Στην αρχή ήταν ένας μεγάλος σβώλος από χώμα. Τίποτε το παράξενο. Όταν όμως μέσα από αυτόν άστραψε ξαφνικά ένα μάτι, τότε όλα άλλαξαν. Μέσα στο πιθάρι όπου πριν από αιώνες είχε ταφεί μια οικογένεια, ανάμεσα στα οστά των νεκρών και στα πολύτιμα αντικείμενα που τους συνόδευσαν στην ταφή, αυτό το μάτι έμοιαζε να ήρθε από έναν άλλον κόσμο. Πόσω μάλλον που ήταν ίδιο με τα μάτια του Τουταγχαμών!

Ολόχρυσο, σε φυσικό μέγεθος, με αιγυπτιακό μπλε ολόγυρά του και κυρίως πανομοιότυπο με αυτό της χρυσής νεκρικής μάσκας του Aιγύπτιου βασιλιά που πέθανε το 1323 π.Χ. Στη νεκρόπολη της Αρχαίας Ελεύθερνας στις πλαγιές της Ίδης στην Κρήτη ο οικογενειακός τάφος του 8ου-7ου αιώνα π.Χ. έκρυβε σίγουρα ένα διαφορετικό μυστικό.

Χιλιάδες χρυσά ελάσματα, χρυσά πλακίδια με απεικονίσεις προσώπων, κοσμήματα, αρωματοδόχα αγγεία από γυαλί και φαγεντιανή, φιάλες, χάντρες κοσμημάτων, σκαραβαίοι. Η πλούσια οικογενειακή ταφή μέσα στον τεράστιο πίθο υπήρξε ακόμη ένα σπουδαίο εύρημα στην Αρχαία Ελεύθερνα, αποδεικνύοντας τη δυναμική της πόλης που άνθησε στη Γεωμετρική και στην Αρχαϊκή Εποχή, από τον 8ο αιώνα π.Χ. Αλλά πώς είναι να σε κοιτάζει μέσα από το χώμα ένα μάτι; Σίγουρα αιφνιδιαστικό ακόμη και για τους συνηθισμένους σε απρόσμενα ευρήματα αρχαιολόγους. Όμοιό του άλλωστε δεν έχει βρεθεί στην Κρήτη, πλην ενός πολύ μικρού, χωρίς το χαρακτηριστικό αιγυπτιακό μπλε, στην Κνωσό πριν από μισόν αιώνα.

«Τα υλικά, το σχήμα του ματιού, η κατασκευή του δεν αφήνουν καμία αμφιβολία για το πρότυπο που είχε ο καλλιτέχνης» λέει ο καθηγητής κ. Νίκος Σταμπολίδης, ο οποίος διεξάγει τις αρχαιολογικές έρευνες στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας από το 1985. Στην πραγματικότητα είναι ένα επιστήθιο κόσμημα με απόληξη για να κρεμιέται. Ωστόσο η κοκκίδωση στη θέση των βλεφαρίδων, τα βλέφαρα που είναι σχηματισμένα από πάστα αιγυπτιακού μπλε κάνουν τη διαφορά.

Η νύφη του Άδη

«Γυναίκα φορούσε αυτό το κόσμημα. Και το ένδυμά της ήταν καταστόλιστο από τα χρυσά ελάσματα που ήρθαν στο φως Υποθέτουμε μάλιστα ότι είναι η νεότερη από τις τρεις της ίδιας ταφής, διότι τις ανύπανδρες γυναίκες στόλιζαν σαν νύφες όταν πέθαιναν, επειδή νυμφεύονταν τον Άδη» προσθέτει ο κ. Σταμπολίδης.

∆εν είναι το μόνο εύρημα ωστόσο που έφθασε στην Αρχαία Ελεύθερνα από την άλλη πλευρά της Μεσογείου. Μια μεγάλη χάντρα από ορεία κρύσταλλο, πάνω στην οποία είναι χαραγμένο ένα πλοίο με τετράγωνο πανί σαν αυτά που ταξίδευαν σε μεγάλα ποτάμια όπως ο Νείλος, βρισκόταν μέσα στον σβώλο του χώματος. Χάλκινες φοινικικές φιάλες με αιγυπτιακές σφίγγες που φέρουν το αιγυπτιακό «apron» (ποδιά) και σκαραβαίοι με ιερογλυφικά που βρέθηκαν στον ταφικό πίθο έκαναν προφανώς την ίδια διαδρομή.

Κατά τον αρχαιολόγο μάλιστα το γεγονός ότι το χρυσό μάτι φοριόταν ως επιστήθιο πιθανόν να σημαίνει την παρείσφρηση αιγυπτιακών δοξασιών και πίστεων στην κοινωνία της Ελεύθερνας ήδη από τα τέλη του 8ου με αρχές του 7ου αιώνα π.Χ.

Επιφανής πολεμιστής

Ένας ηλικιωμένος άνδρας περίπου 70 ετών και τρεις γυναίκες διαφορετικών ηλικιών (30-35 η μία, 27-30 η άλλη και η νεαρότερη 18-20), μέλη της ίδιας, υψηλού κύρους οικογένειας, που είχαν πεθάνει σε διαφορετικούς χρόνους, βρίσκονταν στον λαξευμένο στον βράχο τάφο, μέσα στον οποίο είχε τοποθετηθεί ο πίθος. Τον επιφανή νεκρό συνόδευαν προσωπικά αντικείμενα, όπως ένα σιδερένιο εγχειρίδιο μήκους 45 εκατοστών και μία, σιδερένια επίσης, πόρπη ζώνης πάνω στην οποία διατηρούνται ακόμη ίχνη υφάσματος. Ο άνδρας αυτός άλλωστε είχε ταφεί με το πλήρες τελετουργικό για έναν αριστοκράτη-πολεμιστή κατά το ομηρικό πρότυπο.

Έξω από το πιθάρι, «σαν σταφύλια» όπως περιγράφει ο κ. Σταμπολίδης, κρέμονταν τα πολυάριθμα αγγεία: υδρίες, αμφορείς σκύφοι. Ανάμεσά τους σιδερένιες λόγχες από δόρατα και ξίφη, αλλά και το σπάνιο εύρημα ενός αξινοπέλεκυ. Στο επάνω μέρος του πίθου εξάλλου τρεις χάλκινοι λέβητες –ο ένας διαμέτρου 65 εκ.– θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκαν για το τελετουργικό του ταφικού λουτρού του πολεμιστή. Στην πλαγιά ενός λόφου που ανεβαίνει προς την ακρόπολη της Ελεύθερνας αναπτύσσεται σε κλιμακωτή διάταξη και με ασφυκτική πυκνότητα το νεκροταφείο της. ∆εκάδες καύσεις, μεμονωμένες ή σε αποτεφρωτήριο, εγχυτρισμοί (σε πίθους) αλλά και απλές ταφές αποδεικνύουν την πολύπλοκη διαστρωμάτωση της αρχαίας κοινωνίας αλλά και την ευημερία της, όπως προκύπτει από τα πλούσια ευρήματα. Ίσως έτσι δικαιολογείται και η παρουσία του αιγυπτιακού οφθαλμού, που ικανοί έμποροι είχαν ανταλλάξει σε κάποιο λιμάνι της Μεσογείου.

Κυματιστά μαλλιά και εράσμια χαμόγελα

Ένδυμα μακρύ και χρυσοποίκιλτο. Η φούστα ποδήρης, το πανωκόρμι εφαρμοστό με κοντά μανίκια και στους ώμους μια μικρή εσάρπα, το επίβλημα. Χρυσά κοσμήματα κατεβαίνουν από τη μέση ως τον ποδόγυρο σε μία ή πολλές σειρές, ενώ άλλα κοσμήματα στολίζουν ολόγυρα την άκρη της φούστας. Το ίδιο συμβαίνει στον μπούστο και στην εσάρπα. Η ζώνη υφασμάτινη, δερμάτινη ή μεταλλική, δείχνει την κοινωνική θέση. Τα κοσμήματα έχουν σχήματα ρόμβων, πλοχμών, μαιάνδρων ή ψαροκόκαλου, ενώ ορισμένες φορές χρυσοί ρόδακες υπάρχουν διάσπαρτοι σε διάφορα σημεία του ρούχου. Αγάλματα της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής περιόδου αποτυπώνουν με σαφήνεια τα γυναικεία ενδύματα στην Κρήτη. Όπως αυτό με το οποίο έντυσαν τη νεαρή γυναίκα, που τάφηκε στον οικογενειακό τάφο της αρχαίας Ελεύθερνας. Περισσότερα από 3.000 ήταν τα χρυσά ελάσματα που ήταν ραμμένα στο ένδυμα της νεκρής, μερικά από αυτά διατηρημένα μέσα σε πυκνούς σβόλους χώματος. Κομματάκι-κομματάκι ανασυντέθηκαν έτσι αυτά τα περίτμητα χρυσά κεντήματα. «Φτιάξαμε επάνω σε ρυζόχαρτο τους πλοχμούς από τα ελάσματα και με βάση αυτά τις αλυσίδες των πλοχμών» λέει ο καθηγητής κ. Νίκος Σταμπολίδης. Ήδη έχουν αποκατασταθεί δύο αλυσίδες μήκους 20 και 22 εκατοστών, μια εκπληκτική εργασία των συντηρητών. Δίπλα τους τα χρυσά πλακίδια με έκτυπη διακόσμηση «απεικονίζουν γυναικεία πρόσωπα με κυματιστά μαλλιά, ορθάνοιχτα μάτια και εράσμια χαμόγελα, κομψοτεχνήματα δαιδαλικά», όπως συμπληρώνει ο ανασκαφέας.