«Ἰσως ὃλοι ἠθέλαμε τὸ καλό, πλὴν καθένας κατὰ τὴν γνώμη του»

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης

Το ημερολόγιο πρωτίστως έχει χρηστικό χαρακτήρα που οι νέες γενιές ίσως δεν γνωρίσουν καν με όλες τις εφαρμογές υπενθύμισης και οργάνωσης που προσφέρουν οι «έξυπνες» ηλεκτρονικές συσκευές. Υπάρχουν ωστόσο ημερολόγια τα οποία ξεπέρασαν τον πρωταρχικό τους ρόλο και καθιερώθηκαν ως έντυπα αναφοράς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τα ημερολόγια της εταιρείας ΑΓΕΤ Ηρακλής που αποτελούν ορόσημο στην ποιότητα και στις διαστάσεις που μπορεί να λάβει ένα έντυπο που, ενώ οριοθετείται από τον χρόνο, τον ξεπερνά. Τα «Ημερολόγια» της ΑΓΕΤ Ηρακλής για πενήντα χρόνια (το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα) με τρόπο απλό, ευπροσήγορο, διάνθιζαν την καθημερινή ζωή με τα έργα σπουδαίων καλλιτεχνών. Οι εκθέσεις του Μουσείου Μπενάκη (με πρώτη: 11 Νοεμβρίου έως 4 Δεκεμβρίου 2011) ανέδειξαν, και θα εξακολουθήσουν να αναδεικνύουν, τη διαχρονική προσφορά των χιλίων πεντακοσίων περίπου έργων Ελλήνων καλλιτεχνών που φιλοτεχνήθηκαν για να κοσμήσουν ένα μόνο κάθε φορά ημερολογιακό έτος.

Τη διάρκεια της διαδρομής που θα ακολουθήσει το «Ημερολόγιο 2021. Οι αγωνιστές στον Μοριά 1821-1827» («Εκδόσεις Θίνες», Αθήνα 2020) δεν την γνωρίζουμε· θα την διαγράψει ο χρόνος. Αλλά η ιδιαιτερότητα και η ποιότητά του, αναγνωρίσιμες με το πρώτο φυλλομέτρημα, συστήνουν μακροημέρευση και πέραν του έτους. Εκδόθηκε με πρωτοβουλία του Φιλοτεχνικού Ομίλου Τρίπολης, του οποίου η Πρόεδρος Εύη Μεντή γράφει και τον Πρόλογο, και την ευγενική χορηγία του εκ Τριπόλεως Σωτήρη Λαμπρόπουλου, Διευθυντή της Σχολής Σταυράκου· «απόδοση τιμής στη μνήμη» των επώνυμων και ανώνυμων ηρώων του Αγώνα χαρακτηρίζει ο ίδιος την προσφορά του.

Η σύμπραξη των δύο «αυτοχθόνων» ευτύχησε με τη συνεργασία επίσης δύο, εκ καταγωγής, «αυτοχθόνων», της Ζιζής Σαλίμπα, ιστορικού-οικονομολόγου, που γράφει τα κείμενα και της Φωτεινής Στεφανίδη που ανέλαβε την εικονογράφηση. 

Η Ζιζή Σαλίμπα και η Φωτεινή Στεφανίδη, η κάθε μια με την τέχνη της, αφιερώνουν έκαστο μήνα σε έναν αγωνιστή του Μοριά. Η Ζιζή Σαλίμπα γράφει η ίδια, αλλά και επιλέγει χαρακτηριστικά αποσπάσματα κυρίως από τα «Απομνημονεύματα» των αγωνιστών. Ο Ιανουάριος, αφετηρία και αφιέρωμα στον Γέρο του Μοριά, ως δικαιούται, και στον ομονοητικό, παραινετικό του Λόγο προς τους νέους («Παιδιά μου!») στην Πνύκα (7 Οκτωβρίου 1838) που παρατίθεται χωρίς περικοπές. 

Κάθε μήνας μας συστήνει κι έναν από τους πρωταγωνιστές –ανάμεσά τους η Μπουμπουλίνα– με σύντομη αναφορά στη συμβολή του στην Επανάσταση και μια επίσης σύντομη ρήση του, που ωστόσο τον χαρακτηρίζει.

Η παραπάνω αναφορά μου σε «αυτόχθονες», όσο κι αν έγινε χαριτολογώντας, είχε κατά νου τον Σολομώντα Νικολαΐδη, Κύπριο λόγιο, ο οποίος, ύστερα από έναν μυθιστορηματικά περιπετειώδη βίο, απολύθηκε το 1844, με το διάταγμα περί «ετεροχθονισμού», από το δημόσιο αξίωμα του δικαστικού και ιδιώτευσε στην Ερμούπολη έως τον θάνατό του (1850). Συνέγραψε τρία βιβλία, ανάμεσά τους και ο «Χρονολογικός Πίναξ», ο «περιέχων ἐν βραχυλογία τὰ πλέον ἄξια λὸγου καὶ μνήμης συμβάντα τοῦ Κόσμου […] ἀπό Κοσμογονίας μέχρι τῶν ἡμερῶν μας», το οποίο εξεδόθη το 1833 «ἐκ τῆς Βασιλικῆς Τυπογραφίας ἐν Αἰγίνῃ». Οι αποδέκτες του πονήματός του είναι οι ίδιοι με εκείνους του Κολοκοτρώνη, οι νέοι: «Σὲ προσφέρω, ὦ φίλη Νεολαία, τὸν παρόντα Χρονολογικὸν Πίνακα». Και αφού αναφέρεται σύντομα στο περιεχόμενο του «Πίνακα» καταλήγει: «Εἰς αὐτὸν εὑρίσκεις […] τελευταῖον τὰ ἀξιομνημόνευτα συμβάντα τῆς ἀναγεννηθείσης Πατρίδος μας ἀπὸ τῆς ἐθνικῆς ἐπαναστάσεως μέχρι τῆς εὐτυχοῦς εἰς τὴν Ἑλλάδα ἐλεύσεως τοῦ Μεγαλειοτάτου πρώτου Βασιλέως της».

Η Ζιζή Σαλίμπα μεταγράφει από τον «Χρονολογικόν Πίνακα» ημέρα την ημέρα στο «Ημερολόγιο 2021» γεγονότα του Αγώνα προσβλέποντας και στην ιστορικότητα του κειμένου, που ίσως δεν είναι τόσο ευρέως γνωστό, αλλά και στην αξιόπιστη μαρτυρία του, αφού ο συγγραφέας βίωσε τα γεγονότα. Αρκούμαι σε ένα παράδειγμα και αντιγράφω από το «Ημερολόγιο 2021» το «συμβάν» της 25ης Μαρτίου του 1821 που περιγράφει ο Σολομών Νικολαΐδης στον «Πίνακά» του: «Ἐκκρηξις τῆς κατὰ τῶν Τούρκων ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως εἰς τὴν Πελοπόννησον κατὰ τὴν ἐπαρχίαν τῶν Καλαβρύτων, ὃπου πρῶτοι οἱ Πετιμεζαῖοι, ὁ Ἀνδρέας Ζαΐμης, ὁ Σωτήριος Χαραλάμπης, ὁ Ἀναγνώστης Στριφτόπουλος, καὶ ὀ Νικόλας ὁ Σολιώτης ἐκίνησαν ὃπλα κατὰ τοῦ Διοικητοῦ καὶ τῶν λοιπῶν Τούρκων τῆς ἐπαρχίας, τοὺς ἔκλεισαν εἰς τρεῖς πύργους, καὶ τοὺς ἠνάγκασαν νὰ παραδοθοῦν· ἐκεῖθεν διεδόθη ἡ ἐπανάστασις εἰς ὃλας τὰς ἐπαρχίας τῆς Πελοποννήσου καὶ πολλὰς τῆς Στερεᾶς Ἑλλάδος, καὶ ἠναγκάσθησαν οἱ Τοῦρκοι νὰ κλεισθῶσιν εἰς τὰ φρούρια». Η σηματοδότηση των ημερών του έτους που διανύουμε με αυτού του είδους τις αφηγήσεις αφυπνίζει την ιστορική μνήμη και αποτελεί ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του «Ημερολογίου 2021». 

Η ιδιαιτερότητα του λόγου συνάδει με την ιδιαιτερότητα της εικονογράφησης της Φωτεινής Στεφανίδη. Έντεκα προσωπογραφίες αγωνιστών, ανάμεσά τους και ο Γάλλος φιλέλληνας Ολιβιέ Βουτιέ (Olivier Boutier, 1796-1877), της Λασκαρίνας, μιας ανώνυμης ηρωίδας και για το εξώφυλλο η εικαστική αναπαράσταση της σημαίας της Φιλικής Εταιρείας. Όλα φιλοτεχνημένα ειδικά για το «Ημερολόγιο 2021». 

Φαντάζομαι ότι η ζωγράφος θα αναμετρήθηκε με τις δυνάμεις και τις δυνατότητές της, όπως κάθε καλλιτέχνης που θα αναλάμβανε ανάλογο εγχείρημα. Πρώτα γιατί έχουμε ιεροποιήσει τις μορφές του Αγώνα και μετά γιατί τις περισσότερες απ’ αυτές τις μορφές μάθαμε να τις αναγνωρίζουμε στα μαθητικά μας εγχειρίδια από τις απαθανατίσεις κυρίως του Καρλ Κράτσαϊζεν (Karl Krazeisen,1794-1878). Επομένως δύο οι αναμετρήσεις, η μορφή αυτή καθαυτή αλλά και η εικόνα της όπως μας κληροδοτήθηκε.

Όσο παρακολουθώ τη μύτη του μολυβιού να χαράσσει τα σχέδια, μοιάζει η ζωγράφος να μην βίωσε τις υποθετικές αυτές δυσκολίες. Κι ενώ σέβεται τον τρόπο με τον οποίο μας παραδόθηκαν οι μορφές (αρκεί, για παράδειγμα, η παραβολή της δικής της προσωπογραφίας του Νικηταρά με αυτήν του Κράτσαϊζεν) είναι αυτή που τις ζωγραφίζει. 

Τα σχέδιά της λιτά, χωρίς κανένα περιττό διακοσμητικό στοιχείο· και η γραμμή, ειλικρινής, μας επιτρέπει να την παρακολουθήσουμε στις βεβαιότητες και στις ανασφάλειές της. Εκείνο που επιτυγχάνει η ζωγράφος είναι να απαλλάξει τα πρόσωπα των ηρώων από τη μνημειακότητα που συνυφαίνεται με τον ηρωισμό και τη μυθολογία τους και να μας δώσει τις μορφές στην ανθρώπινή τους διάσταση, με μία γλυκιά φυσικότητα, με μια ανθρωπιά αποκαλυπτική όχι μόνον των αρετών αλλά και των αδυναμιών τους. Η επιλογή του μέσου (μαύρο μολύβι σε χαρτί) ενισχύει αυτή την εντύπωση. Στέκουν απέναντί μας όχι για να τους θαυμάσουμε αλλά για να ακούσουμε τον προσηνή τους λόγο, αυτόν που εξακολουθεί να μας απευθύνει ο Γέρος του Μοριά εξ ονόματος όλων τους: «Εἰς ἐσᾶς μένει νὰ ἰσάσετε καὶ νὰ στολίσετε τὸν τόπο, ὃπου ἡμεῖς ἐλευθερώσαμε καὶ, διὰ νὰ γίνη τοῦτο πρέπει νὰ ἔχετε ὡς θεμέλια τῆς πολιτείας τὴν ὁμόνοια, τὴν θρησκεία […] καὶ τὴν φρόνιμον ἐλευθερία». 

Γεωργία Κακούρου Χρόνη