Λεπτομέρεια χάρτη των περιοχών από όπου πέρασαν οι Αργοναύτες. Από το έργο «Theatrum Orbis Terrarum» του Αβραάμ Ορτέλιους (1603).

Ειδήσεις: Έκθεση

Οι χάρτες λένε τη δική τους Ιστορία

Στο Ίδρυμα Θεοχαράκη

από Archaeology Newsroom - Παρασκευή, 7 Σεπτεμβρίου 2012

Ένα κλικ στο google earth είναι αρκετό για να «περπατήσουμε» είτε στην κοντινή μας πλατεία είτε στη Νέα Υόρκη. Μια εντολή στο GPS αρκεί για να μας πάρει από το χέρι μια άγνωστη φωνή και να μας βγάλει από τον λαβύρινθο, είτε αυτός ονομάζεται στενά της Κυψέλης είτε δαιδαλώδη σοκάκια της Μυκόνου.

Πώς έβρισκαν τον δρόμο τους όμως οι κάτοικοι της πόλης Τσατάλ Χουγιούκ —στη σημερινή Τουρκία— το 6200 π.Χ.; Είχαν χαράξει τον αρχαιότερο χάρτη της ανθρωπότητας σε έναν βράχο. Η τέχνη τους διαδόθηκε και εξελίχθηκε, με αποτέλεσμα 4.700 χρόνια αργότερα στην περιοχή Καμόνικα της Ιταλίας σε μια επιφάνεια 4,16Χ2,30 μ. να αποτυπωθεί σε έναν βράχο ο παλαιότερος ευρωπαϊκός χάρτης — μια λεπτομερέστατη αποτύπωση ενός νεολιθικού χωριού.

Έκτοτε κύλησε πολύ μελάνι στο χαρτί. Από τους πρώτους υποτυπώδεις χάρτες με προσανατολισμό που σχεδίασαν οι Βαβυλώνιοι το 2500 π.Χ. ώς τον πρώτο επισήμως χαρτογράφο, τον Αναξίμανδρο τον Μιλήσιο, τους συντηρητικούς χάρτες του Μεσαίωνα και τη χρυσή εποχή της χαρτογραφίας —την Αναγέννηση—, ο άνθρωπος προσπάθησε να χωρέσει σε μία επιφάνεια όχι μόνο την κοσμοθεωρία του και να υποστηρίξει ότι η Γη είναι επίπεδη ή σφαιρική, αλλά και να τιμήσει το αρχαιοελληνικό παρελθόν, να σατιρίσει πολιτικές τακτικές και συμμαχίες, να οδηγήσει με επιτυχία εμπόρους και στρατιώτες στον στόχο τους.

Ένα ταξίδι λοιπόν σε αυτόν τον ξεχωριστό κόσμο που είδε με πολλά διαφορετικά μάτια «αυτόν τον κόσμο τον καλό, τον χιλιομπαλωμένο» με οδηγό όχι έναν αλλά 200 χάρτες από τη συλλογή του καθηγητή Ορθοπεδικής Παναγιώτη Σουκάκου προτείνεται από το Ίδρυμα Θεοχαράκη.

Ταξίδια με οδηγούς… 200 Άτλαντες

Θα μπορούσε να είναι η απεικόνιση του Παραδείσου: ένα ποτάμι που ρέει. Στις όχθες του πλούσια βλάστηση και άνθρωποι που χορεύουν, κάνουν θυσίες, συζητούν. Πλεούμενα ταξιδεύουν στα νερά του. Και στο βάθος ένα βουνό να δεσπόζει, με έναν βωμό στην κορυφή του. Είναι όμως τα Τέμπη, όπως τα αποτύπωσε στον χάρτη του ο ιδρυτής της ιστορικής χαρτογραφίας Αβραάμ Ορτέλιους στο μνημειακό του έργο «Theatrum Orbis Terrarum». Ένα έργο που το 1573 κόστιζε όσο οι μισθοί τριών μηνών ενός υπαλλήλου!

Και αν αυτή η απεικόνιση των Τεμπών μοιάζει περισσότερο με κομψό έργο τέχνης και λιγότερο με χάρτη, είναι ένα μόνο από τα πολύτιμα κειμήλια που προέρχονται από την πλούσια συλλογή —περισσότερα από 400— του καθηγητή Παναγιώτη Σουκάκου.

Μια συλλογή που ξεκίνησε πριν από τρεις δεκαετίες, όταν ο συλλέκτης απέκτησε τον πρώτο του χάρτη στην Ουγγαρία αντί 5 δολαρίων ενώ συνόδευε έναν συνάδελφό του στα παλαιοπωλεία προς αναζήτηση παλαιών φαρμακευτικών δοχείων.

«Δεν αισθάνομαι συλλέκτης. Κάνω το μεράκι μου και απολαμβάνω την ευδαιμονία που μου προσφέρουν οι χάρτες. Τους κρεμάω ακόμη και στο γκαράζ διότι θέλω να τους βλέπω», λέει στα «Νέα» ο Παναγιώτης Σουκάκος.

Φίλοι, συγγενείς και ασθενείς γρήγορα κατάλαβαν το ενδιαφέρον του για χάρτες κυρίως του ελλαδικού χώρου και συνέβαλαν στη διαμόρφωση της συλλογής του. «Ένας χάρτης ίσως να κοστίζει λιγότερο από την κορνίζα του, αλλά για μένα μπορεί να θεωρείται μεγάλης αξίας, όπως οι χάρτες που χρησιμοποιούνταν τον 19ο αιώνα στα γερμανικά σχολεία για τη διδασκαλία των περσικών πολέμων», εξηγεί.

Και αν κάποιος πιστεύει ότι δεν τον ενδιαφέρει να δει πώς αποτυπώνονταν στο διάβα των αιώνων συγκεκριμένα γεωγραφικά διαμερίσματα, νησιά και πόλεις της Ελλάδας, αλλά και τα μικρασιατικά παράλια, η περιοχή της Κωνσταντινούπολης και των Στενών των Δαρδανελλίων, πόσοι θα αντισταθούν και δεν θα θελήσουν να βρουν τα λάθη που κρύβουν αυτοί οι χάρτες;

Πόσοι δεν θα γοητευθούν παρακολουθώντας το ταξίδι των Αργοναυτών ή την πορεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ανακαλύπτοντας τα ελληνικά βασίλεια που πήραν μέρος στον Τρωικό Πόλεμο ή τη διαδρομή που ακολούθησαν οι Μύριοι — οι 10.000 Έλληνες μισθοφόροι που συμμετείχαν στην εκστρατεία του Κύρου, καθώς αυτό είναι το θέμα πολλών από τους ιστορικούς χάρτες της έκθεσης;

Κορυφαίος ανάμεσά τους ένας σπάνιος χάρτης που παρουσιάζει 217 εικονογραφημένα επεισόδια της μυθολογίας, της Βίβλου, της αρχαίας και της νεότερης Ιστορίας, ενώ ειδική κατηγορία αποτελούν οι θρησκευτικοί χάρτες με απεικονίσεις που αφορούν από τη ζωή του Αβράαμ έως τις περιοδείες του Αποστόλου Παύλου.

«Δεν πρόκειται απλώς για μια συλλογή που εστιάζει σε σπάνιους και αντιπροσωπευτικούς χάρτες του ελλαδικού χώρου και της Ανατολικής Μεσογείου από την Αναγέννηση έως τον 20ό αιώνα, αλλά για μια συλλογή που θα επιτρέψει στον κόσμο να δει μια άλλη πλευρά των χαρτών, πέρα από την αυστηρά επιστημονική που έχει συνδεθεί με το σχολικό μάθημα, και να διαπιστώσει ότι ο χάρτης δεν ήταν απλώς ένα γεωγραφικό όργανο, αλλά και ένα μέσο πολιτικού σχολιασμού», λέει στα «Νέα» η επιμελήτρια της έκθεσης Νατάσα Καστρίτη.

Εξέχουσα θέση στην πρώτη εκτενή παρουσίαση της συλλογής κατέχει ένα από τα ελάχιστα αυθεντικά αντίτυπα της Χάρτας του Ρήγα, «πρώτον εκδοθείσα παρά του Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού, χάριν των Ελλήνων και φιλελλήνων», κυκλοφόρησε το 1797 σε 1.220 αντίτυπα, εκ των οποίων εκτιμάται ότι 624 στάλθηκαν στη Σμύρνη, 300 στο Βουκουρέστι και 296 στη Βιέννη, ενώ η τιμή της είχε οριστεί στα 36 γρόσια, όσο δηλαδή κόστιζε ένα καλό βιβλίο της εποχής. Η Χάρτα προέρχεται από τη συλλογή Sylvia Ioannou Foundation.

Την παράσταση ωστόσο κλέβουν οι σατιρικοί χάρτες, όπου τα γεωγραφικά όρια μετατρέπονται σε ανθρωπόμορφες ή ζωόμορφες καρικατούρες. Και αν η αρχή έγινε τον Μεσαίωνα διά χειρός ενός ψυχικά διαταραγμένου μοναχού, από τον 18ο αιώνα αυξάνεται ο αριθμός των χαρτών που σχολιάζουν την πολιτική επικαιρότητα: η Ρωσία εμφανίζεται είτε σαν αρκούδα —όπου μάλιστα ο αγγλογαλλικός στόλος τής κόβει τα νύχια του ποδιού της, στο οποίο έχει μετασχηματιστεί η Κριμαϊκή Χερσόνησος— είτε σαν χταπόδι, η Τουρκία χαρτογραφείται σαν γαλοπούλα, η Ελλάδα σαν επιθετικός φουστανελάς και η Ισπανία σαν ταύρος.

Την έκθεση συνοδεύει κατάλογος με κείμενα ειδικών, όπως οι Απόστολος Κατσίκης, Άρτεμις Σκούταρη, Σάββας Δεμερτζής, Αλέξανδρος Γαρύφαλλος, Νατάσα Καστρίτη και Βίκτωρ Μελάς.

Ο μύθος του Άτλαντα

Έχει μια θέση από τις σχολικές σάκες έως τα ναυτιλιακά γραφεία. Ποιος είναι ο Άτλας που βάφτισε το έργο του Γκέραρντ Μερκάτορ, του Φλαμανδού χαρτογράφου, ο οποίος στο ομώνυμο μνημειώδες έργο του το 1585 επιχειρούσε μέσα από μια συστηματική συλλογή χαρτών να συνδυάσει τις εγκυκλοπαιδικές γνώσεις της εποχής του με την κοσμογραφία;

Ένας μύθος λέει ότι ο Άτλας ήταν ένας πλούσιος γεωργός από τη Μαυριτανία που καλλιεργούσε περιβόλια με ξακουστά μήλα και ο οποίος αρνήθηκε να φιλοξενήσει τον Περσέα. Ο ήρωας τότε του έδειξε το κεφάλι της Μέδουσας που κουβαλούσε στο σακί του και ο Άτλας πέτρωσε. Μεταμορφώθηκε σε ένα τεράστιο βουνό από όπου μπορούσε να δει κάποιος ολόκληρο τον κόσμο.

Κατά μία άλλη εκδοχή, Άτλας είναι το όνομα του πρώτου αστρονόμου που έπεσε στη θάλασσα, βαφτίζοντας έτσι και τον ωκεανό Ατλαντικό, ενώ πολύ αργότερα —και ενώ ο όρος Άτλας είχε καθιερωθεί— ταυτίστηκε με τον Τιτάνα Άτλαντα που είχε καταδικαστεί από τον Δία να σηκώνει στους ώμους του τον Ουρανό.