Όπως είναι γενικά αποδεκτό, τα μουσεία, οι αρχαιολογικοί χώροι και οι συλλογές αποτελούν χώρους μάθησης που παρέχουν πλούσια ερεθίσματα για την κατανόηση της ζωής ως διαχρονικού φαινομένου, το οποίο ξεκινά από το παρελθόν και οι συνέπειές του έχουν επιπτώσεις στη σύγχρονη εποχή. Η παραδοχή αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική για την εκπαίδευση, και μάλιστα τη Δευτεροβάθμια, καθώς ένα μεγάλο μέρος του αναλυτικού προγράμματος στη βαθμίδα αυτή περιλαμβάνει την ενασχόληση με το παρελθόν.
Τα τελευταία χρόνια νέες αναζητήσεις στο χώρο της εκπαίδευσης, τόσο στο εξωτερικό όσο και στην Ελλάδα, οδηγούν σε επαναπροσδιορισμό των μέσων και των ερμηνειών με τα οποία επιχειρούμε να κατανοήσουμε και να προσεγγίσουμε το παρελθόν στο σχολείο. Το μουσείο, ως εναλλακτικό περιβάλλον μάθησης, προβάλλεται συχνά στο πλαίσιο αυτό ως φυσική προέκταση της σχολικής τάξης, η οποία μπορεί να συμβάλει στην καλλιέργεια του ενδιαφέροντος και στη διαμόρφωση κλίματος κατανόησης για το παρελθόν, ως βασικών επιδιώξεων της διδασκαλίας της ιστορίας και των μαθημάτων που σχετίζονται με αυτήν.
Στο παρόν άρθρο παρουσιάζεται μια σειρά από διδακτικά σενάρια σχετικά με τη διδακτική προσέγγιση του παρελθόντος, τα οποία έχουν εφαρμοστεί στην πράξη σε μαθητές Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης στο μουσείο και στη σχολική τάξη. Κοινός γνώμονας των σεναρίων είναι η αξιοποίηση συλλογών κι επιμέρους αντικειμένων ως ερεθισμάτων για τόνωση του ενδιαφέροντος, μελέτη και κατανόηση του παρελθόντος. Πρέπει, επίσης, να τονιστεί ότι τα προτεινόμενα σενάρια είναι διαμορφωμένα με οπτική από το σχολείο προς το μουσείο, σύμφωνα με τα μέσα και τις δυνατότητες που έχει ο εκπαιδευτικός στη σύγχρονη σχολική τάξη κι έξω από αυτήν, κι έχουν εφαρμοστεί σε σχολικές μονάδες Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης της Δυτικής Αττικής από τη γράφουσα.
Ανάγκες μαθητών Γυμνασίου
Οι μαθητές του Γυμνασίου καλύπτουν ένα ευρύ ηλικιακό φάσμα με ποικίλα αναπτυξιακά χαρακτηριστικά. Στην ηλικία αυτή τα άτομα βρίσκονται σε φάση μεταβατική, κοινωνικά, συναισθηματικά, πνευματικά, καθώς διαμορφώνουν την οπτική τους προς τον κόσμο, την κοινωνική κι ατομική τους ταυτότητα και την ιδιαίτερη θέση τους προς τη μάθηση και τη γνώση. Στην περίοδο αυτή οι μαθητές μαθαίνουν παρατηρώντας, αλλά ακολουθούν τους δικούς τους ρυθμούς και δεν ανέχονται την πίεση (Morris Hargreaves McIntyre 2002, 32).
Τα αναπτυξιακά αυτά χαρακτηριστικά των εφήβων επηρεάζουν σημαντικά και τις επισκέψεις τους στα μουσεία· τα παιδιά της ηλικίας αυτής αισθάνονται δέος για τα αυθεντικά αντικείμενα και για το παρελθόν που αυτά αντιπροσωπεύουν, αλλά θεωρούν τα μουσεία χώρους με νεκρά εκθέματα, όπου όλοι μένουν σιωπηλοί. Από την άλλη, τους αρέσει να αλληλεπιδρούν και να αισθάνονται πως οι σκέψεις τους ή και οι από κοινού αποφάσεις τους λαμβάνονται υπόψη, γι’ αυτό η επίσκεψη σε μουσεία χωρίς φίλους έχει μικρό ενδιαφέρον (εικ. 1). Επιτυχημένες επισκέψεις θεωρούνται αυτές που δίνουν στους μαθητές τη δυνατότητα να προσεγγίσουν τα «πιο βαρετά μαθήματα», για παράδειγμα την ιστορία, με τρόπο δημιουργικό και ψυχαγωγικό (Morris Hargreaves McIntyre 2002, 32- 33˙ Jensen 1999, 112-113).
Μουσείο, σχολείο και παρελθόν
Αν και η διδασκαλία του παρελθόντος στο σχολείο είναι ένας αναγνωρισμένος θεσμός, που έχει καταξιώσει το ρόλο της ιστορίας και των συναφών μαθημάτων στην αγωγή των μαθητών (Moniot 2000, 25-27) ως γνωστικών αντικειμένων με ιδιαίτερη σημασία για το συλλογικό κοινωνικό αγαθό (Barton & Levstik 2008), φαίνεται πως στην πράξη η προσέγγισή του με την έννοια της όσο γίνεται πιο ενεργητικής εμπλοκής σε αυτό (Levstik & Barton 2011) παραμένει ένα σοβαρό θέμα συζήτησης (Αβδελά 1998, 114-126). Στη συζήτηση αυτή ιδιαίτερη θέση έχει η αξιοποίηση του Μουσείου ως φυσικού χώρου μάθησης (Νάκου 2009˙ Μούλιου 2005˙ Δάλκος 2000, 86-93˙ Davis & Gardner, 1999˙ Hein 1998) και των συλλογών ως ερεθισμάτων για αναζήτηση της γνώσης για το παρελθόν (Νάκου 2001).
«Ένα παρελθόν που στερείται απτών λειψάνων, φαίνεται πάρα πολύ αδύναμο για να είναι αξιόπιστο. […] Για να είμαστε σίγουροι ότι υπήρξε παρελθόν, πρέπει να δούμε τουλάχιστον μερικά από τα ίχνη του», γράφει ο Lowenthal (1985, 247) κι αυτό αποτελεί την ουσία της σύνδεσης μουσείου και παρελθόντος, τουλάχιστον ως σχολικού αντικειμένου. Αναζητώντας, λοιπόν, εναλλακτικά περιβάλλοντα μάθησης, όχι απλώς δεν πρέπει να αγνοήσουμε τα μουσεία, τις ιστορικές τοποθεσίες και τις συλλογές, αλλά θα πρέπει ενδεχομένως να τα τοποθετήσουμε στο κέντρο της μελέτης των μαθητών, ώστε σταδιακά να αποκτήσει το παρελθόν το ρόλο που πραγματικά πρέπει να έχει στη σκέψη και τη συνείδηση των παιδιών ως αυριανών πολιτών (Νάκου 2009, 109˙ Κασβίκης & Ανδρέου 2008, 125-133˙ Μπούνια & Νικονάνου 2008, 85-88˙ Χρυσουλάκη & Πίνη 2008, 214-216˙ Νάκου 2000, 12˙ Αβδελά 1998, 124-125). Με αυτό το σκεπτικό δομήθηκαν, εφαρμόστηκαν, αξιολογήθηκαν και προτείνονται εδώ τα παρακάτω διδακτικά σενάρια.
Διδακτικά σενάρια
Παιδαγωγικός σχεδιασμός
Με τον όρο «διδακτικό σενάριο» νοείται ένα σύνολο δραστηριοτήτων οι οποίες σχεδιάζονται για να αξιοποιηθούν διδακτικά και δομούνται σε ένα ενιαίο σύνολο που διαμορφώνει ουσιαστικά μια ιστορία αφήγησης (Πόλκας & Τουλούμης 2012, 23˙ Γκίκα 2002, 350-354). Τα προτεινόμενα σχέδια διδασκαλίας στηρίζονται κατ’ εξοχήν στη διδακτική μεθοδολογία του εποικοδομισμού και μάλιστα της ανακαλυπτικής/διερευνητικής μάθησης του Bruner και τη διαδικασία «Επίλυσης προβλήματος», σύμφωνα με τις αρχές της ευρετικής μάθησης (Γιαννακόπουλος 2011, 59˙ Τσακίρη & Καπετανίδου 2007, 39˙ Jeffery-Clay 1997˙ Peterman 1997). Κύρια τεχνική που εφαρμόζεται είναι η «εμπλουτισμένη διδασκαλία», αφού για την ανάπτυξη των δραστηριοτήτων χρησιμοποιείται πρόσθετο διδακτικό υλικό, στο οποίο ο εκπαιδευτικός λειτουργεί κατά τα πρότυπα του «εκπαιδευτικού σεναρίου», ως «δάσκαλος που δημιουργεί» (Γιαννακόπουλος 2011, 59-60). Σημαντικό ρόλο στα σχέδια έχουν ο μουσειακός χώρος ως ερέθισμα κι αφετηρία προβληματισμού, η χρήση του αρχαιολογικού χώρου για επιτόπια έρευνα ή με την πρωταρχική του λειτουργία, η παρατήρηση κι επεξεργασία αντικειμένων (αντιγράφων αρχαιοτήτων) και φωτογραφιών – εικόνων μέσω φύλλων εργασίας για την ανάλυση δεδομένων και την επίλυση προβλημάτων (Durbin et al. 2003, 4-6), η αξιοποίηση των Νέων Τεχνολογιών για την άντληση πληροφοριών, η συγκέντρωση προφορικών μαρτυριών (Κωστή 2008), καθώς και η Δραματική Τέχνη στην Εκπαίδευση (Κοντογιάννη 2012˙ Φραγκή 2011, 169-170˙ Αυδή & Χατζηγεωργίου 2007˙ Τσιάρας 2005). Τέλος, σε όλες τις δραστηριότητες εφαρμόζονται οι αρχές της ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας (Ματσαγγούρας 2008, 87). Προαπαιτούμενο όλων των δραστηριοτήτων είναι η εξοικείωση με την έννοια του μουσείου, το ρόλο του, τα επαγγέλματα που σχετίζονται με αυτό, τα είδη και τις λειτουργίες του (Κωστή 2009).
Περιγραφή των διδακτικών σεναρίων
Αν και η μουσειακή εμπειρία, που εξασφαλίζει την αυθεντική επαφή με τις συλλογές στον αρχαιολογικό χώρο ή το μουσείο, αποτελεί μια επικοινωνιακή πρακτική με πολλαπλά εκπαιδευτικά πλεονεκτήματα (Νικονάνου 2010, 84˙ Κασβίκης & Ανδρέου 2008, 137-138), οι υπερβολικές απαιτήσεις σε χρόνο και προετοιμασία και τα τυπικά θέματα μετακίνησης των μαθητών εκτός σχολικής μονάδας αποθαρρύνουν συχνά τους εκπαιδευτικούς από ανάλογες προσπάθειες. Για το λόγο αυτό εδώ προτείνονται σχέδια αξιοποίησης συλλογών κι αντικειμένων και προσομοίωσης με τη μουσειακή λειτουργία τόσο στο μουσείο και τον αρχαιολογικό χώρο, όσο και, ως εναλλακτική προσέγγιση, στην τάξη.
Δραστηριότητες στον αρχαιολογικό χώρο
• 1ο διδακτικό σενάριο: Έλα να παίξουμε… στο Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο
Μάθημα: Δραματική Ποίηση από Μετάφραση – Γ΄ Γυμνασίου. Διάρκεια: Μία διδακτική ώρα προετοιμασίας, ένα πρωινό για έρευνα και δράση στο χώρο του θεάτρου και μία διδακτική ώρα για παρουσίαση.
Τόπος: Θέατρο Επιδαύρου.
Προαπαιτούμενο: Επαφή με την έννοια του αρχαίου δράματος και τα μέρη του αρχαίου θεάτρου. Στο πλαίσιο των προγραμμάτων καινοτόμων δραστηριοτήτων, που αναπτύσσεται εκτός συμβατικού διδακτικού ωραρίου, προετοιμάζεται από ομάδα μαθητών σκηνή από την Ελένη του Ευριπίδη ή τους Όρνιθες του Αριστοφάνη, που αποτελούν διδακτέα ύλη για τη Γ΄ Γυμνασίου. Απαιτείται, ακόμη, άδεια από τη Δ΄ ΕΠΚΑ για παρουσίαση σύντομου θεατρικού αποσπάσματος στο θέατρο της Επιδαύρου.
Περιγραφή Δραστηριότητας: Οι μαθητές, κατάλληλα εξοπλισμένοι για τη μελέτη του χώρου του θεάτρου της Επιδαύρου με σκίτσα της κάτοψης, μολύβια, σημειωματάρια, μέτρο, μεγεθυντικούς φακούς, φωτογραφικές μηχανές, χωρίζονται σε ομάδες που αναλαμβάνουν διαφορετικό έργο˙ οι «αρχιτέκτονες», χωρισμένοι σε μικρότερες υπο-ομάδες, καταγράφουν τη μορφή των κερκίδων, των διαζωμάτων και των κλιμάκων, οι «θεατρολόγοι», επίσης, χωρισμένοι σε μικρότερες υπο-ομάδες, μελετούν τη λειτουργικότητα της ορχήστρας, της σκηνής, των παρόδων, οι «ηχολήπτες/σκηνοθέτες/φωτιστές» μελετούν την οπτική και την ακουστική. Τέλος, αφού όλες οι ομάδες έχουν ολοκληρώσει την έρευνά τους, η ομάδα των ηθοποιών παρουσιάζει τις σκηνές που έχουν προετοιμάσει με τη μορφή πρόβας, χωρίς κοστούμια και σκηνικά (εικ. 2).
Συνέχεια: Στο σχολείο κάθε ομάδα παρουσιάζει σύντομα τα ευρήματα της έρευνάς της. Η ομάδα των ηθοποιών σχολιάζει την εμπειρία της «παράστασης» στον αυθεντικό χώρο του αρχαίου θεάτρου και δέχεται ερωτήσεις από τους υπόλοιπους μαθητές. Το σενάριο ολοκληρώνεται με συζήτηση αναστοχασμού.
• 2ο διδακτικό σενάριο: Γράφοντας τον οδηγό του αρχαιολογικού χώρου
Μάθημα: Τοπική Ιστορία Γ΄ Γυμνασίου. Διάρκεια: Ένα πρωινό στο χώρο, μία διδακτική ώρα για προετοιμασία, μία για σύνθεση των εργασιών και μία για παρουσίαση.
Τόπος: Αρχαιολογικός χώρος Ελευσίνας.
Προαπαιτούμενα: Προβολή βίντεο για τον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας και χωρισμός των μαθητών σε ομάδες.
Περιγραφή Δραστηριότητας: Η δραστηριότητα ξεκινά με υπόθεση εργασίας ότι για τις ανάγκες ενός μουσειοπαιδαγωγικού προγράμματος για τον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, το οποίο θα απευθύνεται σε παιδιά της Δ΄ τάξης του δημοτικού σχολείου, ο υπεύθυνος μουσειοπαιδαγωγός θέλει να ετοιμάσει έναν οδηγό κατάλληλα προσαρμοσμένο στις ανάγκες των παιδιών της ηλικίας αυτής. Ζητά, λοιπόν, τη βοήθεια της Γ΄ Γυμνασίου του σχολείου μας, ώστε να επιτύχει το καλύτερο δυνατό παιδαγωγικά αποτέλεσμα. Οι μαθητές Γυμνασίου περιηγούνται στο χώρο χωρισμένοι σε ομάδες ειδικών στα ελευσίνια μυστήρια, στον τειχισμό και την οχύρωση, στη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική, στο υδρευτικό σύστημα της αρχαιότητας, στη λαϊκή αρχαιολογία και τη διαχρονική εξέλιξη του χώρου και καταγράφουν τις παρατηρήσεις τους, φωτογραφίζοντας το χώρο (εικ. 3).
Συνέχεια: Οι ομάδες στο σχολικό εργαστήριο Πληροφορικής συνθέτουν το υλικό τους σε ενιαίο κείμενο, το διανθίζουν με φωτογραφίες και το διαμορφώνουν τελικά σε έναν απλό οδηγό για τον αρχαιολογικό χώρο. Κατά την επόμενη διδακτική ώρα γίνεται παρουσίαση του υλικού και συζήτηση.
Δραστηριότητες στο μουσείο
• 1ο διδακτικό σενάριο: Ξεναγοί στο κορυφαίο μουσείο
Μάθημα: Ιστορία Γ΄ Γυμνασίου. Διάρκεια: Ένα πρωινό στο μουσείο, στο πλαίσιο σχεδίου εργασίας (project) με θέμα τον περιηγητισμό και τον ελγινισμό, διάρκειας ενός τριμήνου.
Χώρος: Μουσείο Ακρόπολης.
Προαπαιτούμενα: Επεξεργασία ιστορικών πηγών, έμμεσων κι άμεσων, αποκλειστικά με τη χρήση Νέων Τεχνολογιών για τον περιηγητισμό και τον ελγινισμό και για τις επιπτώσεις τους στις ελληνικές αρχαιότητες. Μετά από ενημέρωση για τα εκθέματα του νέου Μουσείου Ακρόπολης, για τον τρόπο έκθεσης και το στόχο του μουσείου, οι μαθητές ενός τμήματος της Γ΄ τάξης επιλέγουν από το διαδικτυακό τόπο του Μουσείου Ακρόπολης τις ενότητες ή τα εκθέματα που θα ήθελαν να επεξεργαστούν, ώστε να ξεναγήσουν τους μαθητές των άλλων τμημάτων κατά την επίσκεψη του σχολείου. Στη συνέχεια, συγκεντρώνουν πληροφορίες και διαμορφώνουν δραστηριότητες για τους υπόλοιπους μαθητές. Με βάση τις επιλογές των μαθητών, καταρτίζεται μία πορεία κίνησης στο μουσείο από τη διδάσκουσα.
Περιγραφή Δραστηριότητας στο μουσείο: Στο μουσείο η διδάσκουσα απλώς καθοδηγεί τους μαθητές, σύμφωνα με τη διαμορφωμένη πορεία, και δίνει πληροφορίες για τυχόν περαιτέρω απορίες με τη βοήθεια και τη συνεργασία των μαθητών-ξεναγών. Κύριο έργο των μαθητών αυτών, ωστόσο, είναι η «ξενάγηση» και η παρότρυνση των συμμαθητών τους, ώστε, με ερωτήσεις και κατάλληλα ερεθίσματα, να παρατηρήσουν τα εκθέματα. Κάθε ομάδα «ξεναγών» έχει διαμορφώσει ένα σύντομο «πακέτο» εποπτικού υλικού, που το μοιράζει στους υπόλοιπους, οι οποίοι είναι ελεύθεροι να κάνουν ερωτήσεις (εικ. 4).
Συνέχεια: Κατά την επόμενη διδακτική ώρα οι «ξεναγοί» συζητούν την εμπειρία, ενώ οι μαθητές των άλλων τμημάτων βαθμολογούν τις ομάδες και αξιολογούν τους συμμαθητές τους. Νικητής δεν ανακηρύσσεται κανείς, γιατί στο μουσείο… δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι.
• 2ο διδακτικό σενάριο: Ρωτώντας τον παππού και τη γιαγιά
Μάθημα: Τοπική Ιστορία Γ΄ Γυμνασίου. Διάρκεια: Ένα πρωϊνό στο μουσείο, μία ώρα για προετοιμασία και μία ώρα για παρουσίαση και αναστοχασμό.
Χώρος: Τοπικό μουσείο, λαογραφικό ή αρχαιολογικό.
Προαπαιτούμενα: Οι μαθητές ενημερώνονται για το μουσείο που πρόκειται να επισκεφθούν. Παράλληλα, προετοιμάζουν ερωτήσεις και συζητούν για τις αρχές της διαγενεακής επαφής και τη συμπεριφορά τους απέναντι στους ηλικιωμένους που θα συναντήσουν στο μουσείο. Ομάδα ηλικιωμένων προετοιμάζεται αντίστοιχα, σε συνεννόηση με το ΚΑΠΗ της πόλης.
Περιγραφή Δραστηριότητας στο μουσείο: Οι μαθητές υποδέχονται τους ηλικιωμένους στο μουσείο. Μετά τις αναγκαίες συστάσεις, ξεκινά η περιήγηση. Στην περίπτωση του λαογραφικού μουσείου, οι ηλικιωμένοι γίνονται οι βασικοί «ξεναγοί», συζητούν με τους μαθητές για τα εκθέματα και με κατάλληλα ερωτήματα από τους μαθητές ανακαλούν μνήμες της νεανικής τους ηλικίας, σχετικά με αυτά (εικ. 5). Στην περίπτωση του αρχαιολογικού μουσείου, οι μαθητές σε ομάδες μιλούν για τις «τυπικές» ακαδημαϊκού τύπου πληροφορίες για τα εκθέματα και καλούν τους ηλικιωμένους να συσχετίσουν τα εκθέματα αυτά με τις μνήμες τους. Οι μαθητές και στις δύο περιπτώσεις καταγράφουν τις δηλώσεις των ηλικιωμένων, για να τις αξιοποιήσουν στην εργασία τους.
Συνέχεια: Οι μαθητές στο σχολείο συζητούν για την εμπειρία της διαγενεακής επαφής στο μουσείο και καταγράφουν το υλικό που προέκυψε από αυτήν σε ενιαίο σύνολο. Μετά από κοινή συμφωνία μεταξύ τους αποφασίζουν πώς θα αξιοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές.
Δραστηριότητες στην τάξη
• 1ο διδακτικό σενάριο: Οι μελετητές του Κυκλαδικού Πολιτισμού
Μάθημα: Ιστορία Α΄ Γυμνασίου. Διάρκεια: Τέσσερις διδακτικές ώρες.
Προαπαιτούμενο – 1η διδακτική ώρα: Αφόρμηση – χωροχρονική τοποθέτηση του Κυκλαδικού Πολιτισμού και συσχέτισή του με την Εποχή του Χαλκού.
Περιγραφή 1ης Δραστηριότητας – 2η διδακτική ώρα: Οι μαθητές χωρίζονται σε πέντε ομάδες. Σε κάθε ομάδα δίνεται από ένα αντικείμενο-αντίγραφο κυκλαδικού αρχαιολογικού ευρήματος (από πωλητήρια μουσείων). Με φύλλα εργασίας δίνονται οι κατάλληλες κατευθύνσεις στους μαθητές, ώστε να συναγάγουν από την επεξεργασία των αντικειμένων τα βασικά χαρακτηριστικά του κυκλαδικού πολιτισμού, δηλαδή το πλήθος των ειδωλίων, τη μορφή της γυναίκας στα ειδώλια και το συμβολισμό της, τις τοιχογραφίες και τις πληροφορίες που μας δίνουν για τις ασχολίες, τα σχετικά επαγγέλματα και τα υλικά (εικ. 6). Στη φάση αυτή αξιοποιείται και η προϋπάρχουσα γνώση, σύμφωνα με την αρχή του εποικοδομισμού, καθώς οι μαθητές έχουν ήδη γνωρίσει από την εποχή του λίθου τα γυναικεία ειδώλια˙ επίσης, έχουν μιλήσει για τη χρήση φυσικών χρωστικών ουσιών και για την έμφυτη τάση του ανθρώπου να αναπαριστά με ζωγραφικές απεικονίσεις τις δραστηριότητές του. Κάθε ομάδα παρουσιάζει στην τάξη (ολομέλεια) τα συμπεράσματά της, τα οποία καταγράφονται στον πίνακα από τη διδάσκουσα, με τη μορφή καταιγισμού ιδεών. Για παράδειγμα φύλλου εργασίας, βλ. εικ. 7.
Περιγραφή 2ης Δραστηριότητας – 3η-4η διδακτική ώρα: Οι μαθητές μελετούν έμμεσες ιστορικές πηγές, αναζητούν εικόνες στο διαδίκτυο και οργανώνουν μια έκθεση για τον Κυκλαδικό πολιτισμό με επιλογή της θεματικής που τους ενδιαφέρει, αλλά και της μορφής που θα έχει αυτή (ψηφιακή, παραδοσιακή, στην τάξη, σε κοινό χώρο κ.ο.κ.). Ακολουθεί συζήτηση αναστοχασμού.
• 2ο διδακτικό σενάριο: Τα αντικείμενα του χαρακτήρα
Μάθημα: Ιστορία Α΄ Γυμνασίου. Διάρκεια: Τρεις διδακτικές ώρες.
Προαπαιτούμενο – 1η διδακτική ώρα: Γνωριμία με τον Μυκηναϊκό Πολιτισμό κι ένταξή του στην Εποχή του Χαλκού, μέσω προβολής ντοκιμαντέρ. Απαιτείται, επίσης, εξοικείωση με τα επαγγέλματα του μουσείου.
Περιγραφή Δραστηριότητας – 2η και 3η διδακτική ώρα: Οι μαθητές, χωρισμένοι σε ομάδες, υποδύονται επαγγελματίες του μουσείου, ειδικούς στο Μυκηναϊκό Πολιτισμό, έναν «αρχαιολόγο», ένα «μουσειολόγο», ένα «συντηρητή», ένα «σκιτσογράφο», έναν «παιδαγωγό ανά ομάδα», οι οποίοι πρέπει να ετοιμάσουν μια έκθεση με θέμα «Πρόσωπα των Πολύχρυσων Μυκηνών». Η έκθεση θα αποτελείται από τέσσερις ενότητες, που θα καταλαμβάνουν από μία προθήκη καθεμία με εικονικά σκίτσα μιας προσωπικότητας / υποθετικού χαρακτήρα των Μυκηνών της Εποχής του Χαλκού, καθώς και σχετικά αντικείμενα. Οι χαρακτήρες είναι: άναξ, γραφεύς, ιέρεια, αγγειοπλάστης. Ο Διευθυντής του Μουσείου τους έχει παραδώσει από έναν φάκελο για κάθε χαρακτήρα, που παραλαμβάνουν οι «ειδικοί» ανά ομάδα, ο οποίος περιέχει λίγα στοιχεία για το πρόσωπο αυτό και μια σειρά από δελτία τεκμηρίωσης των αντικειμένων του μουσείου που θα χρησιμοποιηθούν στην έκθεση. Πρέπει να επιλέξουν, από το σύνολο των δελτίων, τα αντικείμενα που θα εκτεθούν σε κάθε προθήκη, να γράψουν κείμενα, να σχεδιάσουν το εποπτικό υλικό και την ίδια την έκθεση για την προθήκη. Τα σχέδια της έκθεσης και τα κείμενα τοποθετούνται στους τοίχους της τάξης. Για παράδειγμα δελτίου τεκμηρίωσης, βλ. εικ. 8.
Παρατηρήσεις και συμπεράσματα
Οι μαθητές, όπως κατεγράφη από την παρατήρηση κατά την εφαρμογή των παραπάνω δραστηριοτήτων, ανταποκρίνονται πολύ θετικά σε δραστηριότητες που τους εμπλέκουν δημιουργικά στη μάθηση, τους φέρνουν σε επαφή με αυθεντικά ερεθίσματα και τους επιτρέπουν αυτενέργεια και συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων:
Ήταν πολύ ωραία που πήγαμε στο θέατρο της Επιδαύρου και κάναμε όλα αυτά τα πράγματα. Για πρώτη φορά νιώσαμε ότι κάναμε κάτι πολύ σπουδαίο. Ήμασταν στο σημαντικότερο θέατρο της αρχαίας Ελλάδας, στο πιο αληθινό θέατρο (sic) και παίξαμε αρχαία τραγωδία. Ήταν όχι μόνο σαν να κάναμε θέατρο, αλλά σαν να κάναμε ένα πολύ σπουδαίο μάθημα. Μάθαμε τι είναι να παίζεις αρχαίο θέατρο εκεί που έπαιξαν και οι πρόγονοί μας. Θα έχω να το λέω στα παιδιά μου, όταν θα τα πηγαίνω εκεί.
Μαθήτρια Γ΄ Γυμνασίου – Επίδαυρος
Είναι πολύ ωραίο που είχαμε τα αγάλματα, για να τα μελετήσουμε σαν επιστήμονες κι αυτό μας βοήθησε να τα καταλάβουμε καλύτερα μόνοι μας όσα βρήκαμε, αντί να μας τα λέει η κυρία και να βαριόμαστε. Ήταν ωραία, γιατί και παίξαμε και γελάσαμε και μάθημα κάναμε… Ήταν φανταστικά.
Μαθητής Α΄ Γυμνασίου – Κυκλαδικός Πολιτισμός
Είναι πιο καλό να ερευνάς εσύ και να μαθαίνεις από το να σου το λένε οι άλλοι κι εσύ να ακούς. Ξέρεις τι θέλεις, το ψάχνεις αρκετά και μετά αισθάνεσαι και πολύ ωραία, γιατί εσύ το έκανες κι όχι οι άλλοι. …Και η έκθεση που φτιάξαμε είναι πολύ ωραία, γιατί τη φτιάξαμε εμείς… Ευχαριστούμε πολύ.
Μαθήτρια Α΄ Γυμνασίου – Μυκηναϊκός Πολιτισμός
Για πρώτη φορά πρόσεξα τι υπάρχει στο μουσείο. Μέχρι τώρα όποτε πηγαίναμε στο μουσείο άκουγα τον ξεναγό που έλεγε πολλά και διάφορα και άλλα καταλάβαινα κι άλλα όχι. Τώρα που έπρεπε να ξεναγήσω εγώ, προσπάθησα πολύ να προσέξω τι θα πω και πώς θα το πω, για να με καταλάβουν οι συμμαθητές μου. Και, βέβαια, τους πρόσεχα κι αυτούς περισσότερο, όταν ξεναγούσαν. Πρώτη φορά είδα μουσείο και μου άρεσε και νομίζω πως έμαθα σήμερα πόσο σημαντικό είναι.
Μαθητής Γ΄ Γυμνασίου – Μουσείο Ακρόπολης
Το μουσείο, ο αρχαιολογικός χώρος, ακόμη και τα αντικείμενα που αντιγράφουν αυθεντικές εκφράσεις του υλικού πολιτισμού στην τάξη έχουν τη δυνατότητα να αφυπνίσουν το ενδιαφέρον των μαθητών για το παρελθόν ως αντικείμενο διδασκαλίας. Γιατί τι θα μπορούσε να αποτελέσει πιο γόνιμο έδαφος, για να γίνει κατανοητό το παρελθόν και ο πολιτισμός του, από τον πραγματικό χώρο στον οποίο αναπτύχθηκε; Πώς θα μπορούσε αυτό να γίνει περισσότερο πιστευτό ως βιωμένος χρόνος, αν δεν αναγνωριζόταν η ύπαρξή του μέσα από τα τεκμήρια του υλικού πολιτισμού; Και πώς θα μπορούσε να γίνει προσβάσιμη η μεθοδολογία έρευνας του επιστήμονα, ιστορικού, μουσειολόγου, αρχαιολόγου, παρά με τη χρήση αντικειμένων, που προσομοιώνουν την εργασία του;
Δεν μπορούσα να φανταστώ πως οι γιαγιάδες μας μπορούσαν να έχουν τόσες γνώσεις για τα αρχαία εκθέματα. Εντάξει… δεν ήταν γνώσεις ακριβώς, αλλά μου κάνει εντύπωση ότι έζησαν τόσο όμοια με τους αρχαίους και ξέρουν τόσο πολλά πράγματα. Εγώ τουλάχιστον κατάλαβα ότι και στην αρχαιότητα οι άνθρωποι ζούσαν, όπως και οι παππούδες μας, κι άρα όπως και εμείς. Δεν είναι μόνο γραμμένες ιστορίες στα βιβλία.
Μαθήτρια Γ΄ Γυμνασίου – Πρόγραμμα διαγενεακής επαφής στο τοπικό αρχαιολογικό μουσείο
Μου έκανε εντύπωση ο αρχαιολογικός χώρος και μου άρεσε πολύ. Τα κατάλαβα όλα. Ήταν πολύ ωραία. Μου άρεσε που ακολουθήσαμε την πορεία των μυστών που μπαίνουν στο Τελεστήριο. Κατάλαβα πώς ήταν τότε και ήταν πολύ κατατοπιστικό. Ήταν σαν να το ζούσαμε και μας βοήθησε να το αισθανθούμε και λίγο (sic).
Μαθητής Γ΄ Γυμνασίου – Αρχαιολογικός χώρος Ελευσίνας
Την ώρα που έλεγα τα λόγια μου ένιωθα πολύ περήφανη και συγκινημένη. Σκεφτόμουν πως τόσους αιώνες πριν είχαν παίξει εδώ ποιος ξέρει πόσο σημαντικοί άνθρωποι τα έργα τους. Κι εγώ ήμουν εδώ να απαγγέλλω Αριστοφάνη! Ήταν πολύ ωραία και συγκινητικά και νομίζω πως κατάλαβα πόσο σπουδαίο είναι το θέατρο αυτό, όταν άκουσα τη φωνή μου τόσο δυνατά να ανεβαίνει ψηλά.
Μαθήτρια Γ΄ Γυμνασίου – Επίδαυρος
Κοιτάζοντας το ειδώλιο αυτής της γυναίκας με τη φουσκωμένη κοιλιά, καταλαβαίνω ότι η ζωή της ήταν δύσκολη και μάλλον πιο δύσκολη από τη δική μας. Γι’ αυτό ίσως την έκαναν άγαλμα. Μπορεί και να ήταν πολύ σημαντική, γιατί έφερνε τη ζωή στον κόσμο.
Μαθητής Α΄ Γυμνασίου – Κυκλαδικός πολιτισμός
Ήταν καλό το ότι πήγαμε και βρήκαμε εμείς τα τείχη και τα φωτογραφήσαμε και τα παρατηρήσαμε. Έτσι, γίναμε σαν αρχαιολόγοι, νομίζω, που κάνουν τη δουλειά τους. Δεν ξέρω αν είναι σωστά αυτά που γράψαμε, αλλά προσπαθήσαμε πολύ η ομάδα μου (sic) και καταφέραμε αρκετά πράγματα. Ελπίζω να συμφωνούν και τα άλλα παιδιά.
Μαθήτρια Γ΄ Γυμνασίου – Αρχαιολογικός χώρος Ελευσίνας
Συχνά η ενασχόληση με τον υλικό πολιτισμό ως θεωρία στο σχολείο προκαλεί δυσφορία στους μαθητές, οι οποίοι πρέπει να απομνημονεύσουν λεπτομέρειες περιγραφών αντικειμένων και χώρων, που ποτέ τους δεν έχουν δει. Το μουσείο, ο αρχαιολογικός χώρος και οι συλλογές δίνουν κεντρίσματα στη σκέψη, παρέχουν εμπειρίες και εποπτείες και πάνω απ’ όλα αποδείξεις ότι το παρελθόν υπήρξε, μοιάζει με το παρόν ή διαφέρει από αυτό, αλλά το επηρεάζει και, επομένως, αξίζει να μελετηθεί. Σ’ αυτό μπορεί να συμβάλει και η καταγραφή προφορικών μαρτυριών για το παρελθόν, με φορείς τους ηλικιωμένους, μια διαδικασία, που βρίσκει γόνιμο χώρο στο μουσείο και φέρνει σε δημιουργική επαφή γενιές απομακρυσμένες ηλικιακά, όπως οι έφηβοι και οι ηλικιωμένοι.
Πώς να θυμηθώ απέξω τόσες λεπτομέρειες για το αρχαίο θέατρο που τις λέμε στην τάξη; Με τίποτα… Εδώ ψάξαμε, μετρήσαμε, σημειώσαμε και… μια χαρά. Νομίζω πως δε θα τα ξεχάσω ποτέ. Και η ακουστική ήταν πολύ χαρακτηριστική… Σαν να είχαν μικρόφωνα. Αυτά πώς να τα καταλάβουμε από το βιβλίο;
Μαθήτρια Γ΄ Γυμνασίου – Επίδαυρος
Ήταν πολύ συγκινητικό να δω τις Καρυάτιδες από κοντά. Ήταν πολύ όμορφες κι εντυπωσιακές και για πρώτη φορά κατάλαβα πόσο σημαντικό είναι να επιστρέψει και αυτή που λείπει στην Αγγλία, για να είναι ένα σύνολο με τις άλλες Καρυάτιδες.
Μαθήτρια Γ΄ Γυμνασίου – Μουσείο Ακρόπολης
Δεν μπορούσα να φανταστώ ότι οι ηλικιωμένοι έχουν παρόμοια ενδιαφέροντα με εμάς κι ότι μπορούμε να συνεργαστούμε. Οι πληροφορίες που μας έδωσαν είναι πολύ σημαντικές για τη δουλειά που έχουμε αναλάβει. Μου έκανε εντύπωση πόσο καλά ήξεραν το μουσείο.
Μαθητής Γ΄ Γυμνασίου – Διαγενεακό πρόγραμμα στο τοπικό λαογραφικό μουσείο
Επιλογικά
Είναι αλήθεια πως η προετοιμασία μιας σχολικής επίσκεψης σε μουσείο ή αρχαιολογικό χώρο είναι μια χρονοβόρος διαδικασία, η οποία απαιτεί γραφειοκρατικές ενέργειες από τη σχολική μονάδα και επιπλέον παιδαγωγικό έργο από τους εκπαιδευτικούς˙ πολύ συχνά, μάλιστα, διατυπώνονται ενστάσεις για τις επισκέψεις αυτές, με πρόσχημα τις χαμένες διδακτικές ώρες εντός σχολικής μονάδας. Και βέβαια, κανείς δεν θα μπορούσε να αμφισβητήσει το σοβαρό θέμα που σχετίζεται με το κόστος μεταφοράς των μαθητών, ιδιαίτερα από τις πιο απομακρυσμένες περιοχές. Γι’ αυτό προτάθηκαν εδώ και δραστηριότητες στην τάξη, οι οποίες, όμως, δεν μπορούν να υποκαταστήσουν στο σύνολό της την επαφή με τα αυθεντικά ερεθίσματα σε αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία.
Αυτό το οποίο πρέπει με έμφαση να επισημανθεί είναι ότι οι συνέπειες που έχουν οι σχετικές δραστηριότητες στη σκέψη και τη στάση των μαθητών απέναντι στο παρελθόν και στο ίδιο το μάθημα είναι ανεκτίμητες. Αν δεχόμαστε πως η ιστορία και τα συναφή μαθήματα διδάσκονται στο σχολείο με στόχο το συλλογικό αγαθό και τη σταδιακή διαμόρφωση ενεργών πολιτών με δημοκρατικό φρόνημα, τότε πρέπει να φροντίσουμε οι μαθητές μας να αναπτύξουν όσο γίνεται πιο ενεργητική οπτική απέναντι στο παρελθόν. Κι εφόσον τα μουσεία μπορούν να συμβάλουν σ’ αυτό, αξίζει τον κόπο να πειραματιστούμε.
Κατερίνα Κωστή
Φιλόλογος στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, Μουσειολόγος (ΜΑ ΕΚΠΑ)