«Το τερατώδες και υπερβατικό, παραδοσιακά, είναι ένα από τα δομικά στοιχεία της ανθρώπινης σκέψης σε όλους τους πολιτισμούς. Είναι η σκοτεινή φόδρα της πραγματικότητας, σχεδόν αναγκαιότητα για τον άνθρωπο», μου έλεγε ο Χρήστος Μπουλώτης την ώρα που μπαίναμε στην έκθεση «Μύθοι και τέρατα» του Κέντρου Πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος». Ο γνωστός αρχαιολόγος και συγγραφέας παιδικών βιβλίων, ανταποκρίθηκε με προθυμία στην πρόσκληση της «Καθημερινής» να δούμε μαζί και να σχολιάσουμε την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκθεση του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου, που έφερε στην Αθήνα ο Ελληνικός Κόσμος.
Κι έτσι, την προηγούμενη, βροχερή, χειμωνιάτικη Κυριακή, βρεθήκαμε μπροστά σε μυθικά τέρατα, δράκους και ερπετά, μαζί με γονείς και παιδιά που αψηφώντας την κακοκαιρία είχαν γεμίσει τον χώρο της έκθεσης, και έδειχναν γοητευμένοι από τις αλλόκοτες ιστορίες και τα μυστηριώδη πλάσματα.
«Το πρώτο που χαρακτηρίζει τη συγκεκριμένη έκθεση είναι ασφαλώς το στοιχείο του εντυπωσιασμού, με τη θετική έννοια της λέξης. Είναι μια έκθεση που απευθύνεται πρώτιστα σε ένα παιδικό και νεανικό κοινό, έτοιμο να γοητευτεί από την αναπαράσταση κινούμενων τεράτων, απ’ τα οποία άλλα τού είναι οικεία και άλλα πρωτόγνωρα», είναι η πρώτη επισήμανση του Χρήστου Μπουλώτη. Πράγματι, τα εντυπωσιακά animatronics και μοντέλα σε φυσικό μέγεθος, τα απολιθώματα και ευρήματα, τα γραφικά και οι φωτογραφίες συνθέτουν μια έκθεση μαγνήτη για τα παιδιά. Ο παιδευτικός χαρακτήρας της έκθεσης είναι το δεύτερο χαρακτηριστικό της.
Σαν παραμύθι
«Οι λεζάντες, αρκούντως κατατοπιστικές, συνδυάζουν γλαφυρά τα παραμυθένιο με την επιστημονική πληροφορία», σημειώνει ο Χρήστος Μπουλώτης. «Έχει δοθεί έμφαση σε ορισμένα μόνο υπερβατικά και υβριδικά όντα τόσο της ελληνικής μυθολογίας (π.χ. Χίμαιρα, Πολύφημος) όσο και της ευρωπαϊκής, όπως είναι ο Μονόκερος, δηλαδή το άλογο με το ένα κέρατο. Δεσποτικά όμως παρών και ο τεράστιος φτερωτός δράκος στην εντυπωσιακή κινητική του αναπαράσταση – ένα οικουμενικό τέρας, το οποίο είναι διττά φορτισμένο: Στην Άπω Ανατολή, ως αυτοκρατορικό σύμβολο και προστάτης της εξουσίας, είναι αγαθοποιό στοιχείο, ενώ στη Δύση θεωρείται, κατά κανόνα, μονοσήμαντα επιβλαβές και φοβερό.
»Ένας από τους παλαιότερους δράκους της ελληνικής μυθολογίας είναι ο Πύθων που φύλαγε το Μαντείο των Δελφών, πολύ πριν αυτό περάσει στη δικαιοδοσία του Απόλλωνα. Να θυμηθούμε ότι στη δική μας, χριστιανική “μυθολογία” είναι ο δράκος που δεσμεύει το νερό της πηγής και που για να το αφήσει ελεύθερο στην κοινότητα απαιτεί για αντάλλαγμα μια νεαρή κόρη. Είναι το γνωστό θέμα της εκκλησιαστικής εικονογραφίας με τον Άη Γιώργη έφιππο δρακοντοκτόνο. Το ίδιο θέμα που, σε παραλλαγές, το βρίσκουμε σε ελληνικά λαϊκά παραμύθια, για να καταλήξει στο καταραμένο φίδι και τον Μεγαλέξανδρο του θεάτρου σκιών».
Ποιο είναι λοιπόν το σκεπτικό της έκθεσης; Να μας δώσει ένα πανόραμα τερατολογίας ανά τον κόσμο; «Όχι βέβαια, έγινε από τους διοργανωτές μια στοχευμένη επιλογή, βασισμένη στη λογική της Φυσικής Ιστορίας», εξηγεί ο Χρήστος Μπουλώτης. «Πώς, με λίγα λόγια, συγκεκριμένα κατάλοιπα προϊστορικών και άλλων ζώων αλλά και γεωφυσικές ιδιαιτερότητες στάθηκαν ίσως η αφορμή να γεννηθούν κάποια τερατόμορφα ή υπερφυσικά όντα. Πρόκειται για μια ερμηνευτική προσέγγιση από την επιστημονική σκοπιά την οποία υποστηρίζει το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου, με άξονα τον ενδεχόμενο εντοπισμό του πραγματικού φυσικού αιτίου πίσω από τη δημιουργία υπερβατικών μορφών του μύθου. Θα πρέπει όμως να έχουμε κατά νουν ότι η σχετική προβληματική είναι πολυσύνθετη και σκοτεινή και, βέβαια, οι απαντήσεις σε τέτοια ζητήματα παραμένουν τις περισσότερες φορές μετέωρες».
Το Κέντρο Πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος» έβαλε και κάποιες επιπλέον ελληνικές πινελιές στην έκθεση του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου, όπως μια αντιπροσωπευτική συλλογή αρχαίων νομισμάτων της Μικράς Ασίας, στη θεματική των οποίων συγκαταλέγονται μυθικά όντα όπως η Χίμαιρα, ο Πήγασος και κάποιοι άθλοι του Ηρακλή.
Θέλησαν, έτσι, να δείξουν «πώς τέτοια μυθικά όντα πέρασαν στη νομισματική εικονογραφία κάποιων πόλεων, καθώς συνδέονταν με τοπικούς μύθους και παραδόσεις και απέκτησαν εμβληματικό χαρακτήρα ως δηλωτικά τοπικής ταυτότητας», όπως σχολίασε ο Χρήστος Μπουλώτης. «Με ανάλογο σκεπτικό εκτέθηκαν, εξάλλου, αποκριάτικες στολές τραγόμορφων κουδουνοφόρων, που ουσιαστικά εικονογραφούν τη λειτουργία του τερατόμορφου και ανοίκειου στον εθιμικό μας βίο».
Χολιγουντιανά
Η συγκεκριμένη έκθεση είχε τεράστιο σουξέ στο Λονδίνο με περισσότερους από 250 χιλιάδες επισκέπτες. «Μια επιτυχημένη έκθεση θα πρέπει να είναι όπως μια καλή θεατρική παράσταση, να χαρακτηρίζεται δηλαδή από υψηλή ποιότητα και συνάμα να προσελκύει πολλούς θεατές», επισημαίνει ο Χρήστος Μπουλώτης. «Το στοίχημα έχει χαθεί, αν μια πολύ “ψαγμένη” έκθεση δεν έχει ανταπόκριση στο κοινό. Και νομίζω ότι καλώς αυτή η έκθεση εστίασε σκόπιμα σε κάποιες μόνο θεματικές ενότητες.
»Έχει ενδιαφέρον, λ.χ., η πρόταση που γίνεται ως προς τη γένεση της μορφής του Κύκλωπα με βάση ένα κρανίο νάνου ελέφαντα που βρέθηκε σε σπηλιά της Κύπρου. Στο μέτωπο του συγκεκριμένου κρανίου υπάρχει κοιλότητα από την οποία εκφυόταν η προβοσκίδα. Αν δει κανείς όμως το κρανίο μόνο, έχει πραγματικά την αίσθηση ότι εκεί υπήρχε ένα μάτι. Είναι, πράγματι, μια γοητευτική ερμηνευτική πρόταση, ακόμη κι αν απέχει της αλήθειας.
»Και, βέβαια, βασικό συστατικό της επιτυχίας της έκθεσης είναι, δίχως άλλο, το μέγεθος των αναπαραστάσεων, όπως ο φτερωτός δράκος που αποτελεί ένα εντυπωσιακό κατασκεύασμα. Η ανάπλαση των τερατόμορφων όντων θυμίζει χολιγουντιανές πρακτικές, είναι όμως και πολύ κοντά στο σκεπτικό των κινουμένων σχεδίων – εικόνες δηλαδή απόλυτα οικείες στα σημερινά παιδιά. Τα ίδια όντα αν ήταν απεικονισμένα δισδιάστατα δεν θα είχαν μεγάλη απήχηση».
Οι Λάμιες, ο Μπάτμαν και τα Χόμπιτ
Πώς λειτουργούν οι μύθοι σήμερα, πόσο τους έχουμε ανάγκη και ποιος είναι ο ρόλος της επιστήμης; ρωτήσαμε τον Χρήστο Μπουλώτη.
«Το να θελήσει η επιστήμη να καταρρίψει παραδοσιακούς μύθους είναι, το λιγότερο, ανεδαφικό, ματαιοπονία. Έχουν γράψει βαθιά στο συλλογικό υποσυνείδητο. Λειτούργησαν επί αιώνες ως αναγκαιότητα. Στην Ελλάδα, μέχρι και τη δεκαετία του ’50, στην επαρχία, οι Λάμιες ήταν ακόμη ζωντανές και επίφοβες στις λαϊκές δοξασίες. Επαναλαμβάνω: το φοβερό και τρομερό είναι δομικό συστατικό της ανθρώπινης σκέψης. Αυτό που κάνει η επιστήμη είναι να φωτίσει το μισοσκόταδο κι ανοίγοντας μονοπάτια μέσα από την αχλή να πάει, όσο είναι εφικτό, ίσαμε την πρώτη αρχή, στο αίτιον γένεσης των μύθων. Σήμερα, οι μύθοι και τα τέρατά τους δεν έχουν την ίδια λειτουργία που είχαν σε άλλες εποχές, ωστόσο, επειδή ο σκληρός πυρήνας της ανθρώπινης σκέψης εξακολουθεί να είναι μυθικός, πλάθονται συνειδητά πια νέα μυθικά μορφώματα διαφορετικού χαρακτήρα, βαρύτητας και εμβέλειας. Ο κινηματογράφος –ο αμερικανικός ειδικότερα– ποντάρει με εμμονή σε τέρατα και υπερφυσικούς ήρωες όπως ο Σπάιντερμαν και ο Μπάτμαν, ο άνδρας–αράχνη και ο άνδρας–νυχτερίδα».
Aναγκαιότητα
Είναι λοιπόν στο DNA μας το μυθικό; «Φυσικά, γιατί στον χώρο του υπερβατικού μπορούν να συμβούν πράγματα που ξεπερνούν την ορθόδοξη λογική. Στη μυθική προβολή της η πραγματικότητα μπορεί και να διορθωθεί, να βελτιωθεί», εξηγεί ο Χρήστος Μπουλώτης.
«Ενώ ο άνθρωπος γνωρίζει –αν γνωρίζει– ότι τα τρομερά όντα δεν μπορούν να υπάρξουν, τα χρειάζεται, ωστόσο, γιατί λειτουργούν πάνω του θεραπευτικά. Οι σημερινοί μύθοι του σινεμά ή της λογοτεχνίας με τον Άρχοντα των δαχτυλιδιών, τα Χόμπιτ και το Γκόλουμ, λ.χ., ναι μεν δαμάζονται από τη λογική, αλλά παραμένουν συνειδητά μια αναγκαιότητα για τον άνθρωπο που, όταν δεν βιώνει τον φόβο στην καθημερινή του ζωή, τον κατασκευάζει. Γιατί το να μπεις στο φόβο και να βγεις είναι μια διαδικασία “μυητικού” χαρακτήρα σαν τις διαβατήριες τελετουργίες, μια πράξη, εν τέλει, εξαγνιστική.
»Μορφές με υπερφυσικές δυνάμεις ή ακόμα και τέρατα το συνηθίζουν να αναδύονται σε μεταιχμιακές εποχές και σε περιόδους κρίσης. Η εποχή μας είναι σίγουρα μια τέτοια. Σκεφθείτε, ας πούμε, να εμφανιζόταν ξαφνικά ένας υπερφυσικός ήρωας, έστω τερατόμορφος, αγαθοποιός ωστόσο, ο οποίος θα μας έβγαζε από την κρίση, τραβώντας απ’ το αυτί λογής μεγαλοσχήμονες και τράπεζες».
Η έκθεση παρουσιάζεται έως τις 15 Ιανουαρίου στο Κέντρο Πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος», Kτίριο 1 (Πειραιώς 254, Ταύρος, Τηλ. 212 2540000, www. hellenic-cosmos.gr).
- Καθημερινή, Γιούλη Επτακοίλη, http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_100002_23/10/2011_459932 (23/10/2011)