Η διοργάνωση εκθέσεων από φοιτητές αποτελεί συχνή πρακτική, ενταγμένη στη διδακτική εμπειρία ως οργανικό τμήμα του προγράμματος σπουδών αρκετών πανεπιστημίων, κυρίως σε χώρες με μεγάλη παράδοση μουσειακών σπουδών, όπως είναι η M. Βρετανία, οι Ηνωμένες Πολιτείες και ο Καναδάς. Οι εκθέσεις αυτές διοργανώνονται συνήθως σε συνεργασία με ένα τοπικό μουσείο ή μια πινακοθήκη που παρέχει πραγματογνωμοσύνη και σημαντική υλικοτεχνική υποστήριξη, ενώ η χρηματοδότησή τους εντάσσεται στον προϋπολογισμό του εκάστοτε προγράμματος σπουδών.

Αρκετά συνήθης είναι, επίσης, η διοργάνωση φοιτητικών εκθέσεων σε πανεπιστημιακά μουσεία, τα οποία αποτελούν θεσμοθετημένο χώρο άσκησης των φοιτητών αλλά και χώρο ώσμωσης μεταξύ θεωρίας και πράξης (σημ. 1). Στις περιπτώσεις αυτές η διοργάνωση φοιτητικών εκθέσεων εντάσσεται σε μια ευρύτερη θεώρηση του πανεπιστημιακού μουσείου ως «τρίτου χώρου»: σε αντίθεση με τα περισσότερα μουσεία που διστάζουν μπροστά σε εναλλακτικές αφηγήσεις και προτιμούν να κινούνται εντός ελεγχόμενων πλαισίων, αλλά και με τους εναλλακτικούς χώρους που επενδύουν στο ρίσκο της διαφορετικής ματιάς, αλλά έχουν εφήμερο χαρακτήρα, ο «τρίτος χώρος» του πανεπιστημιακού μουσείου, προστατευμένος από την ακαδημαϊκή ελευθερία, μπορεί να υποστηρίξει εκθέσεις που θέτουν σε αμφισβήτηση και συχνά ανατρέπουν παραδοσιακές ερμηνείες ή αφηγήσεις (Marstine 2007, σ. 305).

Οι περισσότερες από αυτές τις δραστηριότητες αφορούν μεταπτυχιακά προγράμματα σπουδών – μουσειακών, αλλά και άλλων. Σπανιότερες είναι οι εκθέσεις που διοργανώνονται στο πλαίσιο προπτυχιακών προγραμμάτων σπουδών (βλ., για παράδειγμα, Marstine 2007, Lubar 2009). Ωστόσο, αυτό αλλάζει τα τελευταία χρόνια, καθώς γίνεται ολοένα και πιο φανερή η γόνιμη εμπειρία την οποία αποκομίζουν οι φοιτητές ήδη κατά τη διάρκεια των προπτυχιακών σπουδών τους από τη δυνατότητα να εξοικειωθούν με μεθόδους και πρακτικές εφαρμογής στο πεδίο.

Το κείμενο που ακολουθεί παρουσιάζει ορισμένα παραδείγματα τέτοιων φοιτητικών εκθέσεων στην Ελλάδα, ενταγμένα στο πλαίσιο της ευρύτερης φιλοσοφίας που υιοθετεί το Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου για την εκπαίδευση των φοιτητών που ακολουθούν την κατεύθυνση «Πολιτισμός και Πολιτιστική Διαχείριση».

«Σχεδιασμός και Οργάνωση Εκθέσεων» – το εργαστήριο

Το εργαστηριακό μάθημα «Σχεδιασμός και Οργάνωση Εκθέσεων» είναι ένα από τα συνολικά οκτώ επιμέρους εργαστήρια που συγκροτούν το «Εργαστήριο Πολιτισμού και Πολιτιστικής Διαχείρισης» του Τμήματος. Στόχος των εργαστηρίων αυτών είναι να εξοικειώσουν τους φοιτητές με τους κατευθυντήριους άξονες και τις προτεραιότητες της δουλειάς σε ένα ευρύ πεδίο που αφορά τις τέχνες, την πολιτισμική κληρονομιά και τις πολιτιστικές βιομηχανίες. Παράλληλα, οι φοιτητές εξοικειώνονται με τη διαδικασία διοργάνωσης εκδηλώσεων και ανεύρεσης πόρων, με ζητήματα πολιτιστικής επικοινωνίας και πολιτιστικού ρεπορτάζ, καθώς και με τις δυνατότητες αξιοποίησης νέων τεχνολογιών στη διαχείριση του πολιτισμού. Τα περισσότερα από τα επιμέρους εργαστήρια καταλήγουν στη διοργάνωση ενός πραγματικού έργου, υλοποιημένου εξ ολοκλήρου από τους φοιτητές (μουσική εκδήλωση, έκθεση, φεστιβάλ κινηματογράφου, παραγωγή βίντεο, κ.ά.), κάτι που τους δίνει μια μοναδική δυνατότητα να ασκηθούν σε επαγγελματικές συνθήκες και να μεταπλάσουν τη θεωρία σε πράξη.

Το εργαστηριακό μάθημα «Σχεδιασμός και Οργάνωση Εκθέσεων», ειδικότερα, που διδάσκεται από τη γράφουσα στο Η΄ εξάμηνο σπουδών, ολοκληρώνεται κάθε χρόνο με την οργάνωση μιας έκθεσης σε μουσείο ή άλλο χώρο πολιτισμού.

Στόχοι

Η ομαδική αυτή εργασία έχει στόχο να εξοικειώσει τους φοιτητές/-τριες με το σύνολο των γνώσεων που είναι απαραίτητες κατά τη διαδικασία μελέτης, σχεδιασμού και οργάνωσης μιας έκθεσης και να τους εφοδιάσει με συγκεκριμένες δεξιότητες, χρήσιμες για τη μετέπειτα επαγγελματική τους σταδιοδρομία. Στοχεύει, επίσης, στο να καλλιεργήσει δεξιότητες έρευνας, συνεργασίας και ομαδικής δουλειάς μεταξύ των φοιτητών και να τονώσει την πίστη στις δυνάμεις τους μέσα από το σχεδιασμό και την υλοποίηση –βήμα προς βήμα– ενός πραγματικού έργου.

Μεθοδολογία

Το εργαστήριο διαρκεί ένα ακαδημαϊκό εξάμηνο (περίπου τέσσερις μήνες) και συνιστά έναν πολύ εντατικό συνδυασμό θεωρητικής ενημέρωσης και πρακτικής εφαρμογής. Διακρίνεται σε τέσσερα μέρη: θεωρητική προσέγγιση, έρευνα, μελέτη και σχεδιασμός, υλοποίηση.

Το πρώτο μέρος είναι μια εισαγωγή στη θεωρία και την πρακτική των εκθέσεων στα σύγχρονα μουσεία διεθνώς και περιλαμβάνει την εξοικείωση των φοιτητών με κλασικά μουσειολογικά κείμενα, αλλά και με εφαρμοσμένα παραδείγματα. Συμπληρώνεται με επισκέψεις σε εκθέσεις μουσείων ή άλλων πολιτιστικών οργανισμών στην Αθήνα.

Το δεύτερο μέρος αφορά την έρευνα στο θέμα της εκάστοτε έκθεσης. Από το στάδιο αυτό περνούν όλοι οι φοιτητές, καθώς ένας από τους βασικούς στόχους του εργαστηρίου είναι να τους εφοδιάσει με γνώσεις για το πώς διεξάγεται η –αρχειακή κυρίως– έρευνα. Παράλληλα, τους δίνεται μια μοναδική ευκαιρία να εισέλθουν σε μουσεία, αρχεία, βιβλιοθήκες και άλλους σχετικούς οργανισμούς (σημ. 2) και να εξοικειωθούν, μεταξύ άλλων, με τις διαδικασίες αρχειοθέτησης, καταλογογράφησης και χειρισμού των πάσης φύσεως τεκμηρίων. Προς διευκόλυνση της δουλειάς ορίζεται κάθε φορά ένας υπεύθυνος για τη συγκέντρωση και την ταξινόμηση όλου του υλικού (βιβλιογραφικού, φωτογραφικού, αρχειακού, κ.λπ.).

Κατά τη φάση της μελέτης και του σχεδιασμού της έκθεσης, καταγράφονται και συζητώνται λεπτομερώς ιδέες και προτάσεις όλων των φοιτητών, διαμορφώνεται σταδιακά το περιεχόμενο και η δομή της έκθεσης και αποσαφηνίζονται τα εκθεσιακά μέσα. Στη συνέχεια, οι φοιτητές αναλαμβάνουν (συνήθως ανά δύο) από μία εκθεσιακή ενότητα και έχουν την ευθύνη να διεξαγάγουν –πιο στοχευμένη πλέον– έρευνα και να προτείνουν το σενάριο για την ενότητά τους. Την ευθύνη της ομοιογενοποίησης και προσαρμογής όλων των επιμέρους ενοτήτων σε μία ενιαία μουσειολογική μελέτη με κοινή αφήγηση αναλαμβάνουν οι επιμελητές της έκθεσης. Παράλληλα, οι φοιτητές αναλαμβάνουν ανά ομάδες των τριών ή τεσσάρων ατόμων και έναν συγκεκριμένο τομέα ως εξής:

-Συντονισμός

-Επικοινωνία

-Έρευνα και τεκμηρίωση περιεχομένου

-Μουσειολογική μελέτη και επιμέλεια έκθεσης

-Χρηματοδότηση

-Δημοσιοποίηση και προβολή

-Κείμενα (σημ. 3)

-Γραφιστικά

-Βίντεο και ψηφιακά μέσα

-Παραγωγή έκθεσης

-Στήσιμο έκθεσης

-Διοργάνωση εγκαινίων

Στο στάδιο της υλοποίησης εμπλέκονται κυρίως οι ομάδες που έχουν αναλάβει την παραγωγή (κείμενα, βίντεο και ψηφιακά μέσα, γραφιστική επεξεργασία, εκθετικές επιφάνειες, κ.λπ.) και το στήσιμο της έκθεσης. Εδώ περιλαμβάνονται και οι διαδικασίες δανεισμού αντικειμένων (σημ. 4), οι οποίες ακολουθούν τη συνήθη μουσειολογική δεοντολογία ασφάλισης και μεταφοράς (σημ. 5).

Πέραν των προβλεπόμενων ωρών του μαθήματος, η ομάδα πραγματοποιεί συναντήσεις (στο Πάντειο, στο χώρο της έκθεσης ή και αλλού), κατά τις οποίες παρουσιάζεται η πορεία των εργασιών, επιλύονται τα θέματα που προκύπτουν, γίνεται αξιολόγηση και προσδιορίζονται οι στόχοι της επόμενης συνάντησης.

Οι εκθέσεις

Απο το 2008 έως το 2013 υλοποιήθηκαν έξι εκθέσεις, οι οποίες μπορούν να ταξινομηθούν ως εξής:

Α. Eκθέσεις ως παρεμβάσεις σε μουσεία (σημ. 6)

1. «Βυζαντινές επί- σκέψεις» 21 φοιτητές παρεμβαίνουν στο Βυζαντινό Μουσείο (Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών, Ιούνιος – Ιούλιος 2008)

Η έκθεση φιλοδοξούσε να είναι μια «άλλη ματιά» στη μόνιμη συλλογή του Μουσείου, μια ματιά που επιχειρούσε εναλλακτικούς τρόπους παρουσίασης ή συμπλήρωνε ορισμένα κενά που εντόπισε η φοιτητική ομάδα στην αφήγηση του μουσείου (Γκαζή 2009) (εικ. 1).

2. «Ο κος Σλήμαν δεν είναι εδώ» (Νομισματικό Μουσείο, Ιούλιος – Αύγουστος 2009)

Η έκθεση είχε στόχο να ψηλαφίσει «ίχνη» της οικογένειας Σλήμαν μέσα στο κτίριο, να δημιουργήσει μια ψευδαίσθηση για την παρουσία τους (μέσα από αντικείμενα/εκθέματα που λειτουργούσαν ως υπαινικτικοί σύνδεσμοι με το παρελθόν) και, παράλληλα, να φωτίσει πλευρές της αστικής ζωής του τέλους του 19ου αιώνα στην Αθήνα (Γκαζή 2011) (εικ. 2).

3. «Η Αγορά» (Παιδικό Μουσείο, 2011)

Σκοπός ήταν η ανάπλαση του δημοφιλούς, μόνιμου εκθέματος του μουσείου «Η Αγορά» έτσι, ώστε να γίνει πιο λειτουργικό με τη δημιουργία ενός ζεστού, φιλικού περιβάλλοντος, προσιτού σε παιδιά ηλικίας από 6 έως 9 κυρίως ετών (εικ. 3).

Β. Eκθέσεις με ανεξάρτητη θεματική σε πολυχώρους πολιτισμού

4. «Στη σκηνή σε καλώ. Μεταμορφώσεις του αρχαίου θεάτρου 6ος αι. π.Χ.-21ος αι. μ.Χ.» (Αθηναΐς, Ιούνιος 2010) (σημ. 7)

Στόχος της έκθεσης ήταν να δώσει αφορμή για προβληματισμό σχετικά με ζητήματα που αφορούν την πρόσληψη του αρχαίου δράματος σήμερα μέσα από την αξιοποίηση αρχειακού υλικού και πρωτότυπων μεθόδων παρουσίασης (εικ. 4).

5. «Γελο(ι)ογραφικότητες. Όπως τότε και σήμερα» (POP up 123, Ιούλιος 2012)

Η έκθεση επιχειρούσε να αναδείξει το ρόλο της πολιτικής γελοιογραφίας και της κοινωνικής σάτιρας στην Ελλάδα σε περιόδους κρίσης (1893, 1932, σήμερα) και να κάνει φανερή τη διαχρονικότητα θεμάτων όπως είναι η πολιτική διαφθορά, η εξάρτηση από ξένες δυνάμεις, η εικόνα του λαού ως υποζυγίου κ.λπ., μέσα από την τέχνη της γελοιογραφίας (εικ. 5).

Γ. Έκθεση ως βάση για τη δημιουργία ενός νέου μουσείου (σημ. 8)

6. «Συγγρού 136» (Πάντειο Πανεπιστήμιο, Ιούλιος 2013)

Η έκθεση φιλοδοξούσε να αφηγηθεί την πολυδιάστατη –και σχεδόν παντελώς άγνωστη– ιστορία του Παντείου, να ανοίξει ένα διάλογο ανάμεσα στους παλαιότερους και στους σύγχρονους φοιτητές και να διερευνήσει τη σημασία του Παντείου για διάφορες εμπλεκόμενες πλευρές (διδάσκοντες, φοιτητές, επιχειρηματίες και κάτοικοι της περιοχής, κ.λπ.) (εικ. 6)

Επικοινωνιακή φιλοσοφία – Ερμηνευτικά μέσα

Κοινός παρονομαστής όλων των εκθέσεων είναι η υιοθέτηση ενός ολιστικού μοντέλου επικοινωνίας, έτσι ώστε να κινητοποιούνται κατά το δυνατόν περισσότερο όλες τις αισθήσεις των επισκεπτών. Προς την κατεύθυνση αυτή χρησιμοποιούνται ποικίλα ερμηνευτικά (έντυπο υλικό, βίντεο, ηχητικό υλικό, μακέτες, comics, αρχιτεκτονικά σχέδια, κ.λπ.) και επιδιώκεται η διαδραστικότητα.

Συνδυάζοντας παραδοσιακά στατικά μέσα με σύγχρονα ψηφιακά μέσα, αλλά και με διαδραστικά ή απτικά εκθέματα που επιτρέπουν τη συμμετοχή του ατόμου (σημ. 9), οι εκθέσεις επιδιώκουν την πλήρη διανοητική και αισθητηριακή εμπλοκή του κοινού, με στόχο την ανάπτυξη προβληματισμού και διαλόγου σχετικά με το εκάστοτε θέμα.

Χρηματοδότηση

Μόνο δύο από τις έξι συνολικά εκθέσεις ευτύχησαν να έχουν μια συμβολική –έστω– χρηματοδότηση από το Πανεπιστήμιο. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις καταβλήθηκαν τεράστιες, κοπιώδεις και χρονοβόρες προσπάθειες εξεύρεσης χορηγιών σε είδος (π.χ. εκτυπώσεις) ή σε προσφορά εθελοντικής εργασίας (π.χ. αρχιτεκτονικές συμβουλές, γραφιστική επεξεργασία, σχεδιασμός comics), ενώ, η ανάγκη εξεύρεσης ρευστού οδήγησε τα τελευταία χρόνια στην υιοθέτηση άλλων μεθόδων, όπως το Crowd funding και η διοργάνωση μπαζάρ και μικρών συναυλιών.

Δημοσιοποίηση – Προβολή

Η προβολή και η δημοσιοποίηση των εκθέσεων στα ΜΜΕ περιλαμβάνει καταχωρήσεις στον έντυπο και τον ηλεκτρονικό Τύπο, ραδιοφωνικά σποτάκια, συνεντεύξεις σε ραδιοφωνικούς σταθμούς και περιοδικά, δημιουργία blog και site της έκθεσης και δημιουργία γκρουπ στο Facebook. Ως χορηγοί επικοινωνίας αξιοποιούνται σημαντικά έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα.

Αποτελέσματα – Οφέλη

Κατά κοινή ομολογία των ίδιων των φοιτητών/-τριών, η διοργάνωση των εκθέσεων αυτών αποτελεί μια μοναδική γνωστική, επαγγελματική αλλά και συναισθηματική εμπειρία. Σταχυολογώ:

«Ο σχεδιασμός και η υλοποίηση της έκθεσης, υπήρξε για εμάς […] μια μοναδική εκπαιδευτική διαδικασία, μια ανεκτίμητη εμπειρία. Η συνεργασία μας με αξιόλογους επαγγελματίες και ειδικούς του τομέα, ο προσωπικός μόχθος […], η μάχη για το συλλογικό έργο, η συνδιαμόρφωση […], οι πρακτικές δυσκολίες και τα ανυπολόγιστα εμπόδια, η απόλαυση του έργου που ολοκληρώνεται και η συγκίνηση της στιγμής του τερματισμού είναι, πολύ συνοπτικά, αυτά για τα οποία είμαστε περήφανοι και ικανοποιημένοι».

«Η διαδικασία του στησίματος της έκθεσης […] υπήρξε μία από τις ελάχιστες ευκαιρίες να δούμε στην πράξη τη δυσκολία, αλλά και την ομορφιά της συνεργασίας τόσο πολλών ατόμων για έναν κοινό σκοπό, να δοκιμάσουμε τις δυνάμεις μας, να μάθουμε […] και, τέλος, να συνειδητοποιήσουμε την τεράστια δουλειά και υπομονή που απαιτούνται για να στηθεί από το μηδέν ένα πολιτιστικό γεγονός».

Οι νέοι αυτοί άνθρωποι είναι μελλοντικοί επαγγελματίες που θα δουλέψουν στο χώρο του πολιτισμού και θα κληθούν να συμμετάσχουν σε παρόμοιες διοργανώσεις. Aποτελούν, περαιτέρω, τα μελλοντικά στελέχη μιας πλειάδας πολιτιστικών φορέων και ιδρυμάτων, στοιχείο που βρίσκεται στη βάση της εκπαιδευτικής προσέγγισης των περισσότερων αντίστοιχων εγχειρημάτων διεθνώς (βλ., μεταξύ άλλων, Blanco 2010).

Αξίζει εδώ να σημειωθει ότι από το σύνολο των 100 περίπου φοιτητών που έχουν συμμετάσχει στις εκθέσεις του εργαστηρίου από το 2008 έως το 2013, το ένα τρίτο περίπου συνέχισε με μεταπτυχιακές σπουδές μουσειολογίας, επιμέλειας εκθέσεων, και πρακτικών στο ευρύτερο πεδίο της πολιτιστικής διαχείρισης και ορισμένοι από αυτούς έχουν ήδη δώσει εξαιρετικά αξιόλογα δείγματα επαγγελματικής δουλειάς.

Αντί επιλόγου, παραθέτω τα λόγια μιας φοιτήτριας που αποτυπώνουν και κάτι που δεν σχολιάστηκε ως εδώ: το πόσο θετικά μπορούν να λειτουργήσουν τέτοιου είδους πρωτοβουλίες για την αναβάθμιση της εικόνας του δημόσιου πανεπιστημίου στη χώρα μας:

«Συνειδητοποίησα μετά απ’ αυτή την προσπάθεια πως […] μπορούμε να κάνουμε πολύ αξιόλογα πράγματα στο Πανεπιστήμιο. Είμαι πραγματικά χαρούμενη που είχα την τύχη να ζήσω και αυτή την καλή και δημιουργική πλευρά του ελληνικού πανεπιστημίου!»

Ανδρομάχη Γκαζή

Επίκουρη καθηγήτρια Μουσειολογίας στο Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου