«Η έρευνα των αρχαίων συστημάτων ύδρευσης του Πειραιά στο πλαίσιο των έργων του Μετρό. Μια πρώτη θεώρηση» ήταν το θέμα ημερίδας που διοργάνωσαν η Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, Πειραιώς και Νήσων και η Σχολή Πολιτικών Μηχανικών Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, την Παρασκευή 15 Μαΐου 2015.
Βασική επιδίωξη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, Πειραιώς και Νήσων υπήρξε από την έναρξη του έργου της Αττικό Μετρό ΑΕ «Επέκταση της Γραμμής 3: Τμήμα Χαϊδάρι-Πειραιάς» η διεπιστημονική προσέγγιση των αρχαιολογικού υλικού με στόχο την πληρέστερη τεκμηρίωση των ανασκαφικών δεδομένων παράλληλα με την απρόσκοπτη εξέλιξη του τεχνικού έργου. Η φύση των ευρημάτων άλλωστε ευνόησε από την πρώτη κιόλας στιγμή την ανάπτυξη της στενής συνεργασίας της αρχαιολογικής ομάδας με τον Τομέα Υδατικών Πόρων και Περιβάλλοντος της Σχολής Πολιτικών Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και το τμήμα Τεχνικής Γεωλογίας της Αττικό Μετρό.
Καρπός των συνεργασιών αυτών ήταν η διοργάνωση της ημερίδας, όπου παρουσιάστηκαν οι ανασκαφές του έργου, η τεχνολογία του υδροσυστήματος της αρχαίας πόλης του Πειραιά και η εξέλιξή του ανάλογα με τις εκάστοτε υδατικές ανάγκες και με την πολεοδομική οργάνωση της πόλης, καθώς και οι γεωλογικές και υδρογεωλογικές συνθήκες που καθόρισαν την ανάπτυξή του.
Οι ανακοινώσεις της ημερίδας
— Παρουσίαση των ανασκαφών
«Παρουσίαση των ανασκαφών του έργου» ήταν ο τίτλος της ανακοίνωσης της Στ. Χρυσουλάκη, από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, Πειραιώς και Νήσων (πρώην ΚΣΤ’ ΕΠΚΑ), η οποία έχει στη χωρική της αρμοδιότητα το μεγαλύτερο τμήμα του έργου της Αττικό Μετρό ΑΕ «Επέκταση της Γραμμής 3: τμήμα Χαϊδάρι-Πειραιάς».
Όπως ανέφερε η κα Χρυσουλάκη: «Μέχρι σήμερα, σε διάστημα 35 μηνών εμπλοκής στο έργο, έχουν διερευνηθεί αρχαιολογικά οι χώροι κατασκευής τεσσάρων σταθμών και δύο φρεάτων. Σωστική ανασκαφή βρίσκεται σε εξέλιξη σε δύο φρέατα και επίκειται η διερεύνηση τριών ακόμα φρεάτων και του Σταθμού “Πειραιάς” στο λιμάνι.
»Η συνολική έκταση που έχει ελεγχθεί αρχαιολογικά μέχρι σήμερα προσεγγίζει τα 25.000 τ.μ., ενώ σωστικές ανασκαφικές έρευνες έχουν διενεργηθεί σε συνολική επιφάνεια 7.000 τ.μ. Ενδεικτικά, η σωστική ανασκαφή στο χώρο κατασκευής του Σταθμού “Δημοτικό Θέατρο”, έκτασης περίπου 5.000 τ.μ., εξελίχθηκε σε διάστημα 25 μηνών, παράλληλα με το τεχνικό έργο, χωρίς να έχει προκαλέσει ουσιώδη καθυστέρηση στον αρχικό προγραμματισμό και το χρονοδιάγραμμα της Αττικό Μετρό. Η ανασκαφική ομάδα αποτελούταν στο μεγαλύτερο διάστημα της μέχρι τώρα εξέλιξης από έναν σταθερό αριθμό 50 ατόμων».
Ανασκαφικές μέθοδοι και τεχνικές
«Σε όλες τις περιπτώσεις των χώρων όπου επρόκειτο σύμφωνα με το σχεδιασμό του έργου να πραγματοποιηθούν εκσκαφικές εργασίες προηγήθηκαν των εργασιών πεδίου λεπτομερής επιστημονική τεκμηρίωση και διερευνητικές τομές. Κατά κανόνα, τα μεν οικιστικά κατάλοιπα της αρχαιότητας είχαν αναμοχλευθεί, όμως σώζονταν τα στόμια των υπόγειων κατασκευών» συνέχισε η κα Χρυσουλάκη.
«Η ανασκαφική διαδικασία στο εσωτερικό των κατασκευών ακολουθεί την τυπική στρωματογραφική μέθοδο. Η επίχωση συλλέγεται και μεταφέρεται σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο εντός του εργοταξίου, όπου με τη χρήση ξεροκόσκινου και υγρού κόσκινου, αλλά και εγκατάστασης επίπλευσης συλλέγονται μικροευρήματα, δομικά υλικά και οργανικά κατάλοιπα, ενώ συλλέγονται συστηματικά δείγματα επιχώσεων και γεωλογικών σχηματισμών».
Αρχαιολογική τεκμηρίωση
«Όλες οι σχεδιαστικές αποτυπώσεις πραγματοποιήθηκαν από αρχιτέκτονες εξειδικευμένους στο αντικείμενο της αρχαιολογικής αποτύπωσης. Λόγω της φύσης του αντικειμένου χρησιμοποιήθηκαν συχνά εξελιγμένες μέθοδοι φωτογραμμετρίας. Παράλληλα, με τη συνεργασία τοπογράφων όλα τα δεδομένα τοποθετήθηκαν σε ενιαίο σύστημα αναφοράς με συγκεκριμένες τεχνικές προδιαγραφές. Οι φωτογραφικές αποτυπώσεις πραγματοποιήθηκαν από τους ανασκαφείς, και συμπληρωματικά από επαγγελματία φωτογράφο, αποκλειστικά σε ψηφιακή μορφή. Όλες οι υπόγειες κατασκευές ύδρευσης βιντεοσκοπήθηκαν από εξειδικευμένο συνεργείο. Σε δύο περιπτώσεις υπόγειων συστημάτων ύδρευσης πραγματοποιήθηκε τρισδιάστατη σάρωση με τη μέθοδο του «Νέφους Σημείων» (Point Cloud), προκειμένου να υπάρχει η δυνατότητα παραγωγής τρισδιάστατου ψηφιακού μοντέλου. Τα παραπάνω συστήματα αποτυπώθηκαν και με τη λήψη εκμαγείου από εύπλαστο υλικό (γύψος).
»Διενεργήθηκε από το γεωλογικό τμήμα της Αττικό Μετρό ΑΕ λεπτομερής αποτύπωση των γεωλογικών σχηματισμών κατά μήκος των αρχαίων υπόγειων κατασκευών και, ακόμα, ειδική πειραματική μέτρηση υδατοπερατότητας επιχρισμάτων. Πραγματοποιήθηκαν δειγματοληψίες όλων των απαραίτητων για τη λεπτομερή τεκμηρίωση φυσικών και τεχνητών υλικών. Έχουν ήδη ολοκληρωθεί οι αναλύσεις του νερού και είναι σε εξέλιξη η προετοιμασία της ανάλυσης των μηχανικών αντοχών και η χημική ανάλυση των κονιαμάτων και επιχρισμάτων.
»Αποσπάστηκε με την ενδεδειγμένη μέθοδο, ύστερα από την εκπόνηση ειδικής μελέτης, τμήμα αυλής πειραϊκής οικίας της Ελληνιστικής περιόδου. Βρίσκεται σε εξέλιξη η διαδικασία καθαρισμού και αποκατάστασής του με σκοπό τη μελλοντική έκθεσή του ως συνόλου.
»Βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη από ομάδα συντηρητών οι διαδικασίες καθαρισμού, συντήρησης και αποκατάστασης των κινητών ευρημάτων της ανασκαφής σε κτίριο της Εφορείας. Αξιοσημείωτη και σπάνια είναι η διατήρηση μεγάλου αριθμού ένυδρων οργανικών υλικών στα αρχαία φρέατα, η οποία οφείλεται στο ιδιαίτερο μικροκλίμα ταφής τους (στάσιμο νερό με λάσπη, σκοτεινό και ανοξικό περιβάλλον). Πρώτο μέλημα ήταν η σταθεροποίηση της κατάστασής τους και η αποτροπή της ανεξέλεγκτης ξήρανσης. Ταυτόχρονα με τα παραπάνω σωστικά μέτρα, πραγματοποιείται φωτογραφική τεκμηρίωση και καταγραφή. Παράλληλα, συγκροτείται η ομάδα μελέτης του παραπάνω υλικού αποτελούμενη από ειδικευμένους στο αντικείμενο επιστήμονες.
»Η ανασκαφική ομάδα έχει αναλάβει την καταγραφή, αποτύπωση και τεκμηρίωση των κινητών ευρημάτων: Προηγείται απογραφή κατά την είσοδο στο χώρο αποθήκευσης, αναγνώριση και διαστασιολόγηση. Μετά τη συντήρηση όλα τα δεδομένα καταχωρούνται σε ειδική ηλεκτρονική βάση δεδομένων.
»Στη συγκυρία κατασκευής ενός τεχνικού έργου τέτοιας εμβέλειας, όπως η κατασκευή του Μετρό, με την εμπειρία και τα τεχνικά μέσα του 21ου αιώνα που διαθέτει, αναγνωρίσαμε μια δυνατότητα εξειδικευμένης διερεύνησης. Η κατασκευή υπόγειων έργων μεγάλης κλίμακας έδινε στην Αρχαιολογική Υπηρεσία τη δυνατότητα να το διερευνήσει και αυτό ακριβώς έπραξε, αδράττοντας και μια δεύτερη ευκαιρία: να βασιστεί στις διαθέσιμες πηγές τεχνικής υποστήριξης αλλά και στις επιστημονικές τεχνολογικές γνώσεις και μοντέλα της δικής μας εποχής. Υπό την έννοια αυτή, η ερευνητική συνέργεια από τα πρώτα κιόλας στάδια της αποκάλυψης των υδρολογικών κατασκευών, της υποδομής δηλαδή του αρχαίου Πειραιά, με την ερευνητική ομάδα ΙΤΙΑ του Τομέα Υδατικών Πόρων της Σχολής Πολιτικών Μηχανικών του ΕΜΠ και με την Αττικό Μετρό ΑΕ δεν εξυπηρετούσε μια συμπληρωματική της αρχαιολογικής έρευνας πλευρά αλλά εισχωρούσε στον πυρήνα του προβληματισμού θέτοντας διαρκώς τα δικά της ισοδύναμα ερωτήματα.
»Σε αδρές γραμμές, ο στόχος της τριπλής αυτής συνεργασίας κατέτεινε στη χαρτογράφηση των υδρολογικών στοιχείων των κατασκευών σε βάση δεδομένων ούτως ώστε να τροφοδοτηθεί η μελέτη που επιθυμεί να συνδέσει: την κατασκευαστική εξέλιξη και διαχείριση του συστήματος ύδρευσης με την εξέλιξη και ανάπτυξη του πολεοδομικού ιστού· τις οικιστικές αλλαγές στις επάλληλες χρονικές περιόδους και τις συνακόλουθες ανάγκες προσπορισμού πόσιμου ύδατος· και τέλος τις προσπάθειες για βελτιστοποίηση των τεχνικών και χρήση υλικών της κατασκευής. Ως αποτέλεσμα τα πρώτα συμπεράσματα διατυπώθηκαν σε αρχικό στάδιο, ώστε να χαραχθούν ολοένα καινούργιες ερευνητικές κατεύθυνσεις στις οποίες προσφερόταν εκ των πραγμάτων η δυνατότητα επαλήθευσης».
— Το Ιπποδάμειο σύστημα και η μορφή των οικιών
Για «το Ιπποδάμειο σύστημα και τη μορφή των οικιών» μίλησε ο Γ. Πέππας (Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, Πειραιώς και Νήσων):
Η πόλη
«Η συμβολή του Πειραιά στη φήμη και τη δύναμη που απέκτησε η Αθήνα σαν μια από τις σπουδαιότερες πόλεις του αρχαίου Ελληνικού κόσμου υπήρξε καθοριστική. Μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480 π.Χ. οι Αθήναιοι αντιλήφθηκαν ότι προϋπόθεση της επιβίωσης της πόλης τους ήταν η ενίσχυση του Πειραιά. Ο Περικλής προώθησε και ολοκλήρωσε το πρόγραμμα του Θεμιστοκλή. Η πόλη ανοικοδομήθηκε με πολεοδομικό σχέδιο, πάνω στα σχέδια του Ιππόδαμου από τη Μίλητο. Σώζεται η περιγραφή του Αριστοτέλη: “Ιππόδαμος εύρε την των πόλεων διαίρεσιν και τον Πειραιά κατέτεμε”.
»Το πολεοδομικό σχέδιο που εφάρμοσε και ονομάστηκε “Ιπποδάμειος νέμησις” προνοεί για την ανάπτυξη όλης της περιοχής που περικλείεται από τα τείχη, και των ζωνών κατοικίας. Bασιζόταν στη χάραξη παράλληλων δρόμων, που τέμνονται κάθετα, ώστε να δημιουργούνται οικοδομικά τετράγωνα, χαραγμένα με ακρίβεια, που χωρίζονταν σε οικόπεδα ίσου εμβαδού.
»Η χάραξη του Πειραιά έγινε σε έδαφος παρθένο, χωρίς να υπάρχουν δεσμεύσεις και περιορισμοί από προηγούμενη κατοίκηση. Κτίστηκαν δημόσια κτίρια και εγκαταστάσεις αποθήκευσης των εμπορευμάτων. Χαράχθηκε η Αγορά στο κέντρο της πόλης και κατασκευάστηκαν λιμενικές υποδομές.
»Η αρχή της ισονομίας, με βάση τον καταμερισμό κατοικιών ίσου μεγέθους σε ίσα οικοδομικά τετράγωνα για τους πολίτες επεκτεινόταν σε κάθε άλλη διάσταση της πόλης. Ο ελεύθερος χώρος, ο τύπος της κατοικίας, η εσωτερική διαμόρφωση των χώρων της, το μέτωπο στο δρόμο ήταν κοινά για κάθε πολίτη, ανεξάρτητα από τη θέση που κατείχε στην πόλη».
Τα σπίτια
«Η αρχή της ισονομίας που κυριάρχησε στη σχεδίαση της πόλης είχε ως συνέπεια την επιβολή ενός συγκεκριμένου προτύπου σπιτιού: είχαν ομοιόμορφη κάτοψη και διαφοροποιούνταν μόνο σε σχέση με τη θέση τους στο οικοδομικό τετράγωνο.
»Το πολεοδομικό σχέδιο προέβλεπε τη διαίρεση των οικοδομικών τετραγώνων σε 8 ισομεγέθη σπίτια (εμβαδού περίπου 240 τ.μ. μαζί με την αυλή). Το τυπικό σπίτι αποτελείτο καταρχάς από τον οίκο, το χώρο συγκέντρωσης της οικογένειας γύρω από την εστία και τα υπνοδωμάτια στον όροφο. Η αυλή αποτελούσε το κέντρο της ζωής της οικογένειας, λειτουργώντας ως βασική πηγή αερισμού και φωτισμού της οικίας. Σε μια από τις μακρές πλευρές της αυλής αναπτύσσονταν οι βοηθητικοί χώροι (κουζίνα, αποθήκες για προμήθειες, δωμάτια δούλων, στάβλοι), ενώ εκεί πραγματοποιούνταν και διάφορες οικιακές εργασίες. Κοντά στην αυλόπορτα βρισκόταν ο ανδρώνας, το δωμάτιο υποδοχής των επισκεπτών.
»Τον 3ο αι. π.Χ. η αλλαγή νοοτροπίας στον ελληνιστικό κόσμο και η μετάβαση από τη συλλογική αντίληψη στην ατομική προβολή αποτυπώνεται και στα οικιστικά κατάλοιπα του Πειραιά. Οι οικονομικές διαφοροποιήσεις, φυσική συνέπεια του εμπορικού χαρακτήρα του οικισμού, οδήγησαν προοδευτικά στην εκ των πραγμάτων εγκατάλειψη της δημοκρατικής αρχής της ομοιομορφίας.
»Από την αρχή ήδη της ελληνιστικής περιόδου, είναι σαφής η τάση για την εξέλιξη της κατοικίας: έχουμε τώρα πολυτελέστερα σπίτια που προκύπτουν από τη συνένωση περισσότερων από ένα οικοπέδων: δύο ή και τέσσερα γειτονικά οικόπεδα ενώνονται για να δημιουργηθεί ο χώρος για ένα μεγαλύτερο σπίτι. Το τυπικό σπίτι έχει πλέον ένα περίστυλο αίθριο. Παρατηρείται σημαντική αύξηση του ποσοστού των σπιτιών με μωσαϊκά δάπεδα, ενώ πολλά απ’ αυτά έχουν τα μωσαϊκά σε διαφορετικούς τύπους χώρων.
»Το 86 π.Χ., μετά από μακρόχρονη πολιορκία των Ρωμαίων, ο Σύλλας πυρπολεί και καταστρέφει ολόκληρο τον Πειραιά, εστία της αντίστασης στους Ρωμαίους, λόγω της συμμαχίας των Αθηναίων με τον βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη. Στα τέλη του 1ου αι. π.Χ. επισκευάζονται τα ιερά και το λιμάνι και αναστηλώνονται τα δημόσια κτήρια. Χάρη στον Αδριανό ο Πειραιάς γνωρίζει νέα ακμή. Χτίζονται πλούσια σπίτια, με χαρακτηριστικά στοιχεία, τυπικά του ρωμαϊκού Domus, του αστικού σπιτιού της εποχής: περίστυλα αίθρια, πολλαπλά δωμάτια, εσωτερικές αυλές και κήπους. Το 396 μ.Χ. με την επιδρομή των Γότθων του Αλάριχου ερημώνεται οριστικά ο Πειραιάς και εγκαταλείπεται.
»Οι ανασκαφές στο πλαίσιο του έργου συμπλήρωσαν τη μέχρι σήμερα εικόνα για την τοπογραφία της αρχαίας πόλης και την εξέλιξή της στο χρόνο, τόσο στην περιοχή του Δημοτικού Θεάτρου όσο και στο Λόφο της Μουνιχίας. Συγκεκριμένα, η διερευνηθείσα έκταση στα τέσσερα σκάμματα περιμετρικά του κτιρίου του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά, αποκάλυψε τμήματα οκτώ κεντρικών οικοδομικών τετραγώνων, καθώς και κατάλοιπα τριών δρόμων, μεταξύ των οποίων και της “Πλατείας Οδού”, του κεντρικού οδικού άξονα της αρχαίας πόλης. Παράλληλα, η σωστική ανασκαφή στο χώρο όπου σήμερα κατασκευάζεται το φρέαρ εξόδου του ΤΒΜ, στην Πλατεία Δεληγιάννη επί της οδού Γρηγόριου Λαμπράκη, πρόσθεσε τμήματα 2 ακόμα οικοδομικών τετραγώνων και ενός δρόμου πλάτους 5 μ.
»Η ακριβής τοπογραφική τους αποτύπωση και η τοποθέτησή τους σε σύγχρονο υπόβαθρο που δημιουργήθηκε για τις ανάγκες του έργου, σε συνδυασμό με βιβλιογραφικά και άλλα δεδομένα από παλαιότερες ανασκαφές, αλλά και στοιχεία από συνθετικές εργασίες επιτρέπουν στη φάση αυτή: την επιβεβαίωση ή μη προγενέστερων υποθέσεων· την επικαιροποίηση των υπαρχόντων τοπογραφικών χαρτών· τη δυνατότητα επαλήθευσης σε πραγματικό χρόνο υποθέσεων εργασίας πάνω στα δεδομένα που προκύπτουν από τις υπο εξέλιξη ανασκαφές· την εξαγωγή προκαταρκτικών συμπερασμάτων για τη χρήση του χώρου σε τμήματα της παραπάνω περιοχής· την εκπόνηση μιας πρόδρομης, υποθετικής ανασύνθεσης του πολεοδομικού ιστού για την περιοχή που εκτείνεται από το σύγχρονο λιμάνι στα δυτικά έως και το λόφο της Μουνιχίας στα ανατολικά· την ευελιξία συντονισμού με το ευρύτερο πρόγραμμα της Εφορείας για την τοπογραφική αποτύπωση και την προσάρτηση σε ενιαίο υπόβαθρο όλων των ορατών και μη αρχαίων καταλοίπων που έχουν αποκαλυφθεί διαχρονικά στην πόλη του Πειραιά».
— Τα συστήματα ύδρευσης
«Τα συστήματα ύδρευσης» ήταν ο τίτλος της ανακοίνωσης που έκαναν οι Π. Κουτής και Αιμ. Μπεντερμάχερ-Γερούσης (Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, Πειραιώς και Νήσων):
Η προϊστορία της έρευνας
«Διαχρονικά, στην πλειονότητα των σωστικών ανασκαφών στον Πειραιά εντοπίζονται πηγάδια και υπόγειες λαξευτές δεξαμενές περισυλλογής όμβριων υδάτων, επί το πλείστον κωδωνόσχημες, επιχρισμένες με υδραυλικό κονίαμα. Περισσότερες από 384 δεξαμενές και πηγάδια έχουν βρεθεί στον Πειραιά έως σήμερα.
»Εξαιτίας του μεγάλου αριθμού υπόγειων κατασκευών, ο Στράβων περιγράφει τη Μουνιχία ως λόφο κοίλο και υπόνομο, φυσικά αλλά και τεχνητά. Το 1819 ο περιηγητής Dodwell παρουσιάζει την εικόνα της Μουνιχίας με πλήθος πηγαδιών, δεξαμενών και υπόγειων θαλάμων, λαξευμένων στον βράχο. Διαπιστώνει μάλιστα πως ο μεγάλος αριθμός τους καθιστά επικίνδυνη την περιδιάβαση ανάμεσα στα αρχαία ερείπια.
»Η Αρχαιολογική Υπηρεσία έχει μεριμνήσει για τη διατήρηση υπόγειων κατασκευών ύδρευσης, είτε σε κατάχωση, είτε σε ορισμένες περιπτώσεις ορατών για το κοινό, σε αρχαιολογικούς χώρους, αλλά και στο εσωτερικό ιδιωτικών οικοπέδων και οικοδομών».
Κατασκευές ύδρευσης στα έργα του Μετρό
«Από την έρευνα στα έργα της επέκτασης του Μετρό στον Πειραιά εντοπίστηκαν συνολικά 115 κατασκευές σχετιζόμενες με το αρχαίο υδρευτικό σύστημα. Τα αποτελέσματα της ανασκαφικής έρευνας καταδεικνύουν τη συνεχή προσπάθεια των κατοίκων, από τα πρώτα έτη λειτουργίας της πόλης, να εξασφαλίσουν το αναγκαίο πόσιμο νερό. Αρχικά προσπάθησαν να καλύψουν τις ανάγκες υδροδότησής τους από τον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα διανοίγοντας πηγάδια.
»Εντοπίστηκαν συνολικά 28 λειτουργικά πηγάδια. Η πλειοψηφία τους φτάνει σε βάθος 15 μ. περίπου από την επιφάνεια του εδάφους, έως υψόμετρο -1,50 με 2 μ. κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Τα περισσότερα φρέατα βρίσκονταν ακόμα σε χρήση κατά την ελληνιστική εποχή. Τουλάχιστον 13 φρέατα πληρώθηκαν με υλικό απόρριψης κατά την εξυγίανση του χώρου, μετά την καταστροφή του Σύλλα το 86 π.Χ. Πρόκειται κυρίως για δομικό υλικό, κεραμίδια, αγγεία, πήλινα, λίθινα, μεταλλικά και οστέινα αντικείμενα. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί η εύρεση άφθονων αντικειμένων από ξύλο και άλλα οργανικά υλικά, όπως καρπούς δέντρων, κλαδιά, δομικά υλικά, τμήματα επίπλων, σκεύη, τροχαλίες κ.λπ.
»Όπως φαίνεται, η άντληση νερού από τα πηγάδια δεν αρκούσε για την υδροδότηση της πόλης. Ενδεχομένως ο υδροφόρος ορίζοντας να μην ήταν επαρκής και η υπεράντληση ίσως στέρεψε τα αποθέματά του ή αλλοίωσε την ποιότητά του. Οι κάτοικοι της πόλης λοιπόν στράφηκαν σε άλλη μέθοδο προμήθειας νερού, κατασκευάζοντας πλέον υπόγειες δεξαμενές περισυλλογής του νερού της βροχής. Όπως είναι λογικό κάθε σπίτι θα διέθετε τον ταμιευτήρα, ενδεχομένως και το φρέαρ του. Οι ίδιες οι οικίες λειτούργησαν ως συλλέκτες του νερού της βροχής.
»Στις ανασκαφές του έργου του Μετρό στην περιοχή του Δημοτικού Θεάτρου εντοπίστηκαν συνολικά 34 δεξαμενές νερού. Όπως φαίνεται, οι κωδωνόσχημες δεξαμενές κατασκευάζονταν από τη “Νικίειο ειρήνη” και έπειτα. Μετά την πρώτη φάση του Πελοποννησιακού Πολέμου και την εμπειρία της πολιορκίας της πόλης, οι κάτοικοι θα μερίμνησαν να εξασφαλίσουν επαρκή αποθέματα νερού. Ενδεχομένως να κατασκευάζονταν την εποχή της ανοικοδόμησης της οχύρωσης του Πειραιά από τον Κόνωνα, εξασφαλίζοντας την αυτάρκεια της πόλης σε νερό.
»Κατά την ελληνιστική περίοδο άλλαξε η δομή της κοινωνίας και μεγάλωσαν οι οικίες. Προκειμένου να καλυφθούν οι αυξημένες ανάγκες σε νερό έπρεπε να αυξηθεί η χωρητικότητα των ταμιευτήρων αποθήκευσης βρόχινου νερού. Διαπιστώθηκαν ποικίλες επεμβάσεις επέκτασης των δεξαμενών, μέσω της διάνοιξης αδιεξόδων σηράγγων στις υπάρχουσες δεξαμενές. Σε ορισμένες περιπτώσεις διανοίχτηκαν 2 ή 3 μικρές αδιέξοδες σήραγγες, μήκους 3-4 μ. περίπου. Σε ορισμένες περιπτώσεις διανοίχθηκε μία αδιέξοδη σήραγγα μεγάλου μήκους, όπως στην περίπτωση της Σήραγγας 4 στη Δεξαμενή 30, η οποία φτάνει σε μήκος 16,30 μ.
»Πολύ συχνά συνενώθηκαν με σήραγγες δύο έως και πέντε δεξαμενές που σε πρωιμότερη φάση ανήκαν σε διαφορετικές οικίες, αυξάνοντας αθροιστικά τη δυνατότητα αποθήκευσης νερού. Πληρώθηκαν, όπως και τα φρέατα, με υλικό απόρριψης κατά την ανοικοδόμηση της πόλης μετά την καταστροφή του Σύλλα το 86 π.Χ.
»Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, με τη λειτουργία λουτρών και με την κατασκευή πολυτελών αστικών επαύλεων, αυξήθηκαν ιδιαίτερα οι ανάγκες σε νερό. Η ζήτηση καλύφθηκε με την κατασκευή υπόγειου υδραγωγείου, που εξασφάλιζε συνεχώς τρεχούμενο νερό, μεταφερόμενο από απόσταση. Στο πλαίσιο του έργου αποκαλύφθηκε ο αγωγός-σήραγγα του ρωμαϊκού υδραγωγείου σε μήκος 95 μ., με φορά Β-Ν, κατά μήκος της οδού Ηρώων Πολυτεχνείου. Έχει μέσο πλάτος 0,85 μ. μειούμενο προς τα άνω και μέσο ύψος 1,80 μ.
»Η σήραγγα του υδραγωγείου δεν είναι επιχρισμένη με υδραυλικό κονίαμα, όπως οι συνδετήριες σήραγγες των δεξαμενών και έτσι διακρίνονται τα αποτυπώματα των εργαλείων και οι φάσεις λάξευσης (βήματα προπορείας). Στα πλευρικά τοιχώματα ψηλά, διανοίχτηκαν κόγχες για την τοποθέτηση λύχνων, σε διαστήματα 1 μ. κατά μέσο όρο, αλλά σε πυκνότερη διάταξη στις καμπές της σήραγγας. Ανά διαστήματα 24-36 μ. διανοίχτηκαν φρέατα επίσκεψης, χρησιμοποιήθηκαν οι πρωιμότερες δεξαμενές για αυτό τον σκοπό, ακυρώνοντας την αρχική τους λειτουργία ως ταμιευτήρων όμβριων υδάτων.
»Είναι άγνωστη η πηγή υδροδότησης του υδραγωγείου. Θα μπορούσε να προέρχεται από τον Κορυδαλλό ή να ακολουθεί την πορεία των Μακρών Τειχών, επί των πεσσών που κατασκευάστηκαν στο βόρειο σκέλος τους κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο. Στην περίπτωση αυτή, ίσως υδροδοτούνταν από τον Κηφισό ή αποτελούσε παρακλάδι του αδριάνειου υδραγωγείου της Αθήνας. Επίσης είναι άγνωστη η κατάληξή του. Ίσως κατέληγε σε κάποιο μεγάλο ταμιευτήρα και να διακλαδωνόταν υδροδοτώντας θέρμες και πολυτελείς οικίες.
»Το υδραγωγείο έπαψε να λειτουργεί και εγκαταλείφθηκε κατά την Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο, όταν τα φρέατα επίσκεψης επιχωματώθηκαν. Η εγκατάλειψη ενός δημόσιου έργου τέτοιας κλίμακας μπορεί να αποδοθεί μόνο σε μεγάλης έκτασης καταστροφή, φυσική ή ανθρωπογενή, όπως είναι η επιδρομή των Γότθων του Αλάριχου το 397 μ.Χ.».
— Ευρήματα της ανασκαφής
Τα «Ευρήματα της ανασκαφής» παρουσίασαν στην ανακοίνωσή τους η Στ. Χρυσουλάκη και ο Γ. Πέππας (Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, Πειραιώς και Νήσων), αναφέροντας σχετικά:
«Ο μεγαλύτερος όγκος των ευρημάτων των ανασκαφών του έργου αποτελείται από πήλινα αντικείμενα, τμήματα αγγείων και κεράμων στέγασης. Οι διαδικασίες ανάταξης και συντήρησης έχουν επιτρέψει μέχρι σήμερα την αποκατάσταση περίπου 400 απ’ αυτά. Παράλληλα, συλλέχθηκε μεγάλος αριθμός νομισμάτων νομισμάτων, μετάλλινων (εργαλεία, σκεύη, δομικά υλικά) και λίθινων (γλυπτά, σκεύη, αρχιτεκτονικά μέλη) αντικειμένων.
»Αξιοσημείωτη και σπάνια είναι η διατήρηση μεγάλου αριθμού ένυδρων οργανικών υλικών από τα αρχαία φρέατα, η οποία οφείλεται στο ιδιαίτερο μικροκλίμα ταφής τους. Πρόκειται κυρίως για ευρήματα από ξύλο αρκετά από τα οποία προέρχονται από τέχνεργα, καθώς φέρουν επεξεργασία (μικροαντικείμενα, τμήματα από εργαλεία). Ανάμεσά τους ξεχωρίζει άγαλμα ανδρικής μορφής. Μεγάλος είναι και ο αριθμός καρπών (φουντούκια, καρύδια, αμύγδαλα, κουκουνάρια, πυρήνες ελιάς και σταφυλιών, αποξηραμένο σύκο). Επίσης, βρέθηκαν τμήματα από έντομα (εξωσκελετοί σκαθαριών), καθώς και τμήματα σχοινιών. Δε λείπουν και τα ξύλινα κατάλοιπα οικοσκευής (τμήματα επίπλων, στοιχεία στέγασης, πόρτα)».
Η τεχνολογική προσέγγιση
Στο δεύτερο μέρος της ημερίδας παρουσιάστηκαν ανακοινώσεις που αφορούσαν την τεχνολογική προσέγγιση του θέματος.
«Αναπαράσταση λειτουργίας των δεξαμενών συλλογής ομβρίων» ήταν ο τίτλος της ανακοίνωσης που έκαναν οι Ν. Μαμάσης, Π. Δευτεραίος, Ν. Ζαρκαδούλας και Δ. Κουτσογιάννης (Τομέας Υδατικών Πόρων και Περιβάλλοντος, Σχολή Πολιτικών Μηχανικών, ΕΜΠ). Όπως ανέφεραν οι ομιλητές: «Οι υπόγειες δεξαμενές αποτελούν την κυρίαρχη συνιστώσα των έργων ύδρευσης του αρχαίου Πειραιά και είναι αυτές που δίνουν στο υδροσύστημα μια ιδιαίτερη θέση σε σύγκριση με τα υπόλοιπα της αρχαιότητας. Η αναπαράσταση της λειτουργίας τους επιτρέπει τη μελέτη μιας περίπτωσης ευφυούς αξιοποίησης περιορισμένων υδατικών πόρων σε αστική περιοχή. Με την ανάπτυξη ενός ημερησίου υδρολογικού μοντέλου εκτιμήθηκε η δυνατότητα εκμετάλλευσης των ομβρίων υδάτων στην αρχαία πόλη, μέσω της αποθήκευσης τους στις υπόγειες δεξαμενές. Εξετάστηκαν διαφορετικά σενάρια: α) ζήτησης νερού, β) όγκου δεξαμενής και γ) επιφάνειας τροφοδοσίας, ώστε να υπολογιστούν η εισροή ομβρίων υδάτων, η διακύμανση των αποθεμάτων και οι υπερχειλίσεις των δεξαμενών καθώς και η πιθανότητα αστοχίας κάλυψης της ζήτησης. Η ανάλυση έδειξε ότι η ποσότητα των ομβρίων υδάτων επαρκούσε σε σημαντικό βαθμό για την κάλυψη των υδατικών αναγκών σε επίπεδο οικίας. Η αξιοπιστία κάλυψης της ζήτησης αυξανόταν σημαντικά με την αύξηση της χωρητικότητας των δεξαμενών και έτσι εξηγούνται οι ποικίλες επεμβάσεις επέκτασης και ένωσης των δεξαμενών που ανασκάφηκαν».
«Περιγραφή των γεωλογικών και υδρογεωλογικών συνθηκών της στενής και ευρύτερης περιοχής ανάπτυξης των αρχαίων συστημάτων ύδρευσης του Πειραιά, βάσει των ερευνών για τις επεκτάσεις του Μετρό» έκανε η Μαρία Μπενίση (Τμήμα Τεχνικής Γεωλογίας Αττικό Μετρό ΑΕ). Όπως ανέφερε η κα Μπενίση: «Η γεωτεχνική έρευνα που εκτελέστηκε στο πλαίσιο των έργων της Αττικό Μετρό Α.Ε. στην περιοχή της Πειραϊκής χερσονήσου παρέσχε πλήθος στοιχείων για τη γεωλογική, υδρογεωλογική αλλά και παλαιογεωγραφική αναγνώριση των σχηματισμών εντός των οποίων αναπτύσσονται τα αρχαία συστήματα ύδρευσης του Πειραιά».
«Τεχνικογεωλογικά χαρακτηριστικά της “Μάργας του Πειραιά” – Συγκριτική ποιοτική ανάλυση της συμπεριφοράς της στις αρχαίες και σύγχρονες υπόγειες κατασκευές της περιοχής του σταθμού “Δημοτικό Θέατρο”» ήταν ο τίτλος της ανακοίνωσης του Γιώργου Στούμπου (Τμήμα Τεχνικής Γεωλογίας Αττικό Μετρό ΑΕ), ο οποίος παρουσίασε τις εμπειρίες του από τις επισκέψεις στα αρχαία αυτά έργα καθώς και τη γεωλογική χαρτογράφηση που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο των επισκέψεων αυτών.
Μελλοντική έρευνα
Η ημερίδα ολοκληρώθηκε με ανακοίνωση των Στ. Χρυσουλάκη και Ν. Μαμάση (Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, Πειραιώς και Νήσων και Τομέας Υδατικών Πόρων και Περιβάλλοντος, Σχολή Πολιτικών Μηχανικών ΕΜΠ) με θέμα «Σύνθεση προσεγγίσεων-μελλοντική έρευνα».
Όπως ανέφεραν οι ομιλητές: «Η κατανόηση της λειτουργίας και της χρονικής εξέλιξης των αρχαίων έργων ύδρευσης του Πειραιά απαιτεί διεπιστημονική προσέγγιση που εκτός από τις επιστήμες της αρχαιολογίας και της ιστορίας περιλαμβάνει την υδρολογία, την υδρογεωλογία, την υδραυλική και τη διαχείριση υδατικών πόρων. Η ύδρευση του Πειραιά αρχικά στηρίχθηκε στα υπόγεια νερά με τη διάνοιξη πηγαδιών αλλά πολύ γρήγορα έγινε αντιληπτή η περιορισμένη δυνατότητα των υπόγειων υδροφορέων. Έτσι από τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. άρχισαν να κατασκευάζονται οι δεξαμενές συλλογής ομβρίων, οι οποίες κάλυπταν σε σημαντικό βαθμό τις υδατικές ανάγκες της κλασικής εποχής παρά τις μεγάλες υπερχειλίσεις. Έτσι παρατηρείται εκτεταμένη και συνεχής προσπάθεια αύξησης του όγκου των δεξαμενών με διάφορες τεχνικές ώστε να μειώνονται οι υπερχειλίσεις και να καλύπτονται οι καλοκαιρινές ανάγκες. Ακόμη, αναπτύσσονται μικρά υδροσυστήματα που συνδέουν μεταξύ τους πηγάδια και δεξαμενές, τα οποία συνδέονται με τη συνδυασμένη διαχείριση του νερού καθώς και με αλλαγές στο ιδιοκτησιακό καθεστώς και την επιφάνεια των οικοπέδων. Τέλος, οι ιδιαίτερα αυξημένες υδατικές ανάγκες της Ρωμαϊκής εποχής οδήγησαν στην κατασκευή υδραγωγείου που μετέφερε νερό από πηγή εκτός της χερσονήσου του Πειραιά.
»Η μελλοντική έρευνα εκτός των άλλων θα επικεντρωθεί: α) στην πηγή τροφοδοσίας του υδραγωγείου, β) στη δυνατότητα απόληψης από υπόγεια νερά και την πιθανότητα υφαλμύρινσης και γ) στη σύνδεση της εξέλιξης και διαχείρισης των έργων ύδρευσης στο χρόνο με αλλαγές στην οικιστική ανάπτυξη και στις υδατικές ανάγκες, τυχόν κλιματικές διακυμάνσεις και βελτιώσεις σε τεχνικές και υλικά».
Άνοιγμα στο κοινό
Σε κτίριο της Εφορείας στην οδό Πύλης, στην είσοδο του Πειραιά δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο των Αστικών Πυλών, ετοιμάζεται μια πρόδρομη έκθεση με κύριο θέμα την παρουσίαση της ανασκαφικής διαδικασίας και τεκμηρίωσης των αρχαιολογικών δεδομένων. Η έκθεση που σχεδιάζεται σε συνεργασία με την Αττικό Μετρό θα έχει στόχο να παρουσιάσει εκ παραλλήλου την ανασκαφική διαδικασία και το τεχνικό έργο.
Μέσα από φωτογραφίες, βίντεο, σχέδια και κείμενα η έκθεση στοχεύει να αποκαλύψει την ιστορία πίσω από τις κατασκευές και να προϊδεάσει το κοινό για τα εκθέματα της μόνιμης έκθεση του σταθμού «Δημοτικό Θέατρο». Το γεγονός ότι η διαδικασία της συντήρησης των ευρημάτων λαμβάνει χώρα στο ισόγειο του κτιρίου και θα είναι ορατή από ψηλά, από το χώρο όπου θα φιλοξενείται η έκθεση, αναμένεται να απομακρύνει έναν ακόμη φραγμό μεταξύ του κοινού και των αφανών διαδικασιών που συντελούν στην ανασύνθεση της αρχαιολογικής πληροφορίας. Κατά τη διάρκεια της έκθεσης, θα πραγματοποιούνται στον ίδιο χώρο προγραμματισμένα εκπαιδευτικά προγράμματα με στόχο την εξοικείωση των σχολικών ομάδων με τις διαδικασίες της αρχαιολογικής τεκμηρίωσης.
Στο Σταθμό «Δημοτικό Θέατρο» θα παρουσιαστεί μόνιμη έκθεση με θέμα την ύδρευση της αρχαίας πόλης. Στόχος της έκθεσης είναι να παρουσιαστεί το υδρευτικό σύστημα ως σημαντικός και αναγκαίος παράγοντας της ζωής των κατοίκων της αρχαίας πόλης του Πειραιά και συστατικό του αρχικού πολεοδομικού σχεδιασμού της από τον Ιππόδαμο. Τρεις δεξαμενές και ένα τμήμα αυλής πειραϊκού σπιτιού της ελληνιστικής περιόδου θα αποτελούν τον κύριο κορμό των εκθεμάτων.