Ταξίδι στη μεσοπολεμική αρχιτεκτονική της Αθήνας με οδηγό το Αρχείο της κατασκευαστικής εταιρείας «Εργοληπτική ΑΕ»
Το ταξίδι στην Αθήνα του Μεσοπολέμου (1923–1940) είναι ιδιαίτερα γοητευτικό και δεν υπάρχει καλύτερος οδηγός από τα κτήρια που κτίστηκαν το διάστημα αυτό και διατηρούνται έως σήμερα. H μεσοπολεμική Αθήνα επεκτείνεται, αλλάζει με τα πολυάριθμα κτήρια κάθε χρήσης, ποικίλων ρυθμών, σπουδαίων μηχανικών και ανώνυμων εμπειρικών κατασκευαστών. Το νέο υλικό, το οπλισμένο σκυρόδεμα (μπετόν αρμέ), προσφέρει δυνατότητες για ψηλότερα κτήρια και γρηγορότερη και φθηνότερη κατασκευή. Οι αρχιτεκτονικοί ρυθμοί που επικρατούν σε γενικές γραμμές και δίνουν μεγάλη ποικιλομορφία σε κάθε δρόμο είναι ο εκλεκτικισμός και το μοντέρνο κίνημα. Ο εκλεκτικισμός θα αντικαταστήσει τον νεοκλασικισμό και το μοντέρνο κίνημα θα αντικαταστήσει τον εκλεκτικισμό. Οι αρχιτέκτονες και πολιτικοί μηχανικοί που σχεδίασαν τα κτήρια αυτά είχαν σπουδάσει στην Ευρώπη και στην Aρχιτεκτονική Σχολή του Πολυτεχνείου που ιδρύθηκε το 1917.
Το Αρχείο της Εργοληπτικής
Το ταξίδι μας στην αρχιτεκτονική του Mεσοπολέμου της Αθήνας θα γίνει μέσα από τα κτήρια που σχεδίασε, κατασκεύασε και επέβλεψε μία από τις μεγαλύτερες κατασκευαστικές εταιρείες, η «Εργοληπτική ΑΕ», την οποία δημιούργησε ο πολιτικός μηχανικός Μόσχος Διαμαντόπουλος το 1925. Μεταπολεμικά η εταιρεία συνέχισε να λειτουργεί με εμπορική κυρίως δραστηριότητα. Η «Εργοληπτική ΑΕ» ήταν η συνέχεια των εταιρειών «Γενική Εταιρεία Μπετόν Αρμέ» (1919–1924) και «ΓΕΒΑ ΑΕ» (1924–1925), τις οποίες είχε επίσης δημιουργήσει ο Μόσχος Διαμαντόπουλος, ως μετεξέλιξη της τεχνικής εταιρείας «Σ. Αγαπητός και Σία» (1912–1919) στην οποία εργαζόταν.
Η ομαλή διαδοχή τεσσάρων εταιρικών σχημάτων και μάλιστα χωρίς χρονικά κενά δεν είχε καμία επίπτωση στην απρόσκοπτη υλοποίηση των τεχνικών έργων και τη διατήρηση του δικτύου πελατών και προμηθευτών. Κάθε νεοϊδρυθείσα εταιρεία συνέχιζε το έργο της προηγούμενης. Ανέλαβε να κατασκευάσει πλήθος ιδιωτικών και δημοσίων κτηρίων (κατοικίες, ξενοδοχεία, νοσοκομεία, κτήρια εκπαίδευσης, τράπεζες, βιομηχανικά κτήρια), καθώς και μεγάλα δημόσια έργα (δρόμους, καταφύγια, γέφυρες, αποχετευτικά δίκτυα, υποσταθμούς). Εκατοντάδες οι μηχανικοί που εργάστηκαν και συνεργάστηκαν με την Εργοληπτική. Ενδεικτικά αναφέρουμε τους αρχιτέκτονες και πολιτικούς μηχανικούς Ιωάννη Αξελλό, Μιλτιάδη Αξελλό, Γεώργιο Διαμαντόπουλο, Ανδρέα Δρακόπουλο, Ιωάννη Ζολώτα, Κώστα Κιτσίκη, Ανδρέα Κριεζή, Εμμανουήλ Κριεζή, Σωτήριο Μαγιάση, Αναστάσιο Μεταξά, Αριστείδη Μπαλάνο, Αλέξανδρο Νικολούδη, Διονύσιο Παπαλεονάρδο, Ιωάννη Υδραίο κ.ά.
Το Αρχείο της Εργοληπτικής, το οποίο εντοπίστηκε από τον αείμνηστο συλλέκτη Γιάννη Λάμπρου, σώθηκε χάρη στην αποκλειστική δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ). Ύστερα από τη θετική απάντηση του ΙΣΝ στο αίτημα της MONUMENTA για τη διάσωση του Αρχείου, ξεκίνησε το διετές πρόγραμμα «Καταγραφή, συντήρηση και ψηφιοποίηση του Αρχείου της εταιρείας “Εργοληπτική ΑΕ”», το οποίο υλοποιήθηκε σε συνεργασία με την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος. Τα τεκμήρια που έχουν μέχρι σήμερα ταξινομηθεί συντηρηθεί και ψηφιοποιηθεί έχουν περιέλθει στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος.
Το αρχειακό υλικό της Εργοληπτικής, το οποίο προσεγγίζει τα 100.000 έγραφα, σχέδια, φωτογραφίες, κατάστιχα, σώθηκε σε πολύ μεγάλο ποσοστό, προσφέροντας έτσι πλήθος πληροφοριών για την κατασκευή κτηρίων από μπετόν αρμέ. Η Εργοληπτική ήταν αντιπρόσωπος της γαλλικής εταιρείας Hennebique για το οπλισμένο σκυρόδεμα στην Ελλάδα (το σύστημα Hennebique κατοχυρώθηκε με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας το 1892), η οποία ζητούσε από τους αντιπροσώπους της να τεκμηριώνουν φωτογραφικά την πορεία του έργου και να της στέλνουν τις φωτογραφίες, τις οποίες παρουσίαζε σε περιοδικά και εκθέσεις, αποσκοπώντας στην καθιέρωση του νέου υλικού. Έτσι πιστεύουμε ότι δικαιολογείται ο μεγάλος αριθμός φωτογραφιών από τη διαδικασία κατασκευής των κτηρίων που βρέθηκε στο Αρχείο της Εργοληπτικής. Να σημειώσουμε επίσης τα πολυάριθμα σχέδια —κυρίως κυανοτυπίες— που σώζονται στο Αρχείο και είναι έργα πολύ σημαντικών αρχιτεκτόνων και πολιτικών μηχανικών. Επίσης, το Αρχείο προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για την επιχειρηματική δραστηριότητα των πελατών, τις σχέσεις πελατών–αρχιτεκτόνων–κατασκευαστών, για τα εργατικά ατυχήματα, τις βιοτεχνίες και τόσα άλλα. Στοιχεία για τα κτήρια θα αντλήσουμε και από το Αρχείο με τα καταγεγραμμένα κτήρια της MONUMENTA.
Αρχιτεκτονικοί ρυθμοί
Με οδηγό το πλούσιο αρχειακό υλικό θα επισκεφθούμε μια σειρά κτηρίων της Αθήνας, τα οποία κατασκεύασε η Εργοληπτική. Τα περισσότερα σχεδιάστηκαν ακολουθώντας τις αρχές του εκλεκτικισμού, ενός ρυθμού που αναπτύχθηκε στην Ευρώπη τον 19ο και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα και στη χώρα μας, σε γενικές γραμμές, από τα τέλη του 19ου αιώνα έως τη δεκαετία του 1920. Οι αρχιτέκτονες του εκλεκτικισμού χρησιμοποιούσαν με μεγαλύτερη ελευθερία τα μορφολογικά χαρακτηριστικά περασμένων εποχών. Ένα βασικό χαρακτηριστικό του είναι η πλούσια διακόσμηση. Την ίδια περίοδο έχουμε και την τεχνοτροπία που ονομάστηκε Art Nouveau με την πλούσια διακόσμηση, τις καμπύλες γραμμές, τα φυτικά και ζωικά μοτίβα, ενώ στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1920 και τη δεκαετία του 1930 χρησιμοποιήθηκε η τεχνοτροπία Art Déco, με βασικό χαρακτηριστικό τα γεωμετρικά διακοσμητικά μοτίβα. Τη δεκαετία του 1930 κυρίαρχη τεχνοτροπία είναι το μοντέρνο κίνημα. Τα κτήρια έχουν πια λιτά, γεωμετρικά σχήματα με λειτουργικούς εσωτερικούς χώρους. Συχνά συναντάμε σε αυτά art déco διακοσμητικά στοιχεία, κυρίως στις θύρες και στα κιγκλιδώματα των εξωστών. Κυρίαρχο υλικό δόμησης είναι το οπλισμένο σκυρόδεμα.
Περπατώντας στη Μεσοπολεμική Αθήνα
Η περιήγηση με πλήθος σχέδια, προσμετρήσεις, πληροφορίες για την πορεία της κατασκευής, σημειώματα των μηχανικών, των ιδιοκτητών γίνεται τόσο ζωντανή, που νιώθεις σαν να περπατάνε μαζί σου όλοι αυτοί οι άνθρωποι που σχεδίασαν, έκτισαν, κατοίκησαν τα κτήρια.