Τρία κτίσματα, ιδιαίτερα ενδιαφέροντα αρχαιολογικά ευρήματα, έφερε στο φως η συνεχιζόμενη ανασκαφή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λέσβου στο κάστρο των Αγίων Θεοδώρων που ταυτίζεται με την αρχαία Άντισσα, στη δυτική Λέσβο. Συγκεκριμένα αποκαλύφθηκε ένα αψιδωτό κτίσμα του 7ου αι. π.Χ., με πλούσια γραπτή και μελανή τεφρή κεραμική, και δύο ορθογώνια κτήρια, προγενέστερα, του 8ου αι. π.Χ. και του 10ου αι. π.Χ. Το ανασκαφικό αυτό εύρημα είναι ιδιαίτερα σημαντικό, καθώς επιβεβαιώνεται η ιστορική συνέχεια από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (1600-1100 π.Χ.) στους λεγόμενους σκοτεινούς χρόνους (11ος-9ος αι. π.Χ.), οι οποίοι σηματοδοτούν τις μετακινήσεις των ελληνικών φύλων, όπως των αιολικών στη Λέσβο.
Ιστορία του χώρου
Το Κάστρο των Αγίων Θεοδώρων (το και Οβριόκαστρο αποκαλούμενο σήμερα) βρίσκεται στη χερσόνησο της αρχαίας Άντισσας, δυτικά του Μολύβου και ανατολικά του παράκτιου οικισμού του Γαβαθά.
Εκτείνεται σε βραχώδες ύψωμα, σε στρατηγικής σημασίας θέση που ελέγχει τον διάπλου μεταξύ της Λέσβου και της Μικράς Ασίας. Στο χερσαίο ύψωμα, σύμφωνα με τις φιλολογικές μαρτυρίες και τις μαρτυρίες των περιηγητών, υψωνόταν το ομώνυμο κάστρο, αφιερωμένο στους στρατιωτικούς Αγίους Θεοδώρους, οι οποίοι προστάτευαν και την ομώνυμη καστροπολιτεία. Ο μοναχός περιηγητής Buondelmonti αναφέρει το 1422 το κάστρο των Αγίων Θεοδώρων ως ένα από τα επτά της Λέσβου, ενώ συνοδικές αποφάσεις αναφέρονται σε αυτό ως καστροπολιτεία. Μολονότι το κάστρο είναι ατεκμηρίωτο ως προς τη μορφή του, καθώς δεν απεικονίζεται σε μεσαιωνικά χειρόγραφα, φαίνεται ότι με το τέλος του Α’ Βενετοτουρκικού πολέμου (1461-1479) εγκαταλείπεται από τους Οθωμανούς, οι οποίοι και το καταστρέφουν ολοκληρωτικά.
Για τη θέση του κάστρου, ο Ι. Κοντής στο ιστορικό του έργο Λεσβιακό Πολύπτυχο αναφέρει ότι «η αρχαία πόλη της Άντισσας βρισκόταν στο έρημο σήμερα Οβριόκαστρο, όπως ονομάστηκε η θέση από το κάστρο που χτίστηκε εκεί την εποχή της κυριαρχίας των Γατελούζων». Για τη χαρτογράφηση της επικράτειας της αρχαίας πόλης, ο Γερμανός αρχαιολόγος Robert Koldeway το 1890 οριοθετεί το χώρο που κατείχε η πόλη από το μεταγενέστερο μεσαιωνικό κάστρο και το λόφο που χαρακτηρίζεται ως ακρόπολη.
Για την αρχαιολογική έρευνα της αρχαίας πόλης, πρώτη στα 1931 και 1932 η Αγγλίδα αρχαιολόγος Winfried Lamb πραγματοποιεί εκ μέρους της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής ανασκαφικές τομές εκτός του Οβριόκαστρου, οι οποίες επιβεβαιώνουν την κατοίκηση της περιοχής από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (τελευταίους αιώνες της 2ης π.Χ. χιλιετίας) έως την Αρχαϊκή περίοδο (ύστερος 7ος-6ος αι. π.Χ.), αλλά και την Υστεροκλασική περίοδο (4ος αι. π.Χ). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν τα αψιδωτά κτήρια που βρίσκει, τα οποία χρονολογούνται στον 8ο και 7ο αι. π.Χ. και χαρακτηρίζονται ως ιερά.
Από τις έρευνές της διαπιστώθηκε στο απέναντι από το λόφο του Οβριοκάστρου, ύψωμα, τμήμα της αρχαϊκής και κλασικής οχύρωσης, καθώς και η νεκρόπολη της πόλης που βρίσκεται ανατολικά και νότια.
Η σημερινή ανασκαφή
Η πρόσφατη αρχαιολογική έρευνα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λέσβου με χρηματοδότηση από το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου έχει ως στόχο την ανάδειξη του σημαντικού για την ιστορία και αρχαιολογία της Λέσβου, αρχαιολογικού χώρου της αρχαίας Άντισσας. Που σύμφωνα με τους ειδικούς χρήζει συστηματικής ανασκαφικής έρευνας, κυρίως στο μεσαιωνικό κάστρο, το οποίο ανασκάπτεται για πρώτη φορά έπειτα από περίπου 90 χρόνια από τις έρευνες της Lamb στην ευρύτερη περιφέρεια της αρχαίας πόλης.
Όπως λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λέσβου, Παύλος Τριανταφυλλίδης, «οι πολλαπλές ετοιμορροπίες των τειχών που βάλλονται από τη θάλασσα και τους ισχυρούς ανέμους, οι άμορφοι λιθοσωροί και η εικόνα της ερήμωσης και εγκατάλειψης, σαφώς και δεν ταιριάζουν για μία από τις πέντε πόλεις-κράτη της Λέσβου κατά την αρχαιότητα».
H Εφορεία Αρχαιοτήτων Λέσβου επί δύο χρόνια προχώρησε σε συστηματικούς επιφανειακούς καθαρισμούς, χρονοβόρες αποψιλώσεις από τη βλάστηση που είχε καλύψει όλη την επιφάνεια του μεσιαωνικού κάστρου με αποτέλεσμα να μην είναι ορατά τα σωζόμενα οικοδομικά λείψανα. «Από την ετήσια συντήρηση του χώρου, που καλύπτει έκταση περίπου 15 στρεμμάτων, αποκαλύφθηκαν άμορφοι λιθοσωροί σε όλη την έκταση του αρχαιολογικού χώρου, οι οποίοι συνδέονται με την καταστροφή και την ερήμωση του μνημείου μετά την καταστροφή του κάστρου από τους Οθωμανούς το 1462» λέει ο κ. Τριανταφυλλίδης που όπως σημειώνει στόχος της αρχαιολογικής υπηρεσίας είναι η αποκάλυψη των σημαντικότερων αρχιτεκτονικών καταλοίπων που σώζονται κάτω από τους λιθοσωρούς και «οι οποίοι δίνουν μια αλγεινή εικόνα για την κατάσταση του κάστρου, η οποία σαφώς δεν αρμόζει με την αίγλη του».
Για το λόγο αυτό διενεργήθηκαν δοκιμαστικές ανασκαφικές τομές στο επιθαλάσσιο τείχος που εκτείνεται κατά μήκος της μεσαιωνικής τάφρου, στο διατείχισμα με τους πέντε πύργους και στο Άνω Κάστρο.
Η έρευνα στους πέντε ορθογώνιους πύργους του μεσαιωνικού διατειχίσματος επικεντρώθηκε στον 2ο και στον 3ο πύργο. Διαπιστώθηκε η κατασκευή του τουλάχιστον στον 13ο-14ο αι. μ.Χ., δηλαδή κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο, όταν η Λέσβος παραδόθηκε στους Γατελούζους ως προίκα των Παλαιολόγων στον Φραγκίσκο Γατελούζο.
Από την ανασκαφική έρευνα του πύργου 3 διαπιστώθηκε μνημειώδης πύλη με παλαιότερα εντοιχισμένα αρχιτεκτονικά μέλη και λίθινο πλακοστρωμένο δάπεδο, που χρονολογείται στον 14ο αι. μ.Χ., με δύο περάσματα στα ανατολικά και βόρεια, και η οποία σώζεται σε ύψος τεσσάρων μέτρων κάτω από τους λιθοσωρούς. Η μνημειακή πρόσβαση υποδηλώνει ότι το επίπεδο λειτουργίας του μεσαιωνικού κάστρου είναι πολύ χαμηλότερο από το σήμερα σωζόμενο, και ως εκ τούτου η συνέχιση της αρχαιολογικής έρευνας θα αποκαλύψει σε ικανοποιητικό ύψος τη μορφολογία των κτισμάτων του κάστρου. Κεραμική, μεταλλοτεχνία και γυάλινα αντικείμενα, καθώς και νομίσματα επιβεβαιώνουν την επισκευή της στον 14ο αι. και την εγκατάλειψή της από βίαιο γεγονός, πιθανώς την καταστροφή της από την πολιορκία του κάστρου από τους Οθωμανούς.
Στο Άνω Κάστρο διαπιστώθηκε υπόγειος χώρος ορθογώνιου πύργου σε μορφή θόλου για την αποθήκευση των σιτηρών σε πιθάρια, επιχρισμένος με κονίαμα, και με γραπτή διακόσμηση, ενώ ανατολικά αυτού, εξαιρετικά σωζόμενα σε ύψος περίπου δυο μέτρων ορθογώνια δωμάτια από λιθόστρωτα δάπεδα, πιθανώς υπόγεια για την αποθήκευση πίθων, χρονολογημένα από νομίσματα του 14ου αι. μ.Χ.
«Η ανασκαφή συνεχίζεται με σκοπό τη διερεύνηση και παλαιότερων οικοδομικών λειψάνων που ανάγονται σε παλαιότερους στρωματογραφικά αιώνες» καταλήγει ο Προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λέσβου Παύλος Τριανταφυλλίδης.
- Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ (Σ. Μπαλάσκας).