Σαν χριστουγεννιάτικο δώρο έρχεται στους αναγνώστες το νέο βιβλίο του γνωστού στην Ελλάδα δάσκαλου και παραμυθά Δημήτρη Προύσαλη. Πρόκειται για ένα πολύ σπάνιο, εν πολλοίς άγνωστο και μερικώς αδημοσίευτο υλικό της προφορικής παράδοσης του Ελληνισμού, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Αρμός» για τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή, με τίτλο Πριν γίνουν πρόσφυγες. Τα παραμύθια.

Είναι μία έκδοση με 81 παραμύθια από τη δυτική Μικρά Ασία των παραλίων, την ευρύτερη ηπειρωτική ενδοχώρα της Καππαδοκίας και του ακριτικού Πόντου, πριν… γίνουν πρόσφυγες (1850-1921). «Με τον συγκεκριμένο τίτλο του τελευταίου μου βιβλίου (σ.σ. είναι το 23o), θέλησα να φέρω στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του παραμυθόφιλου κοινού λαϊκά παραμύθια μιας ιστορικής περιόδου από τότε που ο Μικρασιατικός Ελληνισμός ευδοκιμούσε στην απέναντι πλευρά του Αιγαίου, όταν δηλαδή τα παραμύθια του συλλογικού φαντασιακού ακούγονταν στις κοινότητες των μακρινών μας αδερφών και άγνωστων συγγενών, με την κοινή ιστορική διαδρομή, πριν από τον οριστικό τραυματικό ξεριζωμό του 1922», εξηγεί σε συνέντευξή του στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Δημήτρης Προύσαλης.

Ενώ βρισκόμαστε στο «κατώφλι» των Χριστουγένων και της Πρωτοχρονιάς, ρωτάμε τον κ. Προύσαλη για την ιστορία των λαϊκών πρωτοχρονιάτικων παραμυθιών των Ελλήνων. «Τα λαϊκά παραμύθια είναι προχριστιανικό υλικό, γι’ αυτό και δεν υπάρχουν συγκεκριμένα τέτοια χριστουγεννιάτικα αλλά πολλές επώνυμες λογοτεχνικές γραφές», λέει και συνεχίζει: «Συναντούμε όμως αντανακλάσεις γιορταστικές μέσα στα λαϊκά παραμύθια, όπως η ιστορία του φτωχού που ζήτησε ένα γουρούνι απ’ τον πλούσιο αδερφό του για τις γιορτές, πράξη που τελικά οδήγησε στο να γίνει η θάλασσα αρμυρή, αφού του έδωσε το γουρούνι και τον έστειλε στον διάολο, που του αντάλλαξε το γουρούνι με ένα μαγικό χερόμυλο που άλεθε ό,τι του ζητήσεις».

Κάνει δε ιδιαίτερη μνεία στις λαϊκές παραδόσεις για τους Καλικάντζαρους, τα παγανά, που περιμένουν έναν ολόκληρο χρόνο για να ανέβουν το δωδεκαήμερο πάνω στη Γη και να φέρουν αναστάτωση στον κόσμο των ανθρώπων. «Ενώ ο Έλληνας Μέγας Βασίλειος συνδέεται με τα χριστιανικά γράμματα και το έθιμο της Βασιλόπιτας, ο δικός μας Μέγας Βασίλειος από την Καισαρεία δεν έχει καμιά σχέση ούτε με τον Άγιο Νικόλαο (Santa Claus) των Καθολικών ούτε με το εύρημα της Λαπωνίας, ούτε βέβαια με τη φιγούρα που εισήγαγε η Κόκα Κόλα στα 1930, δημιουργώντας νέα πρότυπα κυρίως κατανάλωσης. Τα Χριστούγεννα είναι γιορτή αγάπης και ανοιχτής καρδιάς, που πρέπει να μένει όλο τον χρόνο ανοιχτή και να μην βολεύεται –πολλές φορές ως άλλοθι– σε ορισμένες ημερομηνίες».

Ο Δημήτρης Προύσαλης, όπως αφηγείται στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, μεγάλωσε με τα παραμύθια του πατέρα του, Βλάση Προύσαλη, από τον Άγιο Γεώργιο Νηλείας στο Πήλιο, ο οποίος αφηγούνταν σποραδικά μύθους του Αισώπου με κάθε βιωματική ευκαιρία της ζωής. «Θυμάμαι συγκεκριμένα την ιστορία του πατέρα με τους πέντε γιους που μάλωναν μεταξύ τους. Ο πατέρας τούς έλεγε πως πρέπει να είναι αγαπημένοι, αφού γεννήθηκαν απ’ την κοιλιά της ίδιας μάνας, τρώνε απ’ το ίδιο τσουκάλι και κοιμούνται κάτω απ’ το ίδιο κεραμίδι. Οι γιοι, όμως, δεν τον άκουγαν και συνέχιζαν τους τσακωμούς και τους καβγάδες, τις βρισιές και τα χτυπήματα. Μια μέρα, τους φωνάζει κοντά του και τους ζητάει να πάνε στο κοντινό δάσος και να του φέρουν από μια βέργα. Πηγαίνουν τούτοι και γυρίζουν και πάλι μάλωναν στον δρόμο! Τότε, ο πατέρας τους ζήτησε να δέσουν τις βέργες όλες μαζί. Τις δένουν σε ένα δεμάτι και τους ζήτησε να το σπάσουν. Όλοι προσπάθησαν, μα τίποτα δεν κατάφεραν κι ας ήτανε θεριά. Ύστερα τους λέει να λύσουν το δεμάτι και να πάρουν ο καθένας τη δική του. Σαν στάθηκαν αυτοί με τη βέργα τους, τους ζητά να τη σπάσουν κι αυτοί με ένα “κρακ!” …τις έκαμαν δυο κομμάτια. Τότε τους λέει: “Όσο είστε ενωμένοι κι αγαπημένοι, κανένας δεν θα μπορέσει όχι να σας σπάσει, μα μήτε να σας λυγίσει! Όσο είστε μαλωμένοι μεταξύ σας και χώρια, θα έχετε την τύχη της βέργας που την κρατάτε κομμάτια στα χέρια σας!”. Αυτήν την ιστορία έλεγε ο πατέρας μας, όταν μαλώναμε με τον μικρότερο αδερφό μου. Αργότερα κατάλαβα πως αυτό το παραμύθι μπορεί να μιλάει για μια οικογένεια μα και για ένα έθνος ολόκληρο. Είμαστε λίγοι για να είμαστε διαιρεμένοι κι είμαστε πολλοί για να κάνουμε λάθη ενάντια στις γενιές που θα έρθουν».

Μετά τον πατέρα, που μύησε τον Δημήτρη Προύσαλη στο κόσμο των παραμυθιών, «όπου κρύβεται μεγάλος πλούτος από πολιτισμούς των λαών», άρχισε ο ίδιος, πριν από 40 χρόνια, τη δική του έρευνα. Αλλά πρώτα πραγματοποίησε σπουδές στα παιδαγωγικά, στη Βιβλιοθηκονομία, στην Ειδική Αγωγή και μεταπτυχιακές σπουδές στη Λαογραφία, ενώ είναι υποψήφιος Δρ του ΕΚΠΑ και από το 1988 εργάζεται ως δάσκαλος στη δημόσια εκπαίδευση. «Τα λαϊκά παραμύθια είναι σοβαρές ιστορίες», λέει και εξηγεί: «Αφορούν το σύνολο της ανθρώπινης ζωής στα στάδιά της, για να λες αλήθειες κάτω από μεγάλα ψέματα και όχι τυχαία αφηγήματα για να αποκοιμηθούν οι μικροί, αλλά για να κρατιούνται “ξύπνιοι” οι μεγάλοι. Αναζητώ, λοιπόν, μέσα από τη μελέτη των παραμυθιών την ολότητα της προσέγγισης».

«Μια φορά κι έναν καιρό»…

Μιλώντας για τις προφορικές του αφηγήσεις, ο δάσκαλος, ερευνητής και συλλέκτης των παραμυθιών Δημήτρης Προύσαλης αποκαλύπτει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ τα «μυστικά» του: «Ο προφορικός αφηγητής είναι ένας δυναμικός ενδιάμεσος, ανάμεσα στο χτες του “…μια φορά κι έναν καιρό…”, που κουβαλά η ιστορία και στο “εδώ και τώρα…” της κάθε συνάντησης σήμερα. Στην αφήγηση συναντιούνται τρεις κόσμοι: του αφηγητή, του παραμυθιού και του κόσμου που ακούει. Τα παραμύθια υπάρχουν με τη μορφή των παραλλαγών. Δηλαδή μια κεντρική υπόθεση-πλοκή, που ταξιδεύει πέρα από σύνορα και εποχές έχοντας νικήσει τον χρόνο, γίνεται ένα παλιό λογοτεχνικό πατρόν που κάθε φορά δέχεται καινούργιες “σταυροβελονιές” ιστόρησης από τον εκάστοτε αφηγητή, τον εσωτερικό του κόσμο και τον ψυχισμό του, πάντα μέσα στο συγκεκριμένο κοινωνικό-ιστορικό πλαίσιο που ακούγεται. Κάθε ιστορία έχει τόσες παραλλαγές σε κάθε πολιτισμό όσοι είναι κι οι άνθρωποι που την είπαν», λέει ο Δημήτρης Προύσαλης.

«Οι παλιοί παραμυθάδες της συλλογής με τα μικρασιάτικα παραμύθια, μας άφησαν σπουδαία παρακαταθήκη και οι σύγχρονοι παραμυθάδες οφείλουμε να σεβαστούμε ένα παλιό υλικό που ταξιδεύει άλλα ταυτόχρονα να βάζουμε και τη δική μας ανάσα. Τα παραμύθια, δηλαδή, έχουν μια ιστορικότητα μέσα στη διαχρονία τους αλλά και μια ζωντάνια προβολής στη συγχρονία της αφήγησής τους», καταλήγει.

Στο κανάλι του Δημήτρη Προύσαλη στο YouTube είναι διαθέσιμες πλήρεις αφηγηματικές παραστάσεις, αλλά και μεμονωμένες αφηγήσεις ιστοριών (αρχείο οπτικό και ήχου) ή αποσπάσματα αφηγήσεων. Το ίδιο ισχύει και για το ιστολόγιό του «Στων παραμυθιών τα σταυροδρόμια».