«…Σήμερα, ενώ δεν συντρέχουν αρκετοί λόγοι γα να εγκαταλειφθεί το Άριο Πρότυπο χωρίς πολλές αντιδράσεις, φαίνεται να υπάρχει πρόσφορο έδαφος για να ξαναχίσει ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε αυτό και το Αρχαίο (πρότυπο), που εμφανίζεται βελτιωμένο μετά τις 1825 αποκαλύψεις, για να πεισθούμε ποιο από τα δύο πρότυπα έχει μεγαλύτερη αποδεικτική αξία».

Αυτά έγραφε το 1988 στο στο άρθρο του «Ελλάδα, Αρία ή Μεσογειακή;», στο περιοδικό μας (τεύχος 27, 6-10, στο αρχείο μας) ο Μάρτιν Μπερνάλ (Martin Bernal), με αφορμή την «Μαύρη Αθηνά» του, που μόλις τότε έκανε την εμφάνισή της ταράζοντας τα νερά των Κλασικών Σπουδών.

Το Άριο και το Αρχαίο πρότυπο που αναφέρει στο άρθρο σημαίνουν δύο διαφορετικούς τρόπους πρόσληψης (σχήματα) της αρχαίας ελληνικής ταυτότητας, οι οποίοι δημιουργηθηκαν και στηρίχθηκαν από «δεξαμενές σκέψης» της Δυτικής Ευρώπης από την Αναγέννηση μέχρι και τη νεότερη εποχή. Από αυτά τα πρότυπα, το «Αρχαίο» (που διαμορφώνεται κατά την Αναγεννηση και τον Διαφωτισμό) βλέπει τους αρχαίους Έλληνες ως κληρονόμους και δημιουργικούς αφομοιωτές των επιτευγμάτων των αρχαίων πολιτισμών της Ανατολικής Μεσογείου. Κατά το «Άριο» πρότυπο (που επικρατεί τον 19ο αι. και μέχρι το 1945 ως Γερμανική κυρίως δημιουργία) όμως, ο κλασικός πολιτισμός διαφοροποιείται και υπερτερεί των υπόλοιπων Μεσογειακών, καθώς είναι αποτέλεσμα κατάκτησης των ντόπιων προελλήνων από «ανώτερο» λαό που ήρθε από το Βορρά.

Όπως παρατηρεί ο Μπερνάλ, και τα δύο σχήματα αντανακλούν τη χρήση της ανθρωπιστικής παιδείας με επίκεντρο την αρχαία Ελλάδα για να εμποδιστεί ή να αποφευχθεί μια επανάσταση – κάτι που είχε επιτυχία «παρά τα κάποια ελάσσονα προβλήματα από τους ριζοσπαστες, που συνδέονταν με τη φιλελληνική κίνηση, για την υποστήριξη του ελληνικού πολέμου της Ανεξαρτησίας το 1821.». Το Άριο συνδέθηκε περισσότερο με την προσπάθεια επισημονικής τεκμηρίωσης ρατσιστικών θεωριών που κατέρρευσαν μετά το Ολοκαύτωμα. Εντούτοις, σε μια μεταπολεμική μετεξέλιξή του τη δεκαετία του 1960, το Άριο αλλάζει απρόσμενα. Στηριζόμενο σε μια παραλλαγή του 19ου αι., γνωστής ως Ευρύ Άριο πρότυπο, που έβλεπε θετικά τη συνάφεια Ελλήνων και Φοινίκων, εντάσσει και τον Ισραήλ στην Δύση. «Οι Ευρείς Αριανιστές – με επικεφαλής κυρίως Εβραίους μελετητές – κερδίζουν τώρα εδαφος και σίγουρα θα πετύχουν το στόχο τους (ενν. να επικρατήσει το Ευρύ Άριο πρότυπο στην επιστήμονική θεωρία) ως το τέλος του αιώνα», έγραφε ο Μπερνάλ.

Από το κείμενο αυτό έχουν περάσει 36 χρόνια. Ο Μπερνάλ έχει φύγει από τη ζωή εδώ και καιρό, ενώ η θεωρία του, που προκάλεσε πάταγο για να πολεμηθεί χωρίς όμως να καταρριφθεί καθολικά, αποτέλεσε το γόνιμο έδαφος για να αναδειχθει η υποκειμενικότητα ιδεών που μέχρι τότε θερωούνταν θέσφατα. Στο πλαίσιο του επιστημονικού διαλόγου, οι “Αφροκεντρικές” θεωρίες που ήρθαν στην επιφάνεια με τη Μαύρη Αθηνά δεν άντεξαν αυτούσιες, αλλά αποκάλυψαν ότι και οι “Ευρωκεντρικές” είναι εξίσου αδύναμες. Σε κάποιες περιπτώσεις, τα σχήματα που ανέδειξε ο Μπερνάλ  βρίσκουν θέση σε νεότερα θεωρητικά ρεύματα (για παράδειγμα, το Αρχαίο Προτύπο στην Ιθαγενή Κριτική των Graeber και Wengrow). Σε άλλες, ο απόηχος των θεωριών αυτών επέτρεψε την επανεξέταση εναλλακτικών επιστημολογιών για το παρελθόν (π.χ. του Σενεγαλέζου Cheikh Anta Diop για την ιστορική διάδραση των πολιτισμών της Αφρικής μεταξύ τους αλλά και με τους μεσογειακούς), και άνοιξε νέα κεφάλαια στη μελέτη της αρχαίας Αιγύπτου η οποία πλέον εξετάζεται στο πλαίσιο μιας ευρύτερης ανατολικοαφρικανικής πολιτισμικής σφαίρας, κυρίως μαζί με τον “όμορο” αρχαίο Σουδάν.  

Αναφορικά με τον ελλαδικό χώρο, στην αυγή του 21ου αι. η κρυπτοαποικιακή θεωρία του Michael Hertzfeld θα εξηγήσει το ερώτημα του Bernal για τη στήριξη στην Επανάσταση του 1821 μέσα στο ιστορικοπολιτικό κάδρο του 19ου αι. O Γιάννης Χαμηλάκης θα τεκμηριώσει ευρύτερα το πώς, ως κρυπτοαποικία, η Ελλάδα ήταν μια χώρα προορισμένη να αποτελέσει ανάχωμα της Δύσης, οπότε και το πολιτισμικό της απόθεμα χρησιμοποιήθηκε και να οικειοποιήθηκε από τρίτους κατά το δοκούν για την εκπλήρωση του σκοπού αυτού («Γιάννης Χαμηλάκης – Υπάρχουν και άλλες αρχαιολογίες», συνέντευξη Αρχαιολογία και Τέχνες, τ. 126, 2018, 14-18). Και το 2023, μαζί με τον Ράφαελ Γκρήνμπεργκ θα εντοπίσουν και θα περιγράψουν το πώς η Ελλάδα μοιράζεται την κρυπροαποικιακή της μοίρα με το Ισραήλ.

Γενικά, τα πρότυπα που κατέδειξε ο Μπερνάλ  – ειδικά το διευρυμένο Άριο – μοιάζουν να εντάσσονται στο αφήγημα του “Μύθου της Νεωτερικότητας” όπως τον αντιλαμβάνεται ο Enrique Dussel. Ειδικά το διευρυμένο Άριο σχήμα μοιάζει να εξηγεί τον Μύθο της Νεωτερικότητας όπως, κατά τον Santiago Sablodsky χρησιμοποιείται και σήμερα, καθώς  ένας ακόμη καταστροφικός πόλεμος είναι σε εξέλιξη με αφορμή την αυτοδιάθεση ή τον αφανισμό όσων δεν εντάσσονται οργανικά σε μια δυτικότροπη κρυπτοαποικία. Μύθος και σχήματα όμως είναι κάτι το τεχνητό και αφηρημένο. Και στόχος της κριτικής θεωρίας του παρόντος είναι να εξετάσει και να αποκαλύψει την κατασκευή, βάζοντας πάνω από αυτήν τον Άνθρωπο.