Αρχαίες λεπίδες, κατασκευασμένες από ηφαιστειακό βράχο, οι οποίες αποκαλύφθηκαν στην περιοχή όπου βρίσκεται το παλαιότερο, ίσως, ιερό του κόσμου υποδηλώνουν ότι η συγκεκριμένη θέση στην Τουρκία αποτελούσε κέντρο ενός προσκυνήματος που προσέλκυε πλήθος ανθρώπων από πολλές περιοχές πριν από 11.000 χρόνια.

Οι ερευνητές ταύτισαν περίπου 130 λεπίδες, οι οποίες μπορεί να χρησιμοποιούνταν ως εργαλεία, με τα ηφαίστεια από τα οποία προέρχονται, και διαπίστωσαν ότι οι άνθρωποι ξεκινούσαν από μακρινές περιοχές για να συγκεντρωθούν στο αρχαίο ιερό, στο Göbekli Tepe, στη νότια Τουρκία. Οι λεπίδες είναι κατασκευασμένες από οψιδιανό, δηλαδή φυσικό γυαλί ηφαιστειακής προέλευσης, πλούσιο σε διοξείδιο του πυριτίου, το οποίο σχηματίζεται όταν η λάβα παγώσει γρήγορα.

Ένα μυστηριώδες ιερό

Μέχρι στιγμής έχουν γίνει ανασκαφές μόνο σε μια μικρή έκταση στο Göbekli Tepe, αλλά οι αρχαιολόγοι έχουν υποδεχθεί με ενθουσιασμό τα ευρήματα που έχουν έρθει στο φως λόγω της παλαιότητας και της καλλιτεχνικής τους αρτιότητας.

Η θέση περιλαμβάνει τουλάχιστον 20 λίθινους κυκλικούς περιβόλους, με διάμετρο που κυμαίνεται από 10 έως 30 μέτρα. Πεσσοί σε σχήμα Τ από ασβεστόλιθο διαγράφουν τους κύκλους, ενώ άλλοι δύο πεσσοί ύψους περίπου 5,5 μ. βρίσκονται στο κέντρο τους. Οι πεσσοί είναι διακοσμημένοι με ανάγλυφα ανθρώπων και ζώων. «Μερικοί από τους λίθους είναι μεγαλύτεροι από αυτούς του Στόουνχεντζ», δήλωσε ο Tristan Carter, ένας από τους ερευνητές του οψιδιανού και καθηγητής ανθρωπολογίας στο πανεπιστήμιο McMaster στον Καναδά.

Οι ανασκαφές στη θέση αυτή διενεργούνται από το 1994 υπό τη διεύθυνση του Klaus Schmidt του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου.

Ωστόσο, αυτό που προκαλεί τη μεγαλύτερη σύγχυση στους ερευνητές είναι αυτό που δεν έχει βρεθεί. Τα κτίρια δεν διαθέτουν εστίες και τα κατάλοιπα χλωρίδας και πανίδας δεν εμφανίζουν ίχνη «εξημέρωσης» φυτών και ζώων. Επίσης, στις μέχρι τώρα ανασκαφές δεν έχουν εντοπιστεί κτίρια που οι αρχαιολόγοι να μπορούν να επιβεβαιώσουν ότι χρησιμοποιούνταν ως κατοικίες.

Βάσει της έρευνας η θέση αποδίδεται σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες, και όχι σε αγρότες, οι οποίοι ήρθαν από πολύ μακριά, έκτισαν το ιερό και στη συνέχεια το επισκέπτονταν για λατρευτικούς σκοπούς. Αυτό υποστηρίζεται και από το είδος ορισμένων εργαλείων από οψιδιανό και λίθο, που φανερώνουν ότι οι άνθρωποι έρχονταν εδώ από το Ιράκ, το Ιράν, τον Μέσο Ευφράτη και την Ανατολική Μεσόγειο.

Οι ανακαλύψεις που έχουν γίνει στο Göbekli Tepe τις δύο τελευταίες δεκαετίες έχουν αποτελέσει το έναυσμα για πολλές συζητήσεις. Ο Ted Banning, καθηγητής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο στον Καναδά δημοσίευσε πρόσφατα μια εργασία στην περιοδική έκδοση «Current Anthropology» υποστηρίζοντας ότι οι ερμηνείες για τη θέση μπορεί να απέχουν πολύ από την πραγματικότητα. Ο Banning υποστηρίζει ότι οι κατασκευές με τους λίθινους περιβόλους μπορεί κάποτε να ήταν στεγασμένες και να λειτουργούσαν ως κατοικίες, ενώ αυτές που έφεραν διακόσμηση μπορεί να χρησίμευαν τόσο ως οικιακοί χώροι όσο και ως χώροι λατρείας. Ισχυρίζεται επίσης ότι οι κάτοικοι του Göbekli Tepe πιθανότατα είχαν καλλιέργειες, τονίζοντας ότι μερικά από τα λίθινα εργαλεία ίσως χρησίμευαν στο θερισμό και ότι, σε ένα τόσο πρώιμο στάδιο της ιστορίας, είναι δύσκολο να γίνει διάκριση ανάμεσα στα άγρια φυτά και ζώα και σε αυτά που οι άνθρωποι προσπαθούσαν να εξημερώσουν.

Ο Banning δήλωσε στο LiveScience ότι πρέπει να μελετήσει τα τελευταία πορίσματα της ερευνητικής ομάδας σχετικά με τον οψιδιανό, πριν μπορέσει να τα σχολιάσει.

Τα ηφαίστεια δίνουν στοιχεία

Προσπαθώντας να ρίξει φως στο μυστήριο που καλύπτει τη συγκεκριμένη θέση, η ομάδα του Carter χρησιμοποίησε έναν συνδυασμό επιστημονικών ελέγχων για να συνταιριάξει τη χημική σύσταση των τεχνουργημάτων με τα ηφαίστεια από τα οποία προέρχεται ο οψιδιανός.

«Η πραγματική σημασία της εργασίας μας έγκειται σε αυτό τον απίστευτο προσδιορισμό. Μπορούμε να πούμε από ποιο συγκεκριμένο βουνό προέρχεται ο οψιδιανός και ενίοτε ακόμα και από ποια πλευρά του ηφαιστείου», δήλωσε ο Carter στο LiveScience.

Τρεις από τις πηγές του οψιδιανού έχουν εντοπιστεί στην κεντρική Τουρκία, στην Καππαδοκία, που βρίσκεται σε απόσταση 500 χλμ. από το Göbekli Tepe. Τουλάχιστον άλλες τρεις πηγές βρίσκονται στα ανατολικά της χώρας, κοντά στη λίμνη Βαν, περίπου 250 χλμ. από το σημείο. Άλλη μια πηγή εντοπίστηκε στη βορειοανατολική Τουρκία, επίσης σε απόσταση 500 χλμ.

Σύμφωνα με τους ερευνητές, η σημασία των αποτελεσμάτων δεν έχει τόσο να κάνει με τις αποστάσεις, όσο με την ολοφάνερη ποικιλία πηγών οψιδιανού που έχουν χρησιμοποιηθεί. Τα ευρήματα του οψιδιανού στηρίζουν «τη θεωρία ότι πολλοί ανθρώποι από πολλές διαφορετικές περιοχές έρχονταν σε αυτό το σημείο», δήλωσε ο Carter.

Το μυστήριο συνεχίζεται

Ο Carter επέστησε την προσοχή στο ότι απλώς και μόνο επειδή ένα μέρος του οψιδιανού προέρχεται από τόσο μακρινές πηγές, αυτό δεν σημαίνει ότι στην πραγματικότητα οι άνθρωποι ταξίδευαν απευθείας από αυτές τις περιοχές στο Göbekli Tepe. Ο οψιδιανός μπορεί να είχε αποκτηθεί μέσω του εμπορίου, να είχε μετατραπεί σε εργαλείο και μετά να έφτανε εκεί.

Προσπαθώντας να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα, η ομάδα εξετάζει επίσης τον τρόπο κατασκευής των εργαλείων από οψιδιανό. Για παράδειγμα, ανακάλυψαν ότι έργα τέχνης από οψιδιανό που προέρχονται από την Καππαδοκία, στην Κεντρική Τουρκία, τείνουν να έχουν στιλιστικές ομοιότητες με αντικείμενα που βρέθηκαν στα νότια του Göbekli Tepe, στην περιοχή του Μέσου Ευφράτη της Μεσοποταμίας.

Επίσης μερικά από τα αντικείμενα από οψιδιανό που προέρχονται από την ανατολική Τουρκία, την περιοχή της λίμνης Βαν, έχουν ομοιότητες με εκείνα που κατασκευάζονταν στο Ιράκ και το Ιράν. Αυτά τα ευρήματα υποδηλώνουν ότι ποσότητα οψιδιανού μεταφέρθηκε νότια και ανατολικά (πιθανότατα από εμπόρους), πριν μετατραπεί σε εργαλεία και καταλήξει στο Göbekli Tepe, γεγονός που μας δίνει μια ιδέα για την προέλευση αυτών των ανθρώπων.

Ασφαλώς χρειάζεται περαιτέρω έρευνα πριν καταλήξει κανείς σε οριστικά συμπεράσματα, ωστόσο, αν η ομάδα έχει δίκιο, τότε το Göbekli Tepe ήταν πράγματι κάτι σπουδαίο, ένας τόπος προσκυνήματος ηλικίας 11.000 ετών που προσέλκυε ανθρώπους από μακρινές περιοχές.

«Αν ο καθηγητής Schmidt έχει δίκιο, μπορεί να χαρακτηρίσει κανείς το Göbekli Tepe ως ένα κομβικό σημείο της Εγγύς Ανατολής», δήλωσε ο Carter. «Θεωρητικά, θα μπορούσε κανείς να συναντήσει ανθρώπους που μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες, προέρχονταν από διαφορετικούς πολιτισμούς, και όλοι συγκεντρώνονταν εδώ».

Τα δείγματα οψιδιανού αναλύθηκαν σε εργαστήρια του Μουσείου του Λούβρου, στο Παρίσι, και του πανεπιστημίου McMaster. Στην ομάδα, εκτός από τον Carter και τον Schmidt, συμμετέχουν και οι François-Xavier Le Bourdonnec και Gérard Poupeau από το Centre National de la Recherche Scientifique.