κωνσταντινούπολη και τη Μέση Ανατολή; Η χαρτογραφία ανέκαθεν είχε μεγάλη επίδραση στη διεξαγωγή του πολέμου, τόσο σε επίπεδο στρατηγικής όσο και τακτικής, όμως, ήταν πολεμικά τα σχέδια του βασιλιά Ήλιου;

Μία τεκμηριωμένη απάντηση επιχείρησε να δώσει, στην εκδήλωση παρουσίασης των χαρτών, ο ομότιμος καθηγητής Ιστορίας του ΑΠΘ, Ιωάννης Χασιώτης.

«Η σημασία της αποστολής κάτω από την καθοδήγηση ενός υψηλού κρατικού αξιωματούχου, του Gravier d’Ortieres, είναι πολυδιάστατη και για να αποτιμηθεί πρέπει να συσχετιστεί με το ιστορικό περιβάλλον της εποχής», ανέφερε ο καθηγητής και διευκρίνισε: «Όλη αυτή η επιχείρηση δεν ήταν τόσο ειρηνική και αθώα. Το υπογραμμίζει η ιστορική συγκυρία, την οποία δεν μπορούμε να παραβλέψουμε. Η οργανωμένη αποστολή των τοπογράφων μηχανικών και αξιωματικών του Γαλλικού πολεμικού ναυτικού στις ελληνικές θάλασσες στα 1685-87 συνέπεσε με σημαντικές πολιτικές στρατιωτικές εξελίξεις που άλλαξαν δραματικά τον πολιτικό χάρτη της νοτιοανατολικής Ευρώπης».

«Δίλημμα με διπλή απάντηση και θεωρίες συνωμοσίας»

Στον μεγάλο αυστροτουρκικό πόλεμο, στην ανατροπή των γεωστρατηγικών ισορροπιών, όταν ο «Ιερός Συνασπισμός Linz» ανάγκασε την οθωμανική αυτοκρατορία σε άτακτη υποχώρηση προς τον νότο, ανακαταλαμβάνοντας τεράστιες περιοχές που επί αιώνες βρίσκονταν στην οθωμανική κυριαρχία, η Γαλλία βρέθηκε μπροστά σε μεγάλα διλήμματα.

«Αν συνέχιζαν τη συνεργασία με τους Οθωμανούς, θα άφηναν ελεύθερο το πεδίο στους προαιώνιους αντιπάλους τους, τους Αυστριακούς, για κατακτήσεις στη βαλκανική και στους εμπορικούς ανταγωνιστές Βενετούς να αναζητήσουν αγορές στην αποικιοκρατική Ανατολή. Αν συμπολεμούσαν με τους χρόνια αντιπάλους τους, θα έχαναν όλα τα προνόμια που τους παρείχε ο Σουλτάνος. Τελικά ως ώριμη μεγάλη δύναμη κινήθηκαν σε όλα τα επίπεδα. Φανερά συμμετείχαν στα ευρωπαϊκά στρατεύματα που πολεμούσαν εναντίον των Τούρκων», ανέφερε ο κ. Χασιώτης.

Ερωτηματικά εγείρονται και ως προς τον ρόλο του Gravier d’Ortieres, ο οποίος καταγράφοντας τις αδυναμίες της οθωμανικής στρατιωτικής μηχανής δεν δίστασε –ξεπερνώντας ίσως και τις εντολές του βασιλιά– να του προτείνει τα μέσα με τα οποία ο Λουδοβίκος θα κινούνταν κατά των Οθωμανών. Σύμφωνα με τον καθηγητή Χασιώτη, «οι πραγματικές προθέσεις του Λουδοβίκου ΙΔ’ έναντι των Οθωμανών δεν έχουν ακόμη τεκμηριωθεί με ασφάλεια, ενώ οι περισσότεροι από τους σύγχρονους Γάλλους ιστορικούς θεωρούν ότι τα αντιτουρκικά σχέδια του Gravier και των συνεργατών του αποτελούσαν δικούς τους ευσεβείς πόθους, όχι εκτέλεση συγκεκριμένων οδηγιών του Βασιλιά».

«Μοναδικοί ιστορικά και χαρτογραφικά»

Ανεξαρτήτως των πολιτικών σχεδίων του Λουδοβίκου, οι χειρόγραφοι χάρτες του Reaseu είναι μοναδικοί και ιδιαίτερα σημαντικοί ιστορικά και χαρτογραφικά, ανέφερε ο καθ. Λιβιεράτος, παρουσιάζοντας τι αποκάλυψε η τεκμηρίωση της σπουδαίας ανακάλυψης. «Η έμφαση του περιεχομένου τους βρίσκεται περισσότερο στο θεματικό μέρος, προσφέρουν μοναδικές πληροφορίες για τον φυσικό και ανθρωπογενή χώρο του γεωστρατηγικού αρχιπελάγους, ενώ η μεγάλη κλίμακα απεικόνισης είναι πρωτόγνωρη για την εποχή και τον γεωγραφικό χώρο του Αιγαίου. Η τεχνική της χαρτογραφικής σχεδίασης με την προοπτική ματιά του πουλιού και η εικαστική απόδοση εξαιρετικής ποιότητας επιβεβαιώνουν τη σημασία της περιοχής για τη Γαλλία της εποχής και για τα πολιτικά σχέδια του Λουδοβίκου, ανεξαρτήτως ποια ήταν αυτά τα σχέδια», επισήμανε.

«Η μεγάλη έκπληξη είναι η μεγάλη κλίμακα», ανέφερε ο κ. Λιβιεράτος, εξηγώντας ότι στους μέχρι πρότινος γνωστούς χάρτες του Αιγαίου τα νησιά είναι σε πολύ μικρή κλίμακα και δεν έχουν μεγάλη ακρίβεια. «Η κλίμακα 1 προς 5.000 είναι τρομακτική κλίμακα ακόμη για σήμερα», σημείωσε.

«Πρόδρομος των Drones»

Μία ακόμη σημαντική καινοτομία των χειρόγραφων χαρτών είναι η αποτύπωση της προοπτικής. «Οι χάρτες αυτοί είναι προοπτικοί. Το λιμάνι της Μήλου επαναλαμβάνεται σε δύο χάρτες. Ενώ η ακτογραμμή του λιμανιού είναι ίδια, το ανάγλυφο του χάρτη αλλάζει στον έναν χάρτη. Εξαρτάται, δηλαδή, από το πώς το βλέπεις προσεγγίζοντας. Αυτό είναι top στη σύγχρονη χαρτογραφία, δουλεύουν όλα τα συστήματα δορυφορικής πλοήγησης με αυτόν τον τρόπο. Είναι εκπληκτικό πώς η γαλλική χαρτογραφία εκείνη την εποχή έβλεπε ως drones τους χάρτες», είπε ο καθηγητής.

«Δίδυμη συλλογή στο γαλλικό υπουργείο Άμυνας»

Στο ιστορικό αρχείο του υπουργείου Άμυνας της Γαλλίας, οι καθηγητές του ΑΠΘ ανακάλυψαν ότι υπάρχει μία δίδυμη συλλογή χαρτών για τις βόρειες Κυκλάδες.

«Ευελπιστούμε να μπορέσουμε να ξαναβρεθούμε για τις δύο πλέον συλλογές, να μεταφερθούν στη Θεσσαλονίκη», είπε ο Γάλλος Πρόξενος στη Θεσσαλονίκη, Φιλίπ Ρέι, γνωστοποιώντας ότι εξετάζεται το ενδεχόμενο δανεισμού της δεύτερη συλλογής. Αναφερόμενος στη συλλογή που παρουσιάστηκε, ο πρόξενος σημείωσε πως πρόκειται για «μοναδικό ντοκουμέντο που απεικονίζει τους μακροχρόνιους δεσμούς και τα κοινά ενδιαφέροντα Ελλάδας-Γαλλίας».

«Τα επόμενα βήματα περιλαμβάνουν και παρουσιάσεις της εξελικτικής συλλογής στα νησιά του Αιγαίου και θα προσπαθήσουμε και θέλουμε τη βοήθεια της γαλλικής πρεσβείας να φέρουμε το δίδυμο βιβλίο με χάρτες που βρίσκεται στη Γαλλία», ανέφερε ο πρύτανης του ΑΠΘ Περικλής Μήτκας.