Η Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών (ΔΤΠΠΑ) αποτελεί οργανική μονάδα του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και ανήκει στη Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Ιδρύθηκε με νόμο το 2008 και ουσιαστικά λειτούργησε από το 2009, με σκοπό την προστασία των πολιτιστικών αγαθών και την καταπολέμηση της αρχαιοκαπηλίας, ιδίως με την αναζήτηση, την τεκμηρίωση προέλευσης και διακίνησης και τη διεκδίκηση κινητών μνημείων […] τα οποία είναι προϊόντα κλοπής, υπεξαίρεσης, παράνομης ανασκαφής ή ανέλκυσης (από το βυθό της θάλασσας, λίμνης ή ποταμού) ή έχουν παρανόμως διακινηθεί στο εσωτερικό ή εξωτερικό. Η ίδρυση της Διεύθυνσης δεν σημαίνει ότι μέχρι το 2008 ο τομέας αυτός ήταν ανενεργός, απλώς τα θέματα της παράνομης διακίνησης αντιμετωπίζονταν από άλλες αρχαιολογικές διευθύνσεις.
Η ΔΤΠΠΑ εκπληρώνει έναν συμβουλευτικό-επιτελικό ρόλο, συνεργαζόμενη με τις Εφορείες Αρχαιοτήτων και άλλες Υπηρεσίες του Υπουργείου. Eκτός από τον ιδρυτικό της νόμο, βασικά εργαλεία για τις αποτελεσματικές ενέργειες της Διεύθυνσης αποτελούν οι Διεθνείς Συμβάσεις (Σύμβαση της Χάγης 1954 για την Προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς σε περίπτωση ενόπλου συρράξεως, Unesco 1970 για την παρεμπόδιση και πρόληψη της παράνομης διακίνησης και τη συμπληρωματική της σύμβαση Unidroit 1995), η Οδηγία 93/7/ΕΟΚ σχετικά με την επιστροφή πολιτιστικών αγαθών που έχουν παράνομα απομακρυνθεί από το έδαφος κράτους-μέλους και, τέλος, οι διμερείς συμφωνίες που έχουν υπογραφεί ανάμεσα στην Ελλάδα και άλλες χώρες, όπως οι ΗΠΑ, η Ελβετία, η Κίνα και η Τουρκία.
Αρμοδιότητες της Διεύθυνσης
Κατασχέσεις
Η επιτυχημένη συνεργασία του Υπουργείου με τις ελληνικές διωκτικές αρχές έχει οδηγήσει από το 2009 στην κατάσχεση περισσότερων από 15.000 κινητών μνημείων (στην πλειονότητά τους νομισμάτων), σε όλη την επικράτεια. Εξαιρετικά παραδείγματα είναι η κατάσχεση των δύο αρχαϊκών Κούρων, ύστερα από λαθρανασκαφή στην περιοχή της Κορίνθου (εικ. 1), καθώς και τα χρυσά αντικείμενα της Ελληνιστικής περιόδου, επίσης από λαθρανασκαφή, στην περιοχή της Θεσσαλονίκης.
Καταγραφή ανιχνευτών μετάλλου και λαθρανασκαφών
Στην προσπάθεια μείωσης του αριθμού των παρανόμων ανασκαφών και της λεηλάτησης μνημείων και αρχαιολογικών χώρων, καταγράφονται και ελέγχονται οι λαθρανασκαφές καθώς και η νόμιμη κατοχή και χρήση ανιχνευτών μετάλλου, με την τήρηση ειδικού μητρώου κατόχων, και γίνονται οι κατάλληλοι συσχετισμοί των υποθέσεων με το τηρούμενο στη Διεύθυνση αρχείο κλαπέντων αρχαίων.
Διεκδίκηση μνημείων και επαναπατρισμός
Ο επαναπατρισμός μνημείων αποτελεί πολύπλοκη και χρονοβόρα διαδικασία. Τα τελευταία χρόνια χάρη στη συστηματοποίηση των διαδικασιών διεκδίκησης, την καθημερινή παρακολούθηση των Οίκων Δημοπρασιών, την άμεση ενημέρωση της διεθνούς κοινότητας μέσω της Interpol, με την απαραίτητη αρχαιολογική και φωτογραφική τεκμηρίωση και την παράθεση επαρκούς νομικής επιχειρηματολογίας, έχει επιτευχθεί άμεση και αδάπανη για το Ελληνικό Δημόσιο επιστροφή εκατοντάδων έργων, που είχαν απομακρυνθεί παράνομα από τη χώρα. Η επιτυχής έκβαση μιας διεκδίκησης εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την αποτελεσματική συνεργασία της ΔΤΠΠΑ με άλλες άλλες Υπηρεσίες (Διωκτικές και Δικαστικές Αρχές, Υπηρεσίες του Υπουργείου Εξωτερικών κ.ά). Βασίζεται, εκτός από την εθνική, ευρωπαϊκή και παγκόσμια νομοθεσία, στην υπογραφή διμερών συμφωνιών, που αποσκοπούν και επιδιώκουν τη γόνιμη συνεργασία για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών διεθνώς, στην ανταλλαγή τεχνογνωσίας και την προαγωγή της μελέτης της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Στο πλαίσιο αυτό διεκδικήθηκε με ιδιαίτερη επιτυχία η επιστροφή παρανόμως εξαχθέντων πολιτιστικών αγαθών, με αποτέλεσμα τον επαναπατρισμό σημαντικού αριθμού αντικειμένων, εξαιρετικών δειγμάτων της αρχαίας ελληνικής, βυζαντινής και μεταβυζαντινής τέχνης.
Τέτοιες περιπτώσεις είναι για παράδειγμα η επιστροφή της επιτύμβιας στήλης, που είχε βρεθεί το 1961 στο Πόρτο Ράφτη. Το άνω τμήμα της εμφανίστηκε ξαφνικά το 1990 στο Metropolitan Museum της Νέας Υόρκης, και ταυτίστηκε ως συνανήκον με άλλο που βρισκόταν στην Ελλάδα από τον καθηγητή Γ. Δεσπίνη, το 1993. Αμέσως ξεκίνησαν μακροχρόνιες προσπάθειες και διαπραγματεύσεις με αποτέλεσμα την επιστροφή του το 2008 στο Μουσείο της Βραυρώνας (εικ. 2). Ακόμη, δύο τμήματα επιτυμβίου αναγλύφου, που είχαν αγοραστεί από το Μουσείο Getty, τη δεκαετία του 1970. Αποδείχτηκε ότι συνανήκαν με ένα τρίτο, στις Συλλογές του Μουσείου Κανελλοπούλου. Ο επαναπατρισμός τους πραγματοποιήθηκε τον Μάρτιο του 2012 (εικ. 3). Επίσης η ενεπίγραφη στήλη από τον Θορικό, ένα θρησκευτικό ημερολόγιο θυσιών και τοπικών εορτών, τα ίχνη της οποίας είχαν χαθεί από το 1960. Χάρη σε συντονισμένες ενέργειες των Υπηρεσιών του ΥΠΠΟΑ, η στήλη επεστράφη το 2012 και έκτοτε εκτίθεται στο Επιγραφικό Μουσείο (εικ. 4). Άλλο παράδειγμα είναι ένα τμήμα μαρμάρινου ανδριάντα υπερφυσικού μεγέθους. Είχε αποκαλυφθεί στις ανασκαφές του 1904 στο Αμφιαράειο και είχε κλαπεί το 1993. Η αναζήτηση κράτησε δεκατρία χρόνια ώσπου το 2004 εντοπίστηκε σε οίκο δημοπρασιών στο Μόναχο. Μετά την άσκηση ασφαλιστικών μέτρων ο επαναπατρισμός πραγματοποιήθηκε μέσα σε 24 ημέρες, τον Μάιο του 2004 (εικ. 5). Τέλος, έχουν επαναπατριστεί πολλά έργα βυζαντινής τέχνης, κυρίως εντοπισθέντα σε οίκους δημοπρασιών, γκαλερί ή ιδιωτικές συλλογές, όπως οι εικόνες από το Ναό Αγίου Νικολάου Ηλιοχωρίου στο Ζαγόρι Ηπείρου (εικ. 6, εικόνα Παναγίας Οδηγήτριας του 1622), ή τα αποτμήματα τοιχογραφιών από το Ναό της Παναγίας της Κρήνας στη Χίο, που χρονολογούνται στο 18ο αιώνα (εικ. 7, τοιχογραφία με παράσταση Προφήτη Ηλία).
Ο κατάλογος των επαναπατρισθέντων αρχαιοτήτων, συμπεριλαμβανομένων και των εικόνων και των τοιχογραφιών, είναι μακρύς, ενώ βρισκόμαστε στο στάδιο διεκδίκησης και άλλων αρχαίων παρανόμως διακινηθέντων. Στον τομέα αυτόν εντάσσουμε και την παρατηρούμενη κατά τα τελευταία χρόνια αύξηση των περιπτώσεων ατόμων από το εξωτερικό που επιστρέφουν οικειοθελώς μνημεία που είχαν απομακρυνθεί στο παρελθόν από τη χώρα. Το γεγονός αυτό είναι απόρροια της προσπάθειας που καταβάλλεται από την ελληνική πλευρά για την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης παγκοσμίως αναφορικά με την ηθική υποχρέωση επιστροφής των πολιτιστικών αγαθών στον τόπο προέλευσής τους και τη θεραπεία της πολιτιστικής ασυνέχειας που προκαλεί η βίαιη απομάκρυνσή τους.
Ευαισθητοποίηση κοινού, εκπαιδευτικά προγράμματα
Μια βασική μέριμνα της ΔΤΠΠΑ είναι η προσπάθεια ευαισθητοποίησης του κοινού και κυρίως των μικρών ηλικιών έτσι ώστε να σέβονται από νωρίς την πολιτιστική κληρονομιά και την προστασία της (εικ. 8). Συμμετέχει σε εκδηλώσεις, όπως οι Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς, και σχεδιάζει εκπαιδευτικά προγράμματα («Αναζητώντας τη χαμένη πληροφορία» και «Λευκές Σελίδες Ημερολογίου Ανασκαφής»). Αυτές οι δραστηριότητες προωθούν το διάλογο ανάμεσα στην κοινωνία και την Πολιτιστική Κληρονομιά, συμβάλλοντας ταυτόχρονα στην παρεμπόδιση της παράνομης διακίνησης πολιτιστικών αγαθών.
Στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων της, η Διεύθυνση πραγματοποιεί καθ’ όλη τη διάρκεια του 2013 εκτεταμένη έρευνα σχετικά με την απομάκρυνση αρχαιοτήτων από την Ελλάδα κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η έρευνα αξιοποιεί τα παλαιά αρχεία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, τα αρχεία των Εφορειών Αρχαιοτήτων, και άλλα διαθέσιμα αρχεία. Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας θα ανακοινωθούν αμέσως μετά την ολοκλήρωσή της.
Συνέδριο
Τέλος, η Διεύθυνση διοργανώνει ένα Διεθνές Συνέδριο, το Γ΄ Διεθνές Συνέδριο Εμπειρογνωμόνων για την επιστροφή των πολιτιστικών Αγαθών (23-26 Οκτωβρίου 2013). Η εναρκτήρια συνεδρίαση θα πραγματοποιηθεί στο Μουσείο της Ακρόπολης ενώ όλες οι επόμενες συνεδριάσεις στην Αρχαία Ολυμπία, στο Συνεδριακό Κέντρο ΣΠΑΠ. Το Συνέδριο δομείται γύρω από δύο θεματικούς άξονες: την επιστροφή πολιτιστικών αγαθών προς τις χώρες προέλευσής τους και την πρόληψη της παράνομης διακίνησής τους. Θα συζητηθούν θέματα τυποποίησης διαδικασιών, αξιολόγησης εθνικής και διεθνούς νομοθεσίας, οίκοι δημοπρασιών, ψηφιοποίησης πολιτιστικών αγαθών και βάσεων δεδομένων. Σκοπός είναι η ανάπτυξη ενός εποικοδομητικού διαλόγου με την ανταλλαγή εμπειριών και τεχνογνωσίας μεταξύ των κρατών. Έχουν προσκληθεί και θα συμμετάσχουν εμπειρογνώμονες από την Ευρώπη και χώρες της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής καθώς και στελέχη Διεθνών Οργανισμών.
Σουζάνα Χούλια-Καπελώνη
Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών