Σύμβολο αγνότητας και συμβολικό φυτό των Ολυμπιακών Αγώνων της Αρχαίας Ελλάδας
Σωκράτης: “Δες τη λυγαριά πόσο είναι πλατιά και τι πανέμορφη απλώνεται η σκιά της κι
όπως βρίσκεται στην πλήρη ανθοφορία της τα πάντα γύρω ευωδιάζουν…”
Πλάτωνος, Φαῖδρος – 230 b
“…λύγος αρχαίον Καρών στέφος”
(η λυγαριά πανάρχαιο στεφάνωμα των Καρών)
Αθήναιος
Επιστημονική ονομασία: Vitex agnus – castus
Κοινή ονομασία: Λυγαριά ή Λυγειά
Γεωγραφική θέση: Κάτω Αμπελόκηποι, Μεσσηνία
Γεωγραφικό στίγμα | Συντεταγμένες: 36°53’34.3″N και 21°49’29.5″E
Υπερθαλάσσιο υψόμετρο θέσης: 350 m
Στηθαία περίμετρος: 150 cm
Διάμετρος: 47,7 cm
Εκτίμηση ηλικίας βάσει ακτίνας κορμού: 400 ετών
Βιολογία: Πρόκειται για φυλλοβόλο θάμνο με εξάπλωση στη Μεσογειακή λεκάνη. Στην Ελλάδα απαντάται σε ξηροθερμικές περιοχές με σχετικά μεγάλη εδαφική υγρασία, ενώ στην κεντρική και νότια Ελλάδα απαντά κατά μήκος χειμάρρων και ρεμάτων. Τα φύλλα της είναι γραμμοειδές, λογχοειδές και με λευκή χνουδωτή την κάτω επιφάνεια, ενώ ανθίζει αρχές Ιουλίου και έχει ροδόχρωμα άνθη. Αν και σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, πρόκειται για φυλλοβόλο θάμνο που φθάνει σε ύψος τα 3 μέτρα, στην συγκεκριμένη περίπτωση έχει δενδρώδης μορφή και το ύψος της ξεπερνά τα 7 μέτρα.
Αρχαιότητα: Η ονομασία agnus – castus προέρχεται από την ελληνική λέξη ἁγνός («αγνός») και την λατινική castus (επίσης «αγνός»). Η λυγαριά είναι γνωστή από την αρχαιότητα και έχει αναφερθεί από τον Ιπποκράτη (460 μ.Χ.), τον Διοσκουρίδη (40 μ.Χ.) και τον Θεόφραστο (372 μ.Χ.). Στην Ιλιάδα του Ομήρου εθεωρείτο ως σύμβολο αγνότητας, ικανό να απομακρύνει τα κακά. Η θεά Ήρα, προστάτιδα του γάμου, αντίκρισε για πρώτη φορά τον ήλιο κάτω από μια λυγαριά στις όχθες του Ίμβρασου ποταμού και εκεί βρέθηκε και η «άξοος σανίς», το ιερό ξόανό της γεννήθηκε κάτω από μια λυγαριά. Στις γιορτές των θεσμοφορίων οι γυναίκες χρησιμοποιούσαν τα κλαδιά της για υπόστρωμα κρεβατιού για να διατηρήσουν την αγνότητά τους. Ο Προμηθέας, όταν ελευθερώθηκε από την τιμωρία του Δία, φόρεσε στεφάνι λυγαριάς για να του θυμίζει τα δεσμά του. Στα δάση της Ίδης, ο Αχιλλέας έδεσε με κλαδιά λυγαριάς τους γιούς του Πριάμου και ο Οδυσσέας χρησιμοποίησε βέργες λυγαριάς για να δέσει κάτω από τα πρόβατα του Πολυφήμου τους συντρόφους του, προκειμένου να τους ελευθερώσει από τον Κύκλωπα.
Ιστορία: Η αιωνόβια λυγαριά βρίσκεται στην είσοδο του ιστορικού οικισμού των Κάτω Αμπελοκήπων του Δήμου Πύλου Νέστορος Μεσσηνίας, δίπλα στα απομεινάρια ενός παραδοσιακού ελαιοτριβείου με επιβλητική μυλόπετρα (κατασκευής της δεκαετίας του 1900). Σημείο αναφοράς και τοπόσημο της περιοχής, καθώς η λυγαριά δημιουργεί συναισθήματα θαυμασμού και απορίας σε σχέση τόσο με το μέγεθος όσο και τη δενδρώδη μορφή της. Σημείο ξεκούρασης και ανάπαυλας διαχρονικά για κατοίκους και επισκέπτες, ειδικά κατά τους θερινούς μήνες λόγω της πυκνής σκιάς της. Κατά το παρελθόν, πλανόδιοι μικροπωλητές και τεχνίτες, όπως καρεκλάδες, καλαθάδες, γανωματήδες, σαμαράδες και πολλοί άλλοι εργάζονταν στον υπόσκιο της για μέρες ολόκληρες.
Παράλληλα, κατά την δεκαετία του 1960 και μετέπειτα, όταν το βοηθητικό κτήριο της εκκλησίας, που βρίσκεται απέναντι από το αιωνόβιο δέντρο, λειτούργησε ως δημοτικό σχολείο του οικισμού (1965-1981), η λυγαριά είχε την τιμητική της. Καθώς, κατά τις εθνικές εορτές, θρανία τοποθετούνταν στον υπόσκιο της μνημειακής λυγαριάς, από όπου οι κάτοικοι του οικισμού παρακολουθούσαν τις καθιερωμένες σχολικές εθνικές εορτές του μικρού σχολείου. Πανηγυρικοί λόγοι, ποιήματα, παραδοσιακοί χοροί, δημοτικά τραγούδια και μικρές θεατρικές παραστάσεις εξελίσσονταν στην σκιά της λυγαριάς.
Σε σχέση με τις λυγαριές της περιοχής, ενδεικτική είναι η αναφορά του François-René de Chateaubriand – Σατωβριάνδος (διπλωμάτης, συγγραφέας, περιηγητής και φιλέλληνας), κατά την επίσκεψη του στην περιοχή τον μακρινό και άνυδρο Αύγουστο του 1806, καθώς κατά την διαδρομή του από την Μεθώνη προς την Κορώνη και περνώντας από το Μηναγιώτικο ρέμα, το οποίο βρίσκεται κοντά στη Λυγαριά αναφοράς, αναφέρει χαρακτηριστικά: «Ήταν ακόμα νύχτα όταν αφήσαμε την Μεθώνη, νόμιζα πως πλανιόμουν στις ερημιές της Αμερικής, η ίδια μοναξιά, η ίδια σιωπή. Περάσαμε δάση με ελιές τραβώντας μεσημβρινά. Την αυγή βρεθήκαμε στις κορυφές των πιο άγονων βουνών που είδα ποτέ μου. Περπατήσαμε δύο ώρες. Οι κορυφές αυτές, δουλεμένες από τους χειμάρρους, μοιάζαν με χέρσα χωράφια παρατημένα. Βούρλα και ρείκια αγκαθερά φύτρωναν τούφες τούφες. Στην επιφάνεια του εδάφους φαίνονταν, ξεριζωμένοι από τις βροχές, βολβοί κρίνων του βουνού. Ανάμεσα από έναν αραιό ελαιώνα είδαμε την θάλασσα ανατολικά κι ύστερα κατεβήκαμε σε μια στενή κοιλάδα, όπου βλέπαμε χωράφια με σίκαλη και μπαμπάκι. Περάσαμε από έναν χείμαρρο ξερό – η κοίτη του ήταν γιομάτη ροδοδάφνες και λυγαριές (agnus cactus), μακρόφυλλα δενδρύλλια, χλομά και λεπτά, που τα μοβ τους ανθάκια, τα κάπως χνουδωτά, έχουν το μακρουρο σχήμα του αδραχτυού. Τ΄ αναφέρω αυτά τα δύο δέντρα γιατί τα βρίσκει κανείς παντού στην Ελλάδα και γιατί στολίζουν όλες αυτές τις μοναξιές. Ήταν κάποτε τόσο γελαστές και τόσο πλούσιες! Και σήμερα είναι γυμνές και θλιβερές».
Ακολούθως, κατά την διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, τον Φεβρουάριο του 1825 η γηραιά Λυγαριά θα “δει” τους Έλληνες επαναστάτες να σχεδιάζουν την άμυνα τους απέναντι στην απόβαση του Ιμπραήμ στη Μεθώνη, καθώς μια ελληνική προφυλακή υπό τις διαταγές του στρατηγού Ηλία Γιατράκου, έχοντας ως έδρα την εν λόγω περιοχή, θα αμυνθεί σθεναρά στις ορδές των Τουρκοαιγυπτίων κατά την μάχη των Κάτω Μηναγίων (03.03.1825), η οποία πρόσφατα χαρακτηρίστηκε από το Δήμο Πύλου Νέστορος ως Δημόσια Εορτή Τοπικής Σημασίας.
Σήμερα, η εμβληματική λυγαριά είναι υποψήφια προς ένταξη στον κατάλογο των διατηρητέων μνημείων της φύσης της Ελλάδας, ενώ παράλληλα βρίσκεται πρώτη στη συσταθείσα λίστα δέντρων του επετειακού προγράμματος «1821 – 2021: Δίκτυο Αιωνόβιων Δέντρων Ελληνικής Επανάστασης» το οποίο παρουσιάζεται στον ψηφιακό χάρτη του ημερολογίου δράσεων και εκδηλώσεων της Επιτροπής “ΕΛΛΑΔΑ 2021” (https://www.greece2021.gr/map), με στόχο τα εν λόγω δέντρα να σημανθούν με ειδική μεταλλική ετικέτα, το επετειακό σήμα της οπαίας θα φιλοτεχνήσει αφιλοκερδώς η καταξιωμένη σε διεθνές επίπεδο καλλιτέχνιδα Joanna Kordos που ζει στη Μελβούρνη, με αφορμή την 200η εμβληματική επέτειο από την Ελληνική Επανάσταση.
* Επιστημονική τεκμηρίωση: Ινστιτούτο Πολιτισμού Μεσσηνίας