Το Μουσείο Μαστίχας Χίου είναι το όγδοο μουσείο του Δικτύου Θεματικών Τεχνολογικών Μουσείων του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς.
Βρίσκεται στα Μαστιχοχώρια, στη νότια Χίο, στο μοναδικό σημείο της Μεσογείου όπου καλλιεργείται και «δακρύζει» ο σχίνος (ποικιλία Pistacia lentiscus Chia) και παράγεται η μαστίχα. Σκοπός του είναι να αναδείξει την παραγωγική ιστορία της καλλιέργειας και της επεξεργασίας της μαστίχας, εντάσσοντάς την παράλληλα στο πολιτιστικό τοπίο της Χίου.
Η οργάνωση της μόνιμης έκθεσης βασίζεται στα πορίσματα του εκτεταμένου διεπιστημονικού ερευνητικού προγράμματος για τη μαστίχα που εκπονήθηκε από το ΠΙΟΠ. Η μόνιμη έκθεση πραγματεύεται τη μαστίχα Χίου ως μοναδικό φυσικό προϊόν.
Ο επισκέπτης γνωρίζει το σχίνο και τη μαστίχα, την ρητίνη που το 2015 αναγνωρίστηκε ως φυσικό φάρμακο. Ανακαλύπτει την παραδοσιακή τεχνογνωσία της μαστιχοκαλλιέργειας, η οποία το 2014 εντάχθηκε από την UNESCO στον Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας. Παρακολουθεί τη διαχείριση της μαστίχας ιστορικά και κατανοεί πώς αυτή διαμόρφωσε την πολιτιστική κληρονομιά που φέρει το αγροτικό και οικισμένο τοπίο της νότιας Χίου. Ενημερώνεται για τη συνεταιριστική εκμετάλλευση και μεταποίηση της μαστίχας στους νεότερους χρόνους, που σηματοδοτεί ένα σημαντικό κεφάλαιο της παραγωγικής ιστορίας της Χίου, καθώς και για τις χρήσεις με τις οποίες η μαστίχα σήμερα ταξιδεύει σε όλον τον κόσμο. Τέλος, έρχεται σε επαφή με το φυτό και το φυσικό περιβάλλον στο οποίο ευδοκιμεί.
Η εισαγωγή επιχειρηματολογεί πάνω στο παράδοξο της μαστίχας• παρόλο που οι σχίνοι αποτελούν κύριο στοιχείο της μακκίας βλάστησης των παραμεσόγειων χωρών, μόνο στη νότια Χίο καλλιεργούνται συστηματικά και παράγουν μαστίχα, χάρη στον μεθοδικό ευγονισμό, την συστηματοποιημένη εμπορική εκμετάλλευση και το ιδιαίτερο κλίμα. Η ενότητα Σχίνος και μαστίχα παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά του φυτού (σχίνος) και τις ιδιότητες της ρητίνης (μαστίχα).
Η ενότητα Καλλιέργεια περιγράφει τα στάδια καλλιέργειας του σχίνου και παραγωγής της μαστίχας. Η μαστιχοκαλλιέργεια είναι επίπονη και κοπιαστική δουλειά. Η γνώση γύρω από την μαστιχοκαλλιέργεια μεταδίδεται από γενιά σε γενιά, αξιοποιώντας την τεχνογνωσία του παρελθόντος. Γύρω από τον κύκλο της μαστίχας συσπειρώνεται η τοπική κοινωνία, καθώς η ιδιότητα του μαστιχοκαλλιεργητή είναι ενεργή μέχρι σήμερα. Οι καλλιεργητές περιποιούνται το δέντρο, προετοιμάζουν το έδαφος (στρώνουν το τραπέζι και ασπροχωματίζουν) και κάνουν τομές στον κορμό και τα κλαδιά του δέντρου (το κεντούν για να δακρύσει). Κάποιες ημέρες μετά, η μαστίχα έχει κυλήσει, και τότε ξεκινά το μάζεμα, η συλλογή. Όταν κρυώσει ο καιρός, οι γυναίκες επεξεργάζονται το μαστίχι στον οικισμό. Το κοσκινίζουν, το πλένουν, το καθαρίζουν, και το παραδίδουν στην Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου.
Η ενότητα Διαχείριση τεκμηριώνει πώς η μακραίωνη διαχείριση της μαστίχας διαμόρφωσε το τοπίο της νότιας Χίου. Από τα ταραγμένα χρόνια που η Χίος αποτελούσε τμήμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έως την ένταξή της στο Ελληνικό κράτος, πρώτα οι Γενουάτες και μετά οι Οθωμανοί κυρίαρχοι συστηματοποίησαν την διαχείριση και εκμετάλλευση της ρητίνης. Βάσει αυτής της οργάνωσης, διαμορφώθηκε το αγροτικό τοπίο, σχηματίστηκαν οι οικισμοί, διαμορφώθηκαν τα σπίτια και προσαρμόστηκε η κοινωνική ζωή των μαστιχοκαλλιεργητών. Για τους Γενουάτες, οι μαστιχοκαλλιεργητές αποτελούσαν ειδική κατηγορία εξαρτημένων χωρικών, δεμένων με το καθήκον της μαστιχοπαραγωγής. Μέχρι το 1400, η πρόνοια της οργανωμένης μαστιχοκαλλιέργειας οδήγησε στην οχυρωματική οργάνωση των οικισμών. Για τους Οθωμανούς, η παραγωγή της μαστίχας εξασφάλιζε προνόμια για τους μαστιχοπαραγωγούς. Η ευμάρεια των κοινωνιών αποτυπώθηκε στον πυκνό ιστό των οικισμών και στην ανάπτυξη των οικιών.
Η ενότητα Παραγωγή πραγματεύεται την ιστορία της παραγωγής προϊόντων από μαστίχα. Η διακοπή της υποχρέωσης καταβολής φόρου σε είδος, το 1840, εγκαινίασε μια μεταβατική περίοδο ελεύθερης διακίνησης και πρώτης επεξεργασίας της μαστίχας. Ωστόσο, ιστορικές συγκυρίες οδήγησαν τους καλλιεργητές σε αδιέξοδο. Μονόδρομος ήταν η σύσταση αναγκαστικού συνεταιρισμού για την προστασία των παραγωγών. Έτσι ξεκίνησε η ιστορία της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου, που από το 1938 διαχειρίζεται την τύχη της μαστίχας. Τα πρώτα χρόνια, η Ένωση εμπορευόταν μαστίχα, και μεριμνούσε για το δίκτυο εμπορικών αντιπροσώπων, τη συσκευασία του προϊόντος, τη συμμόρφωση με τις διεθνείς εξελίξεις. Κατά τη δεκαετία του 1960, η Ένωση πέρασε στη μεταποίηση της φυσικής μαστίχας, παράγοντας φυσική μαστίχα, τσίκλα και μαστιχέλαιο. Σήμερα, μαστίχα χρησιμοποιείται στην ιατρική και τη φαρμακευτική, τη μαγειρική και τη ζαχαροπλαστική, την ποτοποιία, τη χρωματοποιία, την αρωματοποιία, την κοσμητική. Και με τις διαρκώς αυξανόμενες χρήσεις της, ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο.
Μέσα από τις ενότητες της μόνιμης έκθεσης, υποστηρίζεται με ποικίλα εκθεσιακά μέσα το βασικό επιχείρημα ότι ο «πολιτισμός της μαστίχας» αποτελεί στοιχείο της χιώτικης ταυτότητας. Η διαχρονία και η αειφορία της μαστιχοκαλλιέργειας τονίζονται με την παράθεση νέων φωτογραφίσεων δίπλα σε αρχειακό φωτογραφικό υλικό και την απότομη εναλλαγή κλίμακας της εικόνας. Το κοπιώδες ταξίδι της μαστίχας αποτυπώνεται στον μόχθο των μαστιχοκαλλιεργητών και των εργατών, οι οποίοι πρωταγωνιστούν στις οπτικοακουστικές παραγωγές. Αναμνήσεις από παλαιότερες εποχές διαφυλάσσουν οι μαρτυρίες των καλλιεργητών, αλλά και τα αντικείμενα της μόνιμης συλλογής παραδοσιακές φορεσιές, εργαλεία και εξοπλισμός.
Πολυμεσικές εφαρμογές επιχειρηματολογούν γύρω από την διαμόρφωση του τοπίου της μαστίχας μέσα στον ιστορικό χρόνο και τον δομημένο χώρο, ενώ μακέτες παρέχουν τα εργαλεία για την κατανόηση των χρήσεων του χώρου. Πρωτότυπα παλιά εργοστασιακά μηχανήματα τίθενται σε λειτουργία, για να ανακινήσουν ένα σημαντικό γρανάζι της παραγωγικής ιστορίας της Ελλάδας. Άνθρωποι-γλυπτά κρύβονται ανάμεσα στους αναβαθμούς της υπαίθριας έκθεσης, σχολιάζοντας διακριτικά την μακραίωνη σχέση του ανθρώπου με τη φύση στα Μαστιχοχώρια. Όλα τα παραπάνω δομούν ένα σύμπαν σκληρό, μετρημένο, δυναμικό, αλλά κυρίως ανθρωποκεντρικό. Όπως είναι η μαστίχα.
Το μουσειακό συγκρότημα εγγράφεται αρμονικά στο τοπίο. Οι αναγκαίοι χώροι για την επαρκή λειτουργία του κατανέμονται σε δύο πτέρυγες. Η άνω πτέρυγα στεγάζει όλες τις εισαγωγικές και συμπληρωματικές λειτουργίες του μουσείου, δηλαδή το εκδοτήριο εισιτηρίων, την αίθουσα πολλαπλών χρήσεων (Αίθουσα «Σχίνος»), την αίθουσα εκπαιδευτικών προγραμμάτων (Αίθουσα «Κεντητήρι»), το αναψυκτήριο («Μαστίχα» café), το πωλητήριο (Museum Shop), τους λοιπούς βοηθητικούς χώρους, ενώ η κάτω πτέρυγα στεγάζει τη μόνιμη έκθεση. Κατά την εκφορά της έκθεσης, ο επισκέπτης οδηγείται στον περιβάλλοντα χώρο του μουσείου. Εκεί περιηγείται ανάμεσα στους αναβαθμούς του αυθεντικού μαστιχώνα, ο οποίος έχει δεχτεί μικρές επεμβάσεις συντήρησης και καθαρισμού, με τρόπο ώστε να μην αλλοιώνεται η φυσιογνωμία του τοπίου.
Το Μουσείο Μαστίχας Χίου δημιουργήθηκε από το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, το οποίο έχει και την ευθύνη της λειτουργίας του. Ανήκει στο Δίκτυο θεματικών τεχνολογικών Μουσείων του ΠΙΟΠ. Για τη δημιουργία του Μουσείου, η Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου παραχώρησε στο Ίδρυμα τη χρήση οικοπέδου στο Πυργί, θέση Ράχη (Τεπέκι), βάσει συνεργασίας με το Υπουργείο Οικονομίας, Ανάπτυξης και Τουρισμού, το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, και το Δήμο Χίου. Το έργο εντάχθηκε στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανταγωνιστικότητα, Επιχειρηματικότητα και Καινοτομία» ΕΠΑΝ ΙΙ, και χρηματοδοτείται από το ΕΣΠΑ 2007-2013 (συγχρηματοδότηση ΕΤΠΑ) και από την Τράπεζα Πειραιώς.
Μουσείο Μαστίχας Χίου
Πυργί, Θέση Ράχη (Τεπέκι)
82102 Χίος
22710 72212
mmx@piraeusbank.gr, www.piop.gr