Η Δήλος, μακρόστενη λωρίδα γης (5×1,3 χλμ.), περιγράφεται στα ποιητικά κείμενα ως πλάνητας βράχος που σταθεροποιήθηκε στην καρδιά του Αιγαίου με αδαμάντινους κίονες, όταν η Λητώ γέννησε εκεί τον Απόλλωνα και την Άρτεμη. Γύρω από την ιερή Δήλο, τα νησιά έστησαν κυκλικό χορό, γι’ αυτό και ονομάστηκαν Κυκλάδες. Τα πρώτα ίχνη κατοίκησης (3η χιλιετία π.Χ.) εντοπίζονται στο όρος Κύνθος (112 μ.). Στον πιο προστατευμένο όρμο του νησιού, πάνω στα ερείπια τoυ μυκηναϊκού οικισμού (β΄ μισό 2ης χιλ. π.Χ.), ιδρύθηκε το ιερό του Απόλλωνα, γνωστό από την εποχή των ομηρικών επών. Το ιερό της Δήλου φέρει ίχνη παρουσίας ειδικά της Νάξου και της Πάρου. Η υπεροχή της δεύτερης αποτυπώνεται σε κτήρια και αναθήματα (Oίκος των Nαξίων, το κολοσσικό άγαλμα του Aπόλλωνα και το Άνδηρο των Λεόντων, των φυλάκων της Iερής Λίμνης και του φοίνικα που αγκάλιασε η Λητώ για να φέρει στον κόσμο τον Απόλλωνα). Η πόλη που καθόρισε το πεπρωμένο της Δήλου ήταν η Αθήνα. Το 478 π.Χ. οι Αθηναίοι ίδρυσαν τη Δηλιακή Συμμαχία, ενώ το 426/5 π.Χ. προέβησαν στην πλήρη κάθαρση του νησιού, μεταφέροντας τους τάφους στη γειτονική Ρήνεια και καθιστώντας τους Δήλιους ουσιαστικά απάτριδες. Η αθηναϊκή ηγεμονία στη Δήλο διατηρείται ως το 314 π.Χ., οπότε ανακηρύσσεται ανεξάρτητη. Ταυτόχρονα, η σχέση της με τα ελληνιστικά κράτη της Ανατολής και την Αίγυπτο οδηγεί σε νέα άνθηση. Η επικράτηση των Ρωμαίων σηματοδοτεί μια νέα εποχή για το νησί. Το 167 π.Χ. εκδιώκονται οριστικά οι Δήλιοι. Οι Ρωμαίοι ανακηρύσσουν τη Δήλο ελεύθερο λιμάνι, με αποτέλεσμα την προσέλκυση επιχειρηματιών από Ανατολή και Δύση. Ο πληθυσμός της αυξήθηκε σημαντικά, εντατικοποιήθηκε η οικοδομική δραστηριότητα και σημειώθηκε οικονομική ανάπτυξη. Οι ξένοι κάτοικοι υπερτερούν έναντι των Αθηναίων. Πολυάριθμες πολυτελείς κατοικίες, αγορές, ιερά και ενώσεις επιχειρηματιών, εμπόρων και εφοπλιστών ιδρύονται στο νησί. Στην κορυφή του Κύνθου, πλάι στους αρχαιότατους ναούς του Διός Κυνθίου και της Αθηνάς Κυνθίας, χτίζονται τα ιερά των θεών της Ασκάλωνος, του Διός Υψίστου, των θεών της Ιάμνειας. Χαμηλότερα, πλάι στο αρχαϊκό Ηραίο, ανακαινίζονται τα ιερά των Αιγυπτίων θεών, με τον επιβλητικό, αναστηλωμένο σήμερα, ναό της Ίσιδας, ενώ βορειότερα εκτείνεται το ιερό των Συρίων θεών. Στην ανατολική ακτή βρίσκεται η αρχαιότερη πιθανώς Εβραϊκή συναγωγή της Ευρώπης. Ξένοι ιδρύουν λέσχες. Οι Ποσειδωνιαστές από τη Βηρυττό ταυτίζουν τον Βάαλ με τον Ποσειδώνα. Οι Ιταλοί της Δήλου έχουν κύριο τόπο συνάντησης τη μνημειακή σε μέγεθος Αγορά των Ιταλών. Η εύνοια της Ρώμης προς τη Δήλο υπήρξε και η αιτία καταστροφής της, το 88 π.Χ. (πόλεμος του Μιθριδάτη). Αργότερα οι Ρωμαίοι τείχισαν τμήμα της πόλης, που περιελάμβανε το ιερό και τη συνοικία του Θεάτρου. Η Δήλος συνέχισε να κατοικείται ως τον 6ο αι. μ.Χ., αν και το εμπόριο είχε πλέον σημειώσει σημαντική ύφεση. Τα πλούσια σπίτια μετατράπηκαν σε εργαστήρια τεχνιτών ενώ οι Αθηναίοι, που εξακολουθούσαν τυπικά να είναι κύριοι της νήσου, προσπάθησαν ανεπιτυχώς να αναβιώσουν τις παλιές εορτές της Δήλου. Οι παλαιοχριστιανικές βασιλικές που εντοπίστηκαν στο νησί μαρτυρούν τη διάδοση του χριστιανισμού. Από τον 5ο αι. μ.Χ. η Δήλος χαρακτηρίζεται από τους οδοιπόρους ως άδηλος. Η αρχαία δόξα της Δήλου επανέρχεται στη μνήμη του δυτικού κόσμου με την Αναγέννηση και τους περιηγητές. Οι ανασκαφές που ξεκίνησε το 1873 η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή έφεραν στο φως σημαντικά τμήματα του θρησκευτικού, οικιστικού, εμπορικού και πολιτικού παρελθόντος της Δήλου.
Δρ Ζώζη Παπαδοπούλου Αρχαιολόγος
Ευχαριστούμε την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και τον έφορο κ. Δ. Αθανασούλη για την άδεια φωτογράφισης και βιντεοσκόπησης. Τη δρα Ζώζη Παπαδοπούλου για το εισαγωγικό κείμενο. Η παραγωγή είναι της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και του περιοδικού «Αρχαιολογία και Τέχνες».
Φωτογραφία-βιντεοσκόπηση: Γιάννης Τζιτζάς
Λύρα, τρίτωνας: Αντρέας Δημητρέλης, Χρήστος Τερζής
Μουσική επιμέλεια: Χρήστος Τερζής
Ηχογράφηση: Κωνσταντίνος Κατσαντώνης
Η ηχογράφηση έγινε στο στούντιο του Εργαστηρίου Μουσικής Τεχνολογίας και Ακουστικής του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του ΕΚΠΑ. Τα μουσικά όργανα που χρησιμοποιήθηκαν ανακατασκευάστηκαν στο πλαίσιο του έργου «Ερμής», που υλοποιείται στο Εργαστήριο Φωνής και Προσβασιμότητας του Τμήματος Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών του ΕΚΠΑ.
