Σε 455 στρέμματα εκτείνονται οι αρχαιότητες στη θέση Λογκάς Ελάτης στο φράγμα Ιλαρίωνα (Αλιάκμονας)! Αυτό ανακάλυψε η ομάδα της Λ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων (ΕΠΚΑ) καθώς πραγματοποιούσε ερευνητικές τομές προκειμένου να οριοθετήσει τα οικιστικά κατάλοιπα όλης της λεκάνης. Την ίδια ώρα έφερε στο φως 100 ταφές με ενδιαφέροντα κινητά ευρήματα.

Πολύ σημαντικά στοιχεία όμως αποκάλυψαν οι έρευνες της Εφορείας και στο Δίπορο, και τα αποτελέσματα όλων αυτών των πλούσιων ανασκαφών στην ευρύτερη περιοχή της Κοζάνης θα παρουσιάσει την Πέμπτη στις 12.15 μ.μ. στην παλιά Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ η προϊσταμένη της Λ’ ΕΠΚΑ, Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη. Η αρχαιολόγος συμμετέχει με την ομιλία της στην 25η Συνάντηση για το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και Θράκη (1-3 Μαρτίου).

Δημόσιο κτίριο

Στη θέση Λογκάς, όπως εξηγεί η κ. Καραμήτρου, όπου από το 2004 άρχισε συστηματική επιφανειακή έρευνα στο υπό κατασκευή συνεχόμενο φράγμα Ιλαρίωνα και το 2006 άρχισαν σωστικές ανασκαφές με χρηματοδότηση της ΔΕΗ, οι άνθρωποι πέτυχαν να επιβιώσουν για χιλιετίες, από τη νεολιθική εποχή έως τα ελληνιστικά χρόνια. Κι αυτό γιατί οι συνθήκες ήταν ιδανικότατες, καθώς «το νερό του ποταμού έρεε ολοχρονίς, η ιχθυοπανίδα ήταν πάντα πλούσια, ενώ παράλληλα ο ποταμός πρόσφερε επικοινωνία από ρηχά περάσματα, η γη ήταν ιδιαίτερα εύφορη στα παραποτάμια ανοίγματα, η χλωρίδα και πανίδα των διπλανών δασών ήταν άφθονη και επέτρεπε την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας και το κυνήγι και, τέλος, η ξυλεία συνέβαλλε τόσο στις κατασκευές όσο και ως θερμαντική ύλη».

Στις περισσότερες δοκιμαστικές τομές «εντοπίστηκε κεραμική ως ένδειξη χρήσης του χώρου, ενώ στις 60 εντοπίστηκαν αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και κατασκευές, ταφές και ταφικοί περίβολοι. Αξιοσημείωτη είναι δε η ανεύρεση μεγάλου κτιρίου, πιθανότατα δημόσιου, ελληνιστικών χρόνων».

Ειδώλια και εργαλεία

Μολονότι σήμερα σε αρκετά μεγάλη έκταση οι αρχαιότητες της αρχαϊκής, κλασικής και ελληνιστικής εποχής έχουν διαταραχθεί σχεδόν στο σύνολό τους, η κεραμική και τα κινητά ευρήματα (χρυσά, αργυρά, χάλκινα) ήταν ενδιαφέροντα. Στα αδιατάρακτα στρώματα της νεολιθικής εποχής και της εποχής του χαλκού αποκαλύφθηκαν αρχιτεκτονικά κατάλοιπα κατοικιών με συνοδευτικούς λάκκους, πίθους, εστίες και εγχυτρισμούς, δηλαδή ταφές σε πιθοειδή αγγεία.

Στα κινητά ευρήματα ανήκουν πήλινα αγγεία, από τα οποία τα περισσότερα είναι μεγάλα αποθηκευτικά, ενώ ο κατάλογος των μικροευρημάτων περιλαμβάνει αριθμό αντικειμένων που κατανέμονται σε πολλά είδη. Ανάμεσά τους βρίσκεται ένα ενδιαφέρον σύνολο πήλινων ειδωλίων (ανθρωπόμορφα, ζωόμορφα, αγκυρόσχημα, πτηνόμορφα), καθώς και εργαλεία (λίθινα τριπτά και πελεκητά, εργαλεία από πυριτόλιθο και οψιανό —σπάνιο υλικό στην περιοχή— καθώς και οστέινα). Επιπλέον, υπήρχε στην περιοχή έντονη υφαντική δραστηριότητα όπως φανερώνουν υφαντικά βάρη, δηλαδή οι αγνύθες, αποστρογγυλεμένα όστρακα με οπή, αλλά και σφονδύλια, πηνία, καθώς και οστέινες βελόνες που βρέθηκαν στον χώρο.

Σπάνιο μαχαίρι

Στον χώρο της λεκάνης του Λογκά έχουν ανασκαφεί γύρω στους 100 ταφικούς περιβόλους και λιθοσωροί της πρώιμης και μέσης εποχής χαλκού, ενώ με βεβαιότητα, όπως λέει η αρχαιολόγος, «το νεκροταφείο εκτείνεται σε πολύ μεγαλύτερη έκταση». Μέχρι στιγμής αποκαλύφθηκαν 100 ανθρώπινες ταφές καθώς και σκελετοί ιπποειδών που συνοδεύουν τους νεκρούς.

Οι λίθινοι περίβολοι περιέχουν λακκοειδείς ταφές, κιβωτιόσχημες ή ταφές σε αγγεία πιθοειδή και αμφορόσχημα (εγχυτρισμοί). Έκρυβαν στο εσωτερικό τους οπλισμό ή λίθινα περίαπτα και όστρεα, ενώ ένα από τα πιο σημαντικά ευρήματα είναι ένα χάλκινο τριγωνικό εγχειρίδιο με τρεις οπές για την προσήλωσή του σε λαβή από άλλο υλικό. «Μπορεί να συγκριθεί με παρόμοιο που είχε βρεθεί σε τάφο με ένταξη στα 2140-1680 π.Χ. στην παραλίμνια, επίσης, θέση Τούρλα Γουλών, δεξιά του ρου του Αλιάκμονα. Το μαχαίρι, πέρα από χρηστικό, όπλο ή εργαλείο, αποτελεί αντικείμενο κύρους, δύναμης και γοήτρου, ενώ το γεγονός της ανεύρεσης σε δύο ταφές δείχνει πλούσιες επαφές με τον Νότο, αφού η κύρια συγκέντρωση όμοιων απαντάται στην Κρήτη, ενώ παρόμοιου τύπου αλλά υστερότερο της μέσης εποχής χαλκού έχει βρεθεί στο Σέσκλο της Θεσσαλίας», εξηγεί η αρχαιολόγος.

Σε άλλο τμήμα της λεκάνης του Λογκά ανασκάπτεται νεκροταφείο ύστερης εποχής χαλκού και πρώιμης εποχής σιδήρου, με κιβωτιόσχημες ταφές πλούσια κτερισμένες με αγγεία και κοσμήματα. Μια ανασκαφή που, όπως προειδοποιεί η κ. Καραμήτρου, «πρέπει να ολοκληρωθεί αρχές καλοκαιριού του 2012, λίγο πριν ο χώρος πλημμυρίσει και μετατραπεί σε λίμνη», καθώς στην περιοχή αναμένεται να δημιουργηθεί και νέο φράγμα.

Ευρεία πόλη

Ιδιαίτερα ενδιαφέροντα είναι τα ευρήματα και από τις ανασκαφές στο Δίπορο. Εκεί εντοπίστηκαν δύο γειτονικοί αρχαιολογικοί χώροι, στις θέσεις Κτιο και Παναγιά. «Βρίσκονται ακριβώς στο πρώτο πλάτωμα μετά τη σχετικά χαμηλή αριστερή όχθη του Αλιάκμονα, σ’ ένα ιδιαίτερα όμορφο τοπίο. Λόγω της μικρής απόστασης που τις χωρίζει ανήκουν πιθανότατα στον ίδιο μεγάλο οικισμό, που έχει τα χαρακτηριστικά μιας ευρείας πόλης που εκτεινόταν σε παραποτάμια περιοχή, αλλά συγχρόνως μπορούσε να χρησιμοποιεί ως χώρο κατοίκησης και καταφυγής τις πλαγιές γειτονικών λόφων», σημειώνει η κ. Καραμήτρου. Συγκεκριμένα στη θέση Κτιο η κατοίκηση ξεκινά στη νεολιθική εποχή και συνεχίζεται στην πρώιμη και ύστερη εποχή χαλκού (τεκμηριώνεται από σποραδικά ευρήματα και από τη χειροποίητη μακεδονική-δωρική κεραμική με αμαυρόχρωμη διακόσμηση), καθώς και στην εποχή σιδήρου.

Στον δυτικό τομέα ανασκάφηκε μεγάλο νεκροταφείο αρχαϊκών, κλασικών (6ος και 5ος αι. π.Χ.) καθώς και ελληνιστικών χρόνων και ήρθαν στο φως 86 ταφές που ανήκουν σε διάφορους τύπους (λακκοειδείς, εγχυτρισμοί, ανακομιδές, δύο κεραμοσκεπείς και μία κιβωτιόσχημη). Ήταν πλούσια κτερισμένες με αξιόλογα χρυσά, αργυρά και χάλκινα κοσμήματα, γυάλινες, οστέινες και κεχριμπαρένιες χάνδρες, οι ανδρικές ταφές έφεραν ως κτερίσματα σιδερένιες αιχμές και μαχαίρια, ενώ σε μία από αυτές υπήρχε μία χάλκινη στλεγγίδα, αντικείμενο που χρησιμοποιούσαν οι αθλητές για τον καθαρισμό του σώματός τους.

Παιδικό παιχνίδι

Οι ταφές που εντάσσονται στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. και ακολούθως στην ελληνιστική εποχή έφεραν ενδιαφέροντα αγγεία και μία συνοδευόταν από νόμισμα Αντιγόνου Γονατά (277-270 π.Χ.). Από τα κτερίσματα δεν έλειπαν επίσης τα μεταλλικά αγγεία, όπως χάλκινες φιάλες και λέβητες.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει μια παιδική ταφή, όπου είχαν τοποθετηθεί σιδερένιο μαχαίρι, χάλκινη δίδυμη περόνη και ως παιχνίδια πόδι-βάση πήλινης κύλικας και αλογάκι από χάλκινο έλασμα, «αντικείμενο που στη μορφή ελάσματος και όχι από συμπαγή χαλκό το συναντάμε για πρώτη φορά στο σύνολο των νεκροταφείων που έχουμε ερευνήσει σε δύο νομούς, ενώ παρόμοια εντοπίσαμε άλλα δύο σε διαλυμένες ταφές», αναφέρει η κ. Καραμήτρου.

Μεγάλος είναι ο αριθμός των πήλινων αγγείων, χωρίς να λείπουν και τα χάλκινα. Ανάμεσά τους λίγα είναι τα εισαγμένα, αφού η παραγωγή τοπικών κεραμικών εργαστηρίων από την αρχαϊκή εποχή στην περιοχή του σημερινού νομού Γρεβενών ήταν μεγάλη, γεγονός που αποδεικνύει αφενός τις πλούσιες επαφές με κοντινές και μακρύτερες περιοχές και αφετέρου το υψηλό βιοτικό επίπεδο των κατοίκων, οι οποίοι ζούσαν σε πολυπληθείς και οργανωμένες πόλεις, όπως απέδειξε η έρευνα των τελευταίων δεκαετιών.

Ένα… τεσσάρι και τρίκλιτη βασιλική

Λίγο πιο εκεί, στη γειτονική θέση Παναγιά, τα κυριότερα οικιστικά κατάλοιπα των ελληνιστικών χρόνων περιορίζονται σε ένα σπίτι, στο οποίο σώζονται τέσσερα δωμάτια, περίπου ισομεγέθη, ανά δύο εκατέρωθεν ενός διαδρόμου (παστάδας), με τοίχους από λασπόχτιστη αργολιθοδομή. Αφού αφαιρέθηκε το στρώμα καταστροφής αποκαλύφθηκε διαμορφωμένο δάπεδο από λίθινες πλάκες στο ένα δωμάτιο, ενώ στο άλλο υπήρχαν πέντε πίθοι με δύο λίθινα επιθήματα, εμπίεστες σφραγίδες και γράμματα ως διακριτικά εργαστηρίων.

Από τους υπόλοιπους εννέα πίθους που εντοπίστηκαν σε διάφορα σημεία οι πέντε βρέθηκαν σε μια ευθεία και αποτελούν πιθεώνα, μολονότι δεν εντοπίστηκαν τοίχοι δωματίου γύρω τους.

Τέσσερις κεραμικοί κλίβανοι σχετίζονται με την ίδια εποχή, ενώ βρέθηκαν και σκελετοί τεσσάρων αλόγων που δεν ανήκαν σε ταφές, καθώς δύο βρέθηκαν κοντά κοντά και τα άλλα δύο μεμονωμένα.

Παράλληλα αποκαλύφθηκαν έξι παιδικές ταφές, διάσπαρτες στον χώρο, κτερισμένες με αντικείμενα που τις εντάσσουν στα αρχαϊκά και κλασικά χρόνια, όπως η πιο πρόσφατα ανασκαφείσα που έφερε κορινθιακό αρύβαλλο με εξίτηλη παράσταση σειρήνας, διάδημα από χάλκινο στενό έλασμα και τμήματα από δύο χάλκινα ενώτια. Στα κινητά ευρήματα του χώρου, πέραν της κεραμικής, συγκαταλέγονται διάφορα σιδερένια και χάλκινα αντικείμενα, όπως χάλκινη οκτώσχημη πόρπη από σύρμα κυκλικής διατομής, χάλκινη τοξωτή πόρπη, χάλκινο δαχτυλίδι με παράσταση αλόγου στην ελλειψοειδή σφενδόνη και αγκίστρι, χάλκινο ακτινωτό τμήμα από τροχό, χάλκινο τμήμα λαβής αγγείου.

Τέλος, στα κατάλοιπα βυζαντινών χρόνων περιλαμβάνονται αρκετές ταφές και ένας ναός στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής με πολλές φάσεις, ακόμα και από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια.

Πρόγραμμα διάσωσης

«Ο Αλιάκμονας, ο μεγαλύτερος σε μήκος ποταμός εντός ελληνικών συνόρων (297 χλμ. έως τις εκβολές του στον Θερμαϊκό κόλπο), έχει αλλοιωθεί από τα φράγματα στον βωμό της αντιμετώπισης του ενεργειακού προβλήματος της χώρας», όπως σημειώνει η Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη.

Στις κοιλάδες και τις πεδινές ζώνες του Αλιάκμονα, ιδιαίτερα σε αυτή του μέσου ρου, αναπτύχθηκαν ήδη από τα προϊστορικά χρόνια σημαντικές εγκαταστάσεις, οι οποίες εξελίχθηκαν σε σημαντικές πόλεις στα πρώτα ιστορικά χρόνια.

Στα φαράγγια και τις στενωπούς του αναπτύχθηκαν από τα βυζαντινά χρόνια τα κάστρα-φρούρια, οι πόλεις κοντά σε αυτά και οι μοναστηριακές εγκαταστάσεις στα πιο δυσπρόσιτα σημεία.

«Το πρόγραμμα διάσωσης, έρευνας και μελέτης που αρχίσαμε εδώ και δεκαετίες (από το 1985) αφορά στις δεκάδες θέσεις (οι περισσότερες προϊστορικές) κατά μήκος του μέσου ρου του Αλιάκμονα από την Αιανή έως το Βελβεντό, που καλύπτονται σήμερα για πολλούς μήνες από τα νερά της τεχνητής λίμνης του φράγματος Πολυφύτου», συμπληρώνει.