Γυάλινος κόσμος, μία έκθεση για το γυαλί στην αρχαία Μακεδονία και τη Θράκη

Το γυαλί, ιριδίζον και μαγευτικό, αποτελεί ήδη από την αρχαιότητα την πρώτη ύλη για την κατασκευή αντικειμένων πολυτελείας και καθημερινής χρήσης. Η διαφάνεια, η στιλπνότητα, τα ζωηρά του χρώματα και τα παιχνιδίσματα του φωτός στην επιφάνειά του γοήτευαν και γοητεύουν τους ανθρώπους. Φτιαγμένο από ταπεινά υλικά -άμμο, ασβέστη και σόδα- μετατρέπεται με την επίδραση της φωτιάς σε μια ρευστή, εύπλαστη μάζα και στη συνέχεια σε μια στέρεη αλλά εύθραυστη ύλη.
Στο γυαλί στην αρχαία Μακεδονία και τη Θράκη είναι αφιερωμένη η περιοδική έκθεση «Γυάλινος κόσμος» που διοργανώνει το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης από τις 20 Σεπτεμβρίου 2009 έως το τέλος του 2010. Στην έκθεση παρουσιάζονται γυάλινα αντικείμενα από αρχαιολογικές θέσεις της Μακεδονίας που χρονολογούνται από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (14ος αι. π.Χ.) έως το τέλος της αρχαιότητας (4ος αι. μ.Χ.) και εικονογραφούν τη μακραίωνη ιστορία του γυαλιού, την τεχνολογία, τις χρήσεις και τους συμβολισμούς του (εικ. 1-2).
Το γεγονός ότι μέχρι σήμερα δεν είχε διοργανωθεί στη Βόρεια Ελλάδα έκθεση για την αρχαία υαλουργία οδήγησε στην απόφαση να διοργανωθεί μια μεγάλη έκθεση, η οποία θα παρουσιάζει παλαιά και νέα ευρήματα από όλη τη Μακεδονία, τη Θράκη και τη βόρεια Θεσσαλία δίνοντας τη δυνατότητα πραγμάτευσης των περισσότερων πτυχών της αρχαίας υαλουργίας, τόσο αυτών που άπτονται της τεχνολογίας όσο και της χρήσης αλλά και των συμβολικών διαστάσεων του γυαλιού στην αρχαιότητα.
Για να υλοποιηθεί αυτός ο στόχος κινητοποιήθηκαν, εκτός του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, έντεκα ακόμη περιφερειακές υπηρεσίες του ΥΠΠΟ (οι Εφορείες Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων ΙΣΤ΄, ΙΖ΄, ΙΗ΄, ΙΘ΄, ΙΓ΄, ΚΗ΄, ΚΘ΄, Λ΄ ΕΠΚΑ, η 12η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. Επίσης, στο πλαίσιο της συνεργασίας των πέντε Μουσείων της Θεσσαλονίκης, στην έκθεση συμπεριλήφθηκαν σύγχρονα έργα τέχνης από γυαλί, τα οποία δάνεισαν ευγενώς το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και το Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών.
Κύριος στόχος της έκθεσης είναι μέσω της γνωριμίας με αυτό το μοναδικό υλικό, ο επισκέπτης να αποκομίσει γνώσεις αλλά και να οδηγηθεί σε προσωπικούς συνειρμούς. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι κύριες θεματικές ενότητες της έκθεσης.

Πότε και πού κατασκευάστηκε για πρώτη φορά το γυαλί
Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς κατασκευάστηκε για πρώτη φορά το γυαλί, ίσως την 3η ή 2η χιλιετία π.Χ. Είμαστε όμως βέβαιοι ότι αυτό συνέβη στην ευρύτερη περιοχή της Μεσοποταμίας και ήταν αποτέλεσμα μακρόχρονης εμπειρίας. Στο Αιγαίο το γυαλί εμφανίζεται στα μυκηναϊκά ανάκτορα γύρω στο 1500 π.Χ. και παραμένει δημοφιλές μέχρι το τέλος της αρχαιότητας.

Φυσικά υλικά που μιμήθηκε το γυαλί
Φυσικά υλικά με ιδιότητες όπως η διαφάνεια και οι έντονοι χρωματισμοί ήταν ίσως τα πρότυπα για την κατασκευή του πρώτου γυαλιού:
Οψιανός: Ηφαιστειακό γυαλί μαύρου χρώματος που εξορύσσεται από ελάχιστες πηγές στη Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή. Στο Αιγαίο βρίσκεται στη Μήλο και στη νησίδα Γυαλί, κοντά στη Νίσυρο. Χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα στη νεολιθική εποχή (περίπου 6000-4000 π.Χ.) για την κατασκευή λεπίδων.
Ορεία κρύσταλλος: Σπάνιο είδος χαλαζία με διαφάνεια και ιριδισμούς. Οι κύριες πηγές του βρίσκονται στην Ινδία και στις Άλπεις. Στην αρχαιότητα ήταν περιζήτητο για την κατασκευή πολυτελών αντικειμένων.
Κεχριμπάρι: Ρητίνη που προέρχεται από ορισμένα είδη κωνοφόρων και φυλλοβόλων δέντρων και απολιθώνεται κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες. Προέρχεται κυρίως από τη Βαλτική. Χαρακτηρίζεται από διαφάνεια και ποικίλες αποχρώσεις του κίτρινου και του καστανού (περιοδική έκθεση με τίτλο «Η μαγεία του κεχριμπαριού: φυλαχτά και κοσμήματα από τη Μεγάλη Ελλάδα και τη Μακεδονία» φιλοξενείται στην αίθουσα Ιουλία Βοκοτοπούλου του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, από τις 2 Ιουλίου 2009 έως τις 15 Φεβρουαρίου 2010).
Αιματίτης: Ημιπολύτιμος λίθος με χρώμα μεταλλικό γκρι, κοκκινωπό ή καφετί. Η ονομασία του προέρχεται από την ελληνική λέξη αίμα, λόγω του χρώματος της σκόνης του. Ορισμένοι αιματίτες εμφανίζουν στην επιφάνειά τους ιριδισμούς.
Λαζουρίτης: Ημιπολύτιμος λίθος, γνωστός και ως λάπις λάζουλι. Είναι εύθραυστος, με χρώμα βαθύ μπλε προς το ιώδες και έχει υαλώδη λάμψη. Βρίσκεται σε πολλά μέρη της γης.

Υαλώδεις ύλες πριν από το γυαλί
Πριν από το γυαλί είχαν επινοηθεί άλλες υαλώδεις ύλες. Παρασκευάζονταν από τα ίδια βασικά συστατικά με το γυαλί αλλά σε διαφορετικές αναλογίες και ακολουθώντας άλλες τεχνικές διαδικασίες.
Μερικές από αυτές ήταν:
Φαγεντιανή: Ύλη για την κατασκευή πολύτιμων αντικειμένων. Είχε ισότιμη θέση δίπλα στο χρυσό και το ελεφαντόδοντο στα ανάκτορα και τους τάφους βασιλέων και αξιωματούχων.
Αιγυπτιακό κυανό: Χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή μικροαντικειμένων και ως χρωστική ουσία.
Υάλωμα: Επικάλυπτε αντικείμενα από λίθο ή φαγεντιανή.
Τα βασικά συστατικά του γυαλιού και των άλλων υαλωδών υλών είναι τα ακόλουθα:
– Χαλαζιακή άμμος (διοξείδιο του πυριτίου – SiO2) 73,7%
– Σόδα (ανθρακικό νάτριο – Νa2CO3) 16%
– Ασβεστόλιθος (ανθρακικό ασβέστιο – CaCO3) 5,2%
– Μαγνησίτης ή Λευκόλιθος (ανθρακικό μαγνήσιο – MgCO3) 3,6%
– Αλουμίνα (οξείδιο του αργιλίου – Al2O3) 1%
– Ποτάσα (οξείδιο του καλίου – Κ2O) 0,5%

Κυριότερες τεχνικές κατασκευής των γυάλινων αντικειμένων
– Τεχνική του πυρήνα (6ος-1ος π.Χ.)
Το σκεύος κατασκευάζεται με την τοποθέτηση στρωμάτων παχύρρευστου γυαλιού πάνω σε συμπαγή πυρήνα, ο οποίος έχει στερεωθεί στο άκρο μεταλλικής ράβδου. Στη συνέχεια η ράβδος εισάγεται στο άνοιγμα του κλιβάνου ώστε το γυαλί να λιώσει και να καλύψει τον πυρήνα.
– Περιέλιξη
Το ρευστό γυαλί περιστρέφεται γύρω από το άκρο μιας μεταλλικής ράβδου. Το σχήμα και η επιφάνεια του αντικειμένου διαμορφώνονται με τη χρήση λαβίδων. Με την τεχνική αυτή κατασκευάζονται κυρίως περίαπτα και χάντρες.
– Χύτευση
Η τεχνική αυτή προϋποθέτει τη χρήση μήτρας, όπου μορφοποιείται το παχύρρευστο γυαλί. Την προτιμούν για την κατασκευή σκευών και κοσμημάτων με ανάγλυφη διακόσμηση.
– Περιστροφική εμπίεση
Τα σκεύη διαμορφώνονται με εμπίεση υαλόμαζας σε μήτρα που είναι στερεωμένη σε τροχό κεραμικής.
– Κάμψη
Ένας θερμός και εύπλαστος δίσκος γυαλιού τοποθετείται σε μήτρα ή σε κάποια άλλη κυρτή επιφάνεια. Ο τεχνίτης κάμπτει τη μάζα του γυαλιού και δίνει την επιθυμητή φόρμα. Αυτή η τεχνική εφαρμόζεται για την κατασκευή σκευών ανοιχτού σχήματος.
– Εμφύσηση (μέσα 1ου αι. π.Χ. μέχρι σήμερα)
Επαναστατική τεχνική που επινοήθηκε περίπου στα μέσα του 1ου αι. π.Χ. στην Εγγύς Ανατολή ή στην Ιταλία.
Ο τεχνίτης με τη βοήθεια φυσητήρα παίρνει από το καμίνι βώλο ρευστού γυαλιού. Φυσάει από το άλλο άκρο του φυσητήρα, ώστε να διογκωθεί ο βώλος και να δημιουργηθεί αρχικά μια φούσκα. Το σκεύος αποκτάει φόρμα με τη φυγόκεντρο δύναμη, που αναπτύσσεται με την ταλάντευση του φυσητήρα, και με τη βοήθεια διάφορων εργαλείων.
– Εμφύσηση σε μήτρα
Η τελική μορφοποίηση ή διακόσμηση ενός φυσητού σκεύους γίνεται με τη βοήθεια μήτρας.

Η παραγωγή του γυαλιού
Η παραγωγή του γυαλιού γινόταν σε δύο στάδια, την υαλοποιία και την υαλουργία.
Στο πρώτο στάδιο, την υαλοποιία, γινόταν η ανάμειξη και το λιώσιμο (σύντηξη) των πρώτων υλών και η παραγωγή μεγάλων όγκων γυαλιού, των υαλοπλίνθων.
Τα εργαστήρια συνήθως βρίσκονταν σε παραθαλάσσιες περιοχές. Έτσι εξασφαλιζόταν η προμήθεια της άμμου.
Οι κλίβανοι (φούρνοι) ήταν ορθογώνιοι, πλινθόκτιστοι και είχαν μια δεξαμενή τήξης των πρώτων υλών. Εκεί σχηματίζονταν οι υαλόπλινθοι. Η διαδικασία της υαλοποιίας διαρκούσε 10-15 ημέρες με θερμοκρασία γύρω στους 1100^o C. Κάθε κλίβανος χρησιμοποιούνταν μόνο μία φορά και έπειτα καταστρεφόταν.
Με τα υλικά δομής του έφτιαχναν έναν καινούργιο κλίβανο.
Οι υαλόπλινθοι αποτελούσαν στη συνέχεια αντικείμενο εμπορίου με τελικό προορισμό τα εργαστήρια υαλουργίας.
Στο δεύτερο στάδιο, την υαλουργία, σε εξειδικευμένα εργαστήρια στις παρυφές των πόλεων γινόταν η κατεργασία των υαλοπλίνθων: τις έσπαζαν, αναθέρμαιναν τα υαλοθραύσματα (μικρά κομμάτια γυαλιού) και κατασκεύαζαν τα αντικείμενα με διάφορες τεχνικές.
Στον ελλαδικό χώρο, ξέρουμε με βεβαιότητα ότι υπήρχε εργαστήριο υαλουργίας στη Ρόδο. Τον 5ο αι. π.Χ. κατασκευάζονταν εκεί πολύχρωμα μυροδοχεία, ενώ τον 3ο και τον 2ο αι. π.Χ. χάντρες.
Στη Μακεδονία υπάρχουν ενδείξεις για υαλουργική δραστηριότητα τουλάχιστον από τον 4ο αι. π.Χ. Στη Θεσσαλονίκη και τους Φιλίππους βρέθηκαν εργαστηριακά κατάλοιπα ρωμαϊκών χρόνων.

Μακεδονική υαλουργία: το άχρωμο γυαλί
Σύμφωνα με τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο (Φυσική Ιστορία, XXXVI, 198), «Το πιο ξεχωριστό γυαλί είναι άχρωμο και διαφανές, όσο το δυνατόν πιο κοντά στο κρύσταλλο. Έχει εκτοπίσει τον χρυσό και το ασήμι στην κατασκευή ποτηριών».
Το γυαλί στη Μακεδονία εμφανίζεται ήδη από την προϊστορική εποχή και παραμένει δημοφιλές ως το τέλος της αρχαιότητας. Το βρίσκουμε σε ανασκαφές νεκροταφείων και οικισμών όλου του βορειοελλαδικού χώρου. Την εποχή της μεγάλης ακμής του μακεδονικού βασιλείου, τον 4ο αιώνα π.Χ., γνωρίζει μεγάλη άνθηση και η τέχνη του γυαλιού.
Τοπική παραγωγή αποτελεί το άχρωμο γυαλί. Από αυτό φτιάχνονται ένθετα διακοσμητικά στοιχεία επίπλων (υαλοενθέματα), αγγεία πόσης, δακτυλίδια και δακτυλιόλιθοι με παραστάσεις. Όλα είναι αντικείμενα πολυτελείας και όχι καθημερινής χρήσης.
Στην αρχαιότητα ως πηγή σόδας για την κατασκευή γυαλιού χρησιμοποιούσαν το νάτρο ή νίτρο. Αυτό σχηματίζεται σε περιοχές με λιμναία νερά. Εναποθέσεις νίτρου υπήρχαν και στη Μακεδονία, κοντά στην αρχαία πόλη Χαλάστρα, στη σημερινή Νέα Αγχίαλο ή στον Άγιο Αθανάσιο. Σύμφωνα με μία μαρτυρία (Πλάτωνος, σχολιαστής σ. 159), «πόλις τῆς Μακεδονίας, καί λίμνη, ἔνθα το Χαλαστραῖον νίτρον γιγνόμενον διά ἐννεαετηρίδος πήγνυται, ὁμοίως δέ καί λύεται». Η λίμνη αυτή δεν είναι άλλη από την Πικρολίμνη, σε μικρή απόσταση από τη Θεσσαλονίκη! Ακόμα στις μέρες μας όταν η λίμνη ξεραίνεται το καλοκαίρι, σχηματίζεται το νίτρο.

Τα ταξίδια του γυαλιού
Μια ενότητα της έκθεσης είναι αφιερωμένη στα στάδια διακίνησης του γυαλιού.
– Πρώτο ταξίδι: από τα εργαστήρια υαλοποιίας στα εργαστήρια υαλουργίας
Οι υαλόπλινθοι (μεγάλοι όγκοι γυαλιού) μεταφέρονται ακέραιες ή θρυμματισμένες, στα εργαστήρια κατασκευής γυάλινων αντικειμένων.
– Δεύτερο ταξίδι: από τα εργαστήρια υαλουργίας στις αγορές
Τα ολοκληρωμένα γυάλινα αντικείμενα προωθούνται στις κατά τόπους αγορές για να φτάσουν στα χέρια των πελατών. Ξέρουμε ότι στα ρωμαϊκά χρόνια υπήρχαν υαλοπωλεία, αλλά και πλανόδιοι πωλητές. Μερικές φορές οι ίδιοι τα κατασκεύαζαν στο δρόμο πριν τα πουλήσουν!
Για την προστασία των γυάλινων ειδών κατά τη μεταφορά τους και για την καλύτερη διατήρηση του περιεχομένου τους χρησιμοποιούσαν ξύλινα κιβωτίδια αλλά και πλεκτές θήκες από λυγαριά, από φύλλα φοίνικα ή από πάπυρο.
Η διακίνηση του ακατέργαστου γυαλιού γινόταν κυρίως με καράβια, που διέσχιζαν τη Μεσόγειο. Ένα τέτοιο καράβι ναυάγησε στο Ulu Burun (κοντά στο Κας της νότιας Τουρκίας) γύρω στα 1300 π.Χ. Στο φορτίο του υπήρχαν και 175 υαλόπλινθοι.
– Τρίτο ταξίδι: η ανακύκλωση
Μεγάλες επιχειρήσεις ή πλανόδιοι πωλητές συγκέντρωναν τα σπασμένα σκεύη από τα νοικοκυριά και τα έστελναν για ανακύκλωση στα εργαστήρια.
Τίποτα δεν πήγαινε χαμένο!

Από την πολυτέλεια στη μαζική παραγωγή: Οι χρήσεις του γυαλιού στην αρχαιότητα
Από γυαλί έφτιαχναν σκεύη, κοσμήματα και διακοσμητικά ενθέματα. Τα χρησιμοποιούσαν στην καθημερινή τους ζωή, τα τοποθετούσαν στους τάφους, και μερικές φορές τα πρόσφεραν ως αναθήματα σε ιερά (εικ. 3-5).
Η εφεύρεση της εμφύσησης του γυαλιού τον 1ο αι. π.Χ. αποτελεί τομή στην τέχνη της υαλουργίας. Το γυαλί αποσυνδέεται από τη σφαίρα της πολυτέλειας και γίνεται προϊόν μαζικής παραγωγής χαμηλού κόστους.
Πριν από την εμφύσηση, τα γυάλινα αντικείμενα προορίζονταν για τους λίγους και οικονομικά ισχυρούς. Μετά την εφεύρεσή της γίνεται αγαθό που απευθύνεται στο ευρύ κοινό και διαδίδεται ταχύτητα σε όλον το ρωμαϊκό κόσμο. Η εμφύσηση παραμέρισε όλες τις άλλες τεχνικές και έμεινε αξεπέραστη μέχρι τον 19ο αιώνα!

– Έως τον 1ο αι. π.Χ. κατασκευάζονταν
• Μικρά αγγεία για τη διατήρηση αρωματικών, καλλυντικών και φαρμακευτικών ουσιών (αλάβαστρα, αρύβαλλοι, αμφορίσκοι)
• Σκεύη συμποσίου
• Αναθήματα
• Κοσμήματα (δαχτυλίδια, σφραγίδες, χάντρες, περιδέραια, περίαπτα, περόνες,)
• Διακοσμητικά στοιχεία στεφανιών
• Παιχνίδια (πεσσοί, αστράγαλοι, κύβοι)
• Διακοσμητικά στοιχεία επίπλων (ενθέματα)

– Μετά τον 1ο αι. π.Χ. κατασκευάζονταν
• Αγγεία για τη μεταφορά
και διατήρηση αρωμάτων, ελαίων
και φαρμακευτικών ουσιών
(πυξίδες, μυροδοχεία)
• Σύνεργα καλλωπισμού (κουταλάκια, σπάτουλες, αναδευτήρες)
• Σκεύη για καλλυντικές ουσίες (κολ, πουλιά)
• Σύνεργα φαρμακευτικής και αλχημείας
• Μπουκάλια για μεταφορά και αποθήκευση υγρών
• Επιτραπέζια σκεύη (ποτήρια, φιάλες, οινοχόες, μπουκάλια, φλασκιά, πινάκια, κύπελα, αρύταινες, διλήκυθοι)
• Κοσμήματα (καμέο, δαχτυλίδια)
• Τεφροδόχα αγγεία
• Φωτισμός (λυχνάρι)
• Αρχιτεκτονική (υαλοπίνακες, ψηφιδωτά)
Ιδιαίτερα διαφωτιστικές είναι οι μαρτυρίες της εποχής για το γυαλί. Ο Πετρώνιος (περ. 27-66 μ.Χ.) έγραφε πως το κόστος του γυαλιού ήταν τόσο χαμηλό, ώστε τα γυάλινα θραύσματα (vitrea fracta) χρησιμοποιούνταν ως όρος στην καθομιλουμένη με την έννοια των σκουπιδιών.

Το γυαλί στο ρωμαϊκό σπίτι
Μέσα σ’ ένα ρωμαϊκό σπίτι πολλά αντικείμενα ήταν φτιαγμένα από γυαλί: πιάτα, ποτήρια, μπουκάλια, φλασκιά, κανάτες, ειδικά σκεύη για το λαδόξυδο και λυχνάρια (εικ. 6). Το γυαλί είχε τη θέση του και στη διακόσμηση του χώρου: γυάλινες ψηφίδες χρησιμοποιούνταν για την απόδοση του γαλάζιου και πράσινου χρώματος στα ψηφιδωτά. Ακόμα, από γυαλί ήταν φτιαγμένα τα αρωματοδοχεία και κάποια κοσμήματα και σύνεργα ομορφιάς των κυριών.
Οι Ρωμαίοι ήταν οι πρώτοι που κατασκεύασαν τζάμια για τα παράθυρα. Οι υαλοπίνακες κάνουν την εμφάνισή τους τον 1ο αιώνα μ.Χ. στα σπίτια, σε ιερούς χώρους, ακόμη και σε θερμοκήπια (εικ. 7). Κατασκευάζονταν με την τεχνική της έκχυσης ρευστού γυαλιού σε τετράγωνες μήτρες.
Στη Μακεδονία κομμάτια από τζάμια παραθύρων έχουν βρεθεί στη Θεσσαλονίκη, στους Φιλίππους, στα Άβδηρα και αλλού.
Στην τοιχογραφία από δωμάτιο της έπαυλης του P. Fannius Synistor στο Boscoreale κοντά στην Πομπηία, η παράσταση μιμείται ακριβώς τη θέα που θα είχε κανείς μέσα από το πραγματικό παράθυρο που ανοιγόταν στον τοίχο (μέσα 1ου αι. π.Χ., σήμερα στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης).
Στο ψηφιδωτό με παράσταση παπαγάλου από ρωμαϊκή κατοικία της Θεσσαλονίκης που παρουσιάζεται στην έκθεση μπορεί κανείς να παρατηρήσει τις πράσινες και γαλάζιες γυάλινες ψηφίδες (3ος αι. μ.Χ.)
Τις χρήσεις του γυαλιού στο ρωμαϊκό σπίτι δείχνουν επίσης εκθέματα όπως τα τμήματα υαλοπινάκων από ανασκαφές στη Θεσσαλονίκη και τη Λητή (2ος-3ος αι. μ.Χ.) καθώς και γυάλινα επιτραπέζια αγγεία ρωμαϊκών χρόνων από ανασκαφές στη Θεσσαλονίκη (2ος-3ος αι. μ.Χ.) (εικ. 8).

Μια μοναδική χρήση του γυαλιού στη Μακεδονία: οι κλίνες των μακεδονικών τάφων
Σε μεγαλοπρεπείς μακεδονικούς τάφους βρίσκουμε τα απομεινάρια ξύλινων κλινών. Ήταν διακοσμημένες με πολύτιμα υλικά, ανάμεσά τους και το άχρωμο γυαλί. Τα ξεχωριστά αυτά έπιπλα είναι πιθανό να είχαν χρησιμοποιηθεί στο σπίτι για μεγάλο χρονικό διάστημα πριν αποτεθούν στις ταφές. Ανήκαν σε μέλη της μακεδονικής αριστοκρατίας.
Πάνω στις κλίνες έβαζαν στρώμα με γέμισμα από φύκια ή φτερά, για να δεχθεί τον νεκρό ή κάποια οστεοθήκη. Η εξωτερική όψη της κλίνης καλυπτόταν με πλακίδια ελεφαντόδοντου, ώστε να δίνει την εντύπωση ότι είναι ελεφάντινη. Η επιφάνεια αυτή στολιζόταν με ανάγλυφες, επιχρωματισμένες και επίχρυσες παραστάσεις. Τα πόδια κυρίως των κλινών είχαν ένθετα διακοσμητικά στοιχεία από ελεφαντόδοντο, χρυσό, ασήμι και γυαλί. Στην έκθεση παρουσιάζεται μια ανασύνθεση κλίνης (εικ. 9). Τα γυάλινα και ελεφαντοστέινα ενθέματα που εκτίθενται προέρχονται από τον μακεδονικό τάφο στον τύμβο Β΄του Κορινού Πιερίας.
Πιστεύουμε ότι η παραγωγή των ξύλινων κλινών και άλλων πολυτελών κατασκευών με ανάλογη διακόσμηση (θρόνοι, κιβωτίδια, λάρνακες) αρχίζει μετά τα μέσα του 4ου αι. π.Χ., την περίοδο της βασιλείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ίσως και νωρίτερα. Στο τέλος του ίδιου αιώνα, τις ξύλινες κλίνες διαδέχονται οι λίθινες. Μέχρι σήμερα έχουν βρεθεί σε ανασκαφές ταφικών μνημείων 64 ξύλινες και μόλις 2 λίθινες κλίνες με γυάλινα ενθέματα.
Σε ελάχιστες περιπτώσεις βρέθηκαν γυάλινα διακοσμητικά στοιχεία σε τάφους του 3ου αι. π.Χ. Δείχνουν άραγε αγάπη για το παλιό; Άραγε χρησιμοποίησαν τα παλιά έπιπλα ή μόνο τα παλιά γυάλινα ενθέματα σε καινούργιες κατασκευές;

Το γυαλί στα νεκροταφεία της Μακεδονίας και της Θράκης
Το γυαλί συνοδεύει τον άνθρωπο και μετά το θάνατο. Οι ανασκαφές στα νεκροταφεία του βορειοελλαδικού χώρου φέρνουν στο φως γυάλινα αντικείμενα που χρονολογούνται από τον 6ο αι. π.Χ. μέχρι και τον 5ο αι. μ.Χ. (εικ. 10). Δεν λείπουν όμως και τα σποραδικά πρωιμότερα παραδείγματα.
Μέχρι τα ρωμαϊκά χρόνια τα αντικείμενα από γυαλί είναι σπάνια στα νεκροταφεία σε σχέση με αυτά από πηλό, μέταλλο και αλάβαστρο. Από τον 1ο αι. μ.Χ. ο αριθμός τους αυξάνεται εντυπωσιακά χάρη στην τεχνική της εμφύσησης.
Γυάλινα αγγεία περιέχουν τις αρωματικές ουσίες για την επάλειψη του σώματος του νεκρού καθώς και τις υγρές προσφορές (χοές) των ταφικών τελετουργιών. Άλλες φορές τα ίδια τα γυάλινα αγγεία τοποθετούνται στο τάφο ως κτερίσματα. Γυάλινα κοσμήματα στολίζουν τον άνθρωπο στον θάνατο, όπως και στη ζωή.
Υπήρχαν άραγε γυάλινα αντικείμενα αποκλειστικά για ταφική χρήση; Το ερώτημα αυτό δεν μπορεί να απαντηθεί με βεβαιότητα. Ίσως κάποια πολύ μικρά σκεύη ή άλλα χωρίς κανένα σημάδι φθοράς από χρήση να είχαν κατασκευαστεί εξαρχής με σκοπό να τοποθετηθούν στον τάφο.
Στα ρωμαϊκά χρόνια κάποια γυάλινα αγγεία χρησιμοποιούνται και ως τεφροδόχοι.
Στην ενότητα αυτή της έκθεσης ο επισκέπτης μπορεί να δει την ιδιαίτερη χρήση του γυαλιού στους τάφους της Μακεδονίας τον 4ο και 3ο αιώνα π.Χ. ως ένθετου διακοσμητικού στοιχείου στις κλίνες (εικ. 9).

Στην έκθεση παρουσιάζονται εντυπωσιακά ευρήματα από τις νεκροπόλεις της Βόρειας Ελλάδας:

– Σαμοθράκη
Στις νεκροπόλεις της Σαμοθράκης, που ήταν σε χρήση από τον 7ο αι. π.Χ. έως τον 2ο αι. μ.Χ., έχουν βρεθεί αρκετά γυάλινα αντικείμενα. Ανάμεσά τους υπάρχουν προϊόντα εισαγμένα από τα μεγάλα υαλουργικά εργαστήρια της αρχαιότητας (εικ. 11).
Τα περισσότερα γυάλινα σκεύη, κυρίως μυροδοχεία και σκεύη πόσης, ήταν τοποθετημένα ως προσφορές σε ταφές. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που είχαν χρησιμοποιηθεί σε νεκρικές τελετές και έτσι βρέθηκαν σπασμένα γύρω από τους τάφους.
Από την νεκρόπολη αυτή προέρχονται γυάλινα κομβία που παρουσιάζονται στην έκθεση. Δεν είμαστε βέβαιοι για τη χρήση τους. Άλλοι συνδέουν τη χρήση τους με τους αναδευτήρες (για το ανακάτεμα υγρών) και άλλοι με τα ενδύματα.

– Άβδηρα
Στα νεκροταφεία των Αβδήρων, από το τέλος του 6ου μέχρι τις αρχές του 3ου αι. π.Χ., οι τάφοι καλύπτονται με μικρούς τύμβους οργανωμένους σε συστάδες. Γυάλινα αντικείμενα έχουν βρεθεί όχι μόνο στα νεκροταφεία αλλά και στην πόλη.
Μερικά από μικροσκοπικά κρεμαστά κοσμήματα (περίαπτα) είναι αμφιπρόσωπα, δηλαδή έχουν ανάγλυφες μορφές και στις δύο πλευρές τους. Ίσως είχαν μαγικό–προστατευτικό χαρακτήρα.

– Φίλιπποι
Οι Φίλιπποι ήταν μια από τις λίγες ρωμαϊκές αποικίες της Μακεδονίας.
Από τη νεκρόπολη αυτή προέρχονται η πυξίδα από γαλάζιο αδιαφανές γυαλί και το ανάγλυφο μυροδοχείο από λευκό γυαλί, που συνόδευαν τον νεκρό ή τη νεκρή ενός τάφου της ρωμαϊκής εποχής. Και τα δύο είναι κατασκευασμένα με την τεχνική της εμφύσησης σε μήτρα. Στις πυξίδες φύλαγαν καλλυντικές και φαρμακευτικές ουσίες, αλλά ακόμη και δηλητήρια ή μαγικά παρασκευάσματα. Ένα μικροσκοπικό αγγείο (μικρογραφία αρυβάλλου) είχε τοποθετηθεί σε παιδικό τάφο. Είναι φτιαγμένος από μπλε γυαλί, ενώ οι λάβες του από κίτρινο.

– Αμφίπολη
Τα πλούσια κτερίσματα από τα εκτεταμένα νεκροταφεία της Αμφίπολης περιλαμβάνουν γυάλινα αντικείμενα: αγγεία, χάντρες (εικ. 12), πεσσούς (πούλια) παιχνιδιών.
Τον 1ο αι. μ.Χ. ιδιαιτέρως δημοφιλή ήταν τα μυροδοχεία σε σχήμα χουρμά, που κατασκευάζονταν με εμφύσηση σε μήτρα. Η παραγωγή τους συνδέεται με την περιοχή της Φοινίκης στην Εγγύς Ανατολή, που ήταν διάσημη για τα υαλουργικά της κέντρα, αλλά και για τις χουρμαδιές της.
Στη Δύση, όπου ο φρέσκος χουρμάς ήταν μια εξωτική πολυτέλεια, τέτοια μυροδοχεία, με αρωματικό έλαιο ή φαρμακευτική ουσία από την επεξεργασία του καρπού, προσφέρονταν ως δώρο για το Νέο Έτος.
Εκτίθεται μικρό, διμερές αγγείο, που ονομάζεται διλήκυθος. Στα δύο μέρη του τοποθετούνταν δύο διαφορετικά υγρά, για παράδειγμα λάδι και ξύδι. Οι διλήκυθοι πολύ μικρών διαστάσεων, όπως αυτή από την Αμφίπολη, είχαν αποκλειστικά ταφική χρήση.

– Άκανθος
Η Άκανθος, κοντά στη σημερινή Ιερισσό, ήταν μια από τις σπουδαιότερες πόλεις της Χαλκιδικής. Το νεκροταφείο της χρησιμοποιήθηκε αδιάκοπα από τον 7ο αι. π.Χ. έως τον 4ο αι. μ.Χ. Οι χιλιάδες ταφές, που έχουν ερευνηθεί, δείχνουν πλούτο και ποικιλία κτερισμάτων.
Από την Άκανθο προέρχεται μικρό διακοσμητικό δισκάριο φτιαγμένο είναι από χαλκό και γυαλί. Η πολύχρωμη γυάλινη επιφάνεια είναι κατασκευασμένη με την τεχνική του ψηφιδωτού γυαλιού (σύμφωνα με αυτή την τεχνική, προκατασκευασμένα στοιχεία χρωματιστού γυαλιού τοποθετούνται σε μήτρα και θερμαίνονται, ενώ με τη σύντηξή τους όλα τα στοιχεία ενοποιούνται σε μια πολύχρωμη επιφάνεια).

– Αίνεια
Η Αίνεια, στην περιοχή της Νέας Μηχανιώνας, ήταν μια από τις πόλεις που υπήρχαν γύρω από τον Θερμαϊκό πριν από την ίδρυση της Θεσσαλονίκης το 315 π.Χ..
Σε έναν από τους τάφους που ερευνήθηκαν, βρέθηκαν τα τέσσερα θαυμάσια γυάλινα αλάβαστρα που εκτίθενται. Το σχήμα και η διακόσμησή τους δείχνουν ότι είναι προϊόντα ενός και μόνο εργαστηρίου, πιθανότατα του Αιγαίου, και χρονολογούνται στον 4ο αι. π.Χ. Ο τάφος ανήκε σε γυναίκα 25-30 ετών και στο τελειόμηνο έμβρυό της.

– Πύδνα
Τα νεκροταφεία της Πύδνας, μιας από τις σημαντικότερες αρχαίες πόλεις της Μακεδονίας, μας έχουν δώσει έναν τεράστιο πλούτο ευρημάτων από κάθε είδους υλικό. Ανάμεσά τους, σφραγιδόλιθοι και πολυτελή αγγεία από άχρωμο γυαλί, όπως οι άωτοι σκύφοι και τα πινάκια που εκτίθενται.
Οι άχρωμοι, άωτοι σκύφοι ήταν συμποσιακά σκεύη πόσης. Τα περισσότερα αγγεία αυτού του τύπου έχουν κατασκευαστεί με την τεχνική της περιστροφικής εμπίεσης και ακολούθησε η διακόσμησή τους με εγχάραξη. Θεωρούνται ως η αρχαιότερη παραγωγή αγγείων από άχρωμο γυαλί.
Η κατασκευή τους ξεκινά γύρω στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. και σταματάει πριν τα τέλη του.

– Βέροια – Μίεζα
Από τα νεκροταφεία των πόλεων της Ημαθίας προέρχονται γυάλινα αντικείμενα κλασικών, ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων.
Δύο μικρά γυάλινα πολύχρωμα αγγεία, η τριφυλλόσχημη οινοχοΐσκη και το αλάβαστρο, προέρχονται από παιδική ταφή του 5ου αι. π.Χ.
Το νεκρό παιδί είχε εναποτεθεί σε ξύλινη κλίνη ή φορείο. Στα πλευρά του είχαν εναποτεθεί τα γυάλινα αγγεία και ένα πήλινο, ενώ κοντά στα πόδιά του δύο χάλκινες στλεγγίδες (εργαλείο για τον καθαρισμό του σώματος) και ένα ειδώλιο. Στο στήθος του είχε το «εισιτήριο» για τον Κάτω Κόσμο, τον χαρώνειο οβολό.

– Έδεσσα
Η Έδεσσα, σπουδαία πόλη της Μακεδονίας, είναι κτισμένη στο σημαντικότερο φυσικό πέρασμα που συνδέει την άνω ορεινή με την κάτω πεδινή Μακεδονία. Στα νεκροταφεία της βρίσκονται γυάλινα αντικείμενα από τον 4ο αι. π.Χ. και εξής.
Στην έκθεση παρουσιάζεται σφραγιδόλιθος από το νεκροταφείο της Έδεσσας. Ξεχωρίζει για τη σπανιότητα και την ποιότητά του αυτός ο σφραγιδόλιθος από άχρωμο διαφανές γυαλί με ασημένιο κρίκο. Αποδίδεται η μορφή του Απόλλωνα. Βρέθηκε στο νεκροταφείο της Έδεσσας σε πλούσιο γυναικείο τάφο του 4ου αι. π.Χ. Εκτός από τον σφραγιδόλιθο ο τάφος περιείχε πήλινα και χάλκινα αγγεία και περιδέραιο από φαγεντιανή και ήλεκτρο.

– Ελίμεια – Εορδαία – Ορεστίς
Σύγχρονες ανασκαφικές έρευνες σε νεκροταφεία της Δυτικής Μακεδονίας φέρνουν στο φως πλήθος ευρημάτων, ανάμεσά τους και κάποια φτιαγμένα από γυαλί.
Το καστανοκόκκινο αγγείο με διακόσμηση από κηλίδες ανοιχτού καστανού και λευκού χρώματος που εκτίθεται, είναι κατασκευασμένο με την τεχνική της εμφύσησης. Χρονολογείται τον 2ο αι. μ.Χ.

– Ομόλιο Θεσσαλίας
Η Θεσσαλία την περίοδο της μεγάλης ακμής και εξάπλωσης του μακεδονικού βασιλείου (εποχή Φιλίππου Β΄και Αλεξάνδρου Γ΄) βρισκόταν υπό κυριαρχία των Μακεδόνων βασιλέων.
Μοναδικής ομορφιάς είναι το γυάλινο διάχρυσο δαχτυλίδι από το Ομόλιο, που χρονολογείται τον 4ο αι. π.Χ. και παρουσιάζεται στην έκθεση.
Γυάλινα διάχρυσα ονομάζονται τα αντικείμενα, που συνδυάζουν το γυαλί με τον χρυσό διάκοσμο. Τα διάχρυσα δαχτυλίδια κατασκευάζονταν με μια εξειδικευμένη τεχνική: τοποθετούσαν χρυσό ανάγλυφο φύλλο, ανάμεσα σε δύο κομμάτια γυαλιού. Ακολουθούσε η αναθέρμανση του αντικειμένου, έτσι ώστε τα γυάλινα κομμάτια να ενωθούν «σφραγίζοντας» στο εσωτερικό τους τη χρυσή διακόσμηση.

– Θεσσαλονίκη
Τα δεδομένα από τις ανασκαφές της Θεσσαλονίκης δείχνουν ότι κατά τον 1ο και 2ο αι. μ.Χ. υπάρχει ραγδαία αύξηση της παρουσίας του γυαλιού.
Βρίσκονται αγγεία που είναι εισαγμένα από τα μεγάλα υαλουργικά κέντρα της Ιταλίας και της ανατολικής Μεσογείου, ιδιαίτερα της Συροπαλαιστίνης.
Παράλληλα υπάρχει τοπική παραγωγή γυαλιού, η οποία εντατικοποιείται μετά τον 2ο αι. μ.Χ. Έχουμε στοιχεία ότι ανάμεσα στον 4ο και 6ο αι. μ.Χ. λειτουργούν στην πόλη τουλάχιστον τρία εργαστήρια υαλοποιίας.
Τα μυροδοχεία σε μορφή πουλιού, όπως και οι ωοκέλυφες σφαίρες αποτελούν τις πρώτες μορφές συσκευασίας μιας χρήσης. Τα πτηνόμορφα κατασκευαζόταν χωρίς να κλείσει η απόληξη της ουράς. Έπειτα τα γέμιζαν με καλλυντική ουσία και τέλος σφραγιζόταν η ουρά με τοπική αναθέρμανση του γυαλιού. Για να καταναλωθεί η ουσία έπρεπε να σπάσει η γυάλινη συσκευασία.
Τα γυάλινα πουλιά και οι σφαίρες προέρχονται πιθανότατα από εργαστήριο της βόρειας Ιταλίας και χρονολογούνται τον 1ο αι. μ.Χ. Χημικές αναλύσεις έδειξαν ότι οι χρωματιστές σκόνες που διακρίνονται στο εσωτερικό τους είναι υπολείμματα των καλλυντικών που περιείχαν: η γαλάζια είναι αιγυπτιακό μπλε, η κόκκινη είναι ώχρα και η ροζ σκόνη προέρχεται από ριζάρι.

Σαν αρχαίο γυαλί…
Οι υαλουργοί στην Ευρώπη των νεότερων χρόνων επέστρεψαν σε παλιές τεχνοτροπίες αναζητώντας τα μυστικά τους. Μιμήθηκαν σκεύη της αρχαιότητας από ημιπολύτιμους λίθους και γυαλί. Τέτοιου είδους σκεύη συναντούμε από τα τέλη του 18ου έως τις αρχές του 20ου αι. κυρίως στη Γερμανία και την Ιταλία. Αρκετά από αυτά ήταν προϊόντα των περίφημων εργαστηρίων της Βενετίας.

Γυάλινος κόσμος: το μακραίωνο παιχνίδι της αντανάκλασης
Μετά το τέλος της ρωμαϊκής εποχής και μέχρι τα νεότερα χρόνια η μακρόχρονη υαλουργική παράδοση συνεχίζεται.
Αναπτύσσεται σταδιακά η βιοτεχνική παραγωγή του γυαλιού και κατασκευάζονται αντικείμενα καθημερινής χρήσης αλλά και αριστουργήματα.
Τελικά, το παιχνίδι του γυαλιού ανάμεσα στην πολυτέλεια και την απλότητα, την πλαστικότητα και την ακαμψία, την επίδειξη και τη χρηστικότητα
επαναλαμβάνεται μέσα στους αιώνες αντανακλώντας τις αντιφάσεις της ίδιας της ζωής…

Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης
Συντάκτες κειμένων: Λ. Στεφανή, Κ. Μαυρομιχάλη, Σ. Γκαλινίκη, Δ. Τερζοπούλου
Υπεύθυνοι Έκθεσης: Λιάνα Στεφανή (αρχαιολόγος), Χριστίνα Ζαρκάδα (Αρχιτέκτονας)