Mε την περιοδική έκθεση «Η τιμή του αγίου Μάμαντος στη Μεσόγειο: Ένας ακρίτας άγιος ταξιδεύει» το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, σε συνεργασία με την Ιερά Μητρόπολη και τον Δήμο Μόρφου της Κύπρου, συμμετέχει στις εκδηλώσεις της 4ης Biennale Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο δράσης πέντε μεγάλων μουσείων της πόλης, γνωστής ως «Κίνηση 5Μ».
Η έκθεση για πρώτη φορά διερευνά και παρουσιάζει την ευρεία διάδοση της τιμής του αγίου Μάμαντος από τους πρώτους χριστιανικούς μέχρι τους νεότερους χρόνους. Μια τιμή που παραμένει ζωντανή σε διαφορετικούς λαούς της Μεσογείου, ως ένα δίκτυο επικοινωνίας, θρησκευτικών και πολιτιστικών επαφών στον ευρύτερο χώρο της Μεσογείου.
Η έκθεση
Η έκθεση διαρθρώνεται σε επτά ενότητες και έντεκα υποενότητες. Αρχικά δίνεται το στίγμα της ταυτότητας του αγίου, που μαρτύρησε στην Καισάρεια της Μ. Ασίας στα χρόνια του Αυρηλιανού (270-275 μ.Χ.) και γίνεται αναφορά στην καταγωγή του εικονογραφικού τύπου του αγίου ως έφηβου βοσκού. Επιπλέον, παρουσιάζονται στοιχεία για την «προϊστορία» του αγίου Μάμαντος, τη σχέση του με την πανάρχαια παράδοση της Μητέρας των θεών και την άρρενα μορφή της θεάς Μα, τους συμβολισμούς των ζώων στις απεικονίσεις του αγίου στη βυζαντινή τέχνη με έμφαση στο ελάφι και το λιοντάρι, και των αντικειμένων που κρατά, όπως η ράβδος.
Το κύριο μέρος της έκθεσης επικεντρώνεται στη διάδοση της τιμής του αγίου Μάμαντος στην Κύπρο, την Κωνσταντινούπολη, την ανατολική Μεσόγειο και την Ελλάδα. Παρουσιάζονται τα κύρια χαρακτηριστικά της τιμής του αγίου στην Ανατολή με έμφαση στην Καισάρεια και την Κωνσταντινούπολη, καθώς και η τιμή του αγίου Μάμαντος στην Κύπρο και το μεγάλο προσκύνημα της Μόρφου αντίστοιχα. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στη σχέση του αγίου με τον πολιούχο άγιο της Θεσσαλονίκης Δημήτριο και τις συνακόλουθες πολιτιστικές επαφές Ελλάδας-Κύπρου, καθώς οι δύο άγιοι λατρεύονται και συναπεικονίζονται ως ιαματικοί και μυροβλύτες. Παρουσιάζεται, επίσης, η διάδοση της τιμής του αγίου στον ελλαδικό χώρο, μέσα από τη συστηματική καταγραφή τοπωνυμίων, οικισμών, ναών, απεικονίσεών του κυρίως σε τοιχογραφίες και φορητές εικόνες. Τέλος, η έκθεση κλείνει ανιχνεύοντας την παράλληλη διάδοση της τιμής του αγίου στη δυτική Μεσόγειο. Με κέντρο τον καθεδρικό ναό στην πόλη Langres στη Γαλλία, όπου φυλάσσεται τμήμα της κάρας του αγίου, λάφυρο των Σταυροφόρων μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204, αναπτύσσεται ένα δίκτυο τόπων και ναών αφιερωμένων στον άγιο στην Ιταλία, τη Γαλλία, την Ισπανία και την Πορτογαλία.
Τα εκθέματα, τα οποία συναποτελούν ένα επιβλητικό και πολύμορφο σύνολο από τους πρώτους χριστιανικούς (6ο αι.) έως τους όψιμους μεταβυζαντινούς χρόνους (19ο αι.), προέρχονται από τις συλλογές του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού, δημόσια μουσεία και ιδιωτικές συλλογές, εφορείες αρχαιοτήτων της Ελλάδας, καθώς και μουσεία και ναούς της Κύπρου. Ορισμένα από αυτά παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο επιστημονικό και ευρύ κοινό.
Η Αγαθονίκη Τσιλιπάκου μιλάει για την έκθεση
Για τα κύρια σημεία της έκθεσης μίλησε η διευθύντρια του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου σε σχετική συνέντευξη τύπου.
Σύμφωνα, λοιπόν με την κα Τσιλιπάκου, αυτό που διακρίνει τη συγκεκριμένη έκθεση είναι η πρωτοτυπία της. Όπως είπε χαρακτηριστικά: «Το θέμα, το οποίο θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο ειδικού ερευνητικού προγράμματος, αντιμετωπίζεται επιστημονικά, μουσειολογικά και παρουσιάζεται με τη μορφή έκθεσης για πρώτη φορά όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς. Ερευνάται η διάδοση της λατρείας του αγίου Μάμαντος στην Μεσόγειο με έμφαση στην Ανατολή (Καισάρεια, Κων/πολη, Κύπρο), τη νοτιοανατολική λεκάνη της Μεσογείου, περιοχή γενέθλια και μαρτυρίου του αγίου, την Ελλάδα και την περιοχή της δυτικής Μεσογείου (Γαλλία, Ισπανία, Ιταλία) μέσα από τις πηγές, τις απεικονίσεις του στην τέχνη, τους τόπους λατρείας του από τους πρώτους χριστιανικούς έως και τους νεότερους χρόνους. Στόχος η αναζήτηση και επισήμανση των διαχρονικών πολιτισμικών σχέσεων στο χώρο της Μεσογείου μέσω των θαλάσσιων οδών επικοινωνίας. Η αναζήτηση του κοινού πολιτιστικού υποβάθρου. Τι είναι αυτό που εντέλει μας ενώνει».
Στην έκθεση περιλαμβάνεται, επίσης, ειδική ενότητα που τονίζει τη ιδιαίτερη σχέση του αγίου Μάμαντος με τον πολιούχο άγιο της Θεσσαλονίκης Δημήτριο. Στην Κύπρο οι δύο άγιοι λατρεύονται και απεικονίζονται μαζί ως μυροβλήτες και θαυματουργοί. Η κοινή λατρευτική παράδοση των δύο αγίων αποτελεί σημαντική πτυχή και επιπλέον απόδειξη της πνευματικής ακτινοβολίας της Θεσσαλονίκης.
Η έκθεση θα συνοδεύεται από δίγλωσσο επιστημονικό κατάλογο (ελληνικά-αγγλικά), χορηγία του Δήμου Μόρφου, με αφιλοκερδή συμμετοχή των συγγραφέων, στον οποίο, όπως δήλωσε η κα Τσιλιπάκου «θα συμπεριλαμβάνεται πρωτότυπο corpus, το οποίο ετοιμάζουμε, των τοπωνυμίων, οικισμών, ναών και απεικονίσεων του αγίου Μάμαντος στην Ελλάδα, εγχείρημα που στοχεύει στο άνοιγμα ενός επιστημονικού διαλόγου και δίνει το έναυσμα περαιτέρω διερεύνησης του θέματος».
Άλλο βασικό σημείο της έκθεσης είναι η επιμέρους συνεργασία του Μουσείου, και της Ελλάδας κατ’ επέκταση, με μια άλλη χώρα της ΕΕ και της Μεσογείου, την Κύπρο. «Το 50% των εκθεμάτων προέρχονται από τη Μεγαλόνησο. Για πρώτη φορά μετά από 16 χρόνια το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού υποδέχεται ξανά βυζαντινές αρχαιότητες εικόνες και ιερά κειμήλια από την Κύπρο που χρονολογούνται από τον 13ο αι. κ.ε. (έκθεση το 1997 με τίτλο: «Βυζαντινή Μεσαιωνική Κύπρος -Βασίλισσα στην Ανατολή και Ρήγαινα στη Δύση»). Το γεγονός οφείλεται μεταξύ άλλων στο ενδιαφέρον και την άψογη, αδερφική συνεργασία με τον Δήμο Μόρφου και τη Μητρόπολη Μόρφου, τον Δήμαρχο κ. Χαράλαμπο Πίττα και τον φίλο και συνάδελφο κ. Χριστόδουλο Χατζηχριστοδούλου, σήμερα Διευθυντή του Ιστορικού Αρχείου του Πολιτιστικού Ιδρύματος της Τράπεζας Κύπρου, τους οποίους ευχαριστώ θερμά και δημοσίως», είπε η κα Τσιλιπάκου προσθέτοντας:
«Πρέπει τέλος να τονιστεί η κινητοποίηση πάνω από 30 φορέων για την υλοποίηση της έκθεσης. Εφορείες αρχαιοτήτων και μουσεία της Γενικής Γραμματείας Πολιτισμού, μουσεία και πινακοθήκες του εξωτερικού, η Ιερά Κοινότητα Αγίου Όρους με τις μονές Διονυσίου και Βατοπαιδίου, η Αγιορείτικη Εστία, η Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, οι Ιερές Μητροπόλεις Λεμεσού, Κύκκου και Τηλλυρίας, Ταμασού και Ορεινής στην Κύπρο, η Ιερά Μητρόπολη Κασσανδρείας στη Χαλκιδική, καθώς και ιδιώτες συλλέκτες συνεργάζονται με το Μουσείο μας για το επιθυμητό και φιλόδοξο αποτέλεσμα. Τους ευχαριστώ όλους από καρδιάς και ιδιαίτερα την 10η Εφορεία βυζαντινών Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους, το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθήνας, την 28η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, τη συλλέκτρια Μάτα Τσολοζίδη για τον δανεισμό των έργων».
Οι φορείς που συμμετέχουν
Κύπρος: Ιερά Μητρόπολις Μόρφου, Δήμος Μόρφου, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου, Ιστορικό Αρχείο Τράπεζας Κύπρου, Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, Υπουργείο Εθνικής Άμυνας της Ελλάδος, Πρεσβεία της Ελλάδος στην Κύπρο, Ιερά Μητρόπολις Λεμεσού, Ιερά Μητρόπολις Κύκκου και Τηλλυρίας, Ιερά Μητρόπολις Ταμασού και Ορεινής, Μουσείο Ιεράς Μονής Κύκκου, Ίδρυμα Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄, Βυζαντινό Μουσείο και Πινακοθήκη (Λευκωσία), Υπουργείο Συγκοινωνιών και Έργων / Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου,
Ελλάδα: Ιερά Μονή Βατοπαιδίου (Άγιον Όρος), Ιερά Μονή Διονυσίου (Άγιον Όρος), Ιερά Μητρόπολη Κασσανδρείας, Κέντρο Έρευνας Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης Ακαδημίας Αθηνών, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, 1η, 2η, 3η, 4η, 5η, 8η, 10η, 13η, 16η, 19η, 23η, 26η και 28η Εφορείες Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Εφορεία Αρχαιοπωλείων και Ιδιωτικών Αρχαιολογικών Συλλογών, Αγιορειτική Εστία, Βιβλιοθήκη Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Συλλογή Γεωργίου Τσολοζίδη, Συλλογή Αρσέν & Ρουπέν Καλφαγιάν.
Επίσης: Museo Correr, Yale University Art Gallery, Ville d’ Auxerre, Direction de la Culture, Service de l’ Inventaire, Région Champagne-Ardenne, Agence photographique, Réunion des Musées Nationaux, και Picture Library, National Gallery London.
Εγκαίνια
Την έκθεση εγκαινίασε ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος, παρουσία του υπουργού Πολιτισμού και Αθλητισμού κ. Πάνου Παναγιωτόπουλου, του υπουργού Μακεδονίας Θράκης κ. Θεόδωρου Καράογλου, του πρέσβη της Κύπρου, ιεραρχών και αξιωματούχων.
«Απεικονίσεις του Αγίου σε ποικίλα υλικά που προέρχονται από ναούς, ιδιωτικά προσκυνητάρια ή αποτελούν φυλακτά, προσκυνήματα και τοπωνύμια, διάσπαρτα στη λεκάνη της Μεσογείου, από την Κωνσταντινούπολη, τη Μ. Ασία, την Κύπρο, τον Λίβανο, την Ελλάδα έως την Ιταλία, τη Γαλλία και την Ισπανία, αποκαλύπτουν για πρώτη φορά το πλέγμα των διαχρονικών πολιτισμικών σχέσεων στη Μεσόγειο. Η θεματική της έκθεσης αποκτά κατ’ αυτόν τον τρόπο μια οικουμενική διάσταση» τόνισε στον χαιρετισμό του ο κ. Παναγιωτόπουλος. Και πρόσθεσε ότι η έκθεση αποτελεί και μια υπενθύμιση «της τραγικής μοίρας της πόλεως και του λαού της Μόρφου που βιώνει εδώ και 39 χρόνια την καθόλα παράνομη σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο και προσβλητική για τις πανανθρώπινες αξίες, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τον σύγχρονο πολιτισμό εισβολή και τουρκική κατοχή».
Κατά τη διάρκεια των εγκαινίων, χαιρετισμούς απηύθυναν επίσης ο διευθυντής υπηρεσιών Παιδείας και Πολιτισμού της Κύπρου κ. Παύλος Παρασκευάς εκ μέρους του αρμοδίου Υπουργού κ. Κενεβέζου, ο Δήμαρχος Μόρφου κ. Χαράλαμπος Πίττας, ο Μητροπολίτης Μόρφου κ. Νεόφυτος και η διευθύντρια του Βυζαντινού Μουσείου κα Αγαθονίκη Τσιλιπάκου.
Πληροφορίες
«Η Τιμή του Αγίου Μάμαντος στη Μεσόγειο: Ένας ακρίτας άγιος ταξιδεύει». Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Λεωφόρος Στρατού 2, Θεσσαλονίκη. Διάρκεια: 19 Οκτωβρίου 2013 – 19 Ιανουαρίου 2014. Επιμέλεια έκθεσης: Αγαθονίκη Τσιλιπάκου, Νίκος Μπονόβας.