Η «Αρχαιολογία» έχει επανειλημμένα ασχοληθεί με το σπίτι του Μακρυγιάννη στο Άργος και έχει παρακολουθήσει τις εξελίξεις από κοντά. Εκτεταμένα σχόλια-άρθρα έχουν δημοσιευθεί στα τεύχη 44 (1992), 47 (1993), 76 (2000) και 111 (2009) του περιοδικού, τα οποία είναι πλήρως και άμεσα προσβάσιμα πλέον αφού όλα τα τεύχη έχουν περάσει στο Διαδίκτυο. Το ιστορικό αυτό σπίτι, κηρυγμένο διατηρητέο από το 1982, με το προεδρικό διάταγμα προστασίας του Άργους που ετοιμάστηκε στο τότε ΥΧΟΠ (σήμερα ΥΠΕΚΑ) επί υπουργίας Γ. Πλυτά και δημοσιεύθηκε με την έντονη στήριξη του Α. Τρίτση, έχει αφεθεί στην τύχη του και στην εχθρότητα του κληρονόμου του αρχικού, μεταπολεμικού αγοραστή και ιδιοκτήτη του. Δυστυχώς, στο Άργος δεν υπήρξε κανένα πρόγραμμα, καμία απολύτως βούληση εκ μέρους των τοπικών δημοτικών αρχών, αλλά και κανένα απολύτως ενδιαφέρον εκ μέρους των αρμοδίων κρατικών αρχών για επέκταση της προστασίας της νεότερης αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και αξιοποίησή της.

Ευτυχώς, βρέθηκαν δύο ιδιώτες επιχειρηματίες να αναδείξουν δύο πλήρως στο περιθώριο κτίρια, την αποθήκη αλεύρων του θείου της Κατίνας Παξινού Ηλία Κωνσταντόπουλου, και την αποθήκη ξυλείας-κατάστημα Χαλδούπη. Με ταλαντούχους αρχιτέκτονες μετατράπηκε η πρώτη στο εκλεκτό εστιατόριο «Ερνέστο» (προφανώς για να τιμηθεί ο Ερν. Τσίλλερ, ο αρχιτέκτονας του αρχοντικού του Κωνσταντόπουλου στο Άργος) και η δεύτερη στο δημοφιλές πλέον καφενείο «Καντίνσκυ».

Με την κατάσταση να είναι όπως την περιέγραψα, απευθύνθηκα, με έγγραφό μου της 29.11.2010 στη Γεν. Γραμματεία του Υπουργείου Πολιτισμού, αγαπητή κ. Λ. Μενδώνη, για να της θέσω υπόψη το ότι τουλάχιστον τα σπίτια αγωνιστών και οικογενειών του 1821 στο Άργος, που εξακολουθούν να στέκουν όρθια θα πρέπει να συγκεντρώσουν το ενδιαφέρον του Υπουργείου και να ληφθούν συγκεκριμένα μέτρα για την ανάδειξή τους. Από αυτά, το μεν κτίριο του Δ. Καλλέργη στεγάζει τμήμα του Μουσείου Άργους, ενώ το σπίτι του Τόμας Γκόρντον, με ενέργειες του γράφοντα, αγοράστηκε από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών σε επικίνδυνα ερειπιώδη κατάσταση και αναστηλώθηκε (και για τα δύο βλ. σχετικές μελέτες μου που δημοσιεύθηκαν στην «Αρχαιολογία»). Αλλά σε οικτρή κατάσταση βρίσκονται τα σπίτια του Δημ. Περρούκα, του Δημ. Τσώκρη, των Βλάσση ή Βλασσόπουλων, του Σπ. Τρικούπη (και γι’ αυτό βλ. σχετική μελέτη μας στην «Αρχαιολογία») και του Μακρυγιάννη.

Ως «απάντηση» στο έγγραφο αυτό έλαβα σύντομο έγγραφο της νέας Διευθύντριας της Γεν. Διεύθυνσης Αναστήλωσης, Μουσείων και Τεχνικών Έργων κ. Ε. Γατοπούλου, η οποία μού απαρίθμησε με ποιες αποφάσεις του Υπουργείου και σε ποια φύλλα της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως δημοσιεύθηκαν κηρύξεις σπιτιών από αυτά που ανέφερα, για να καταλήξει με το εξής πραγματικά αμίμητο:

«Κατόπιν τούτων, θεωρούμε ότι η Υπηρεσία μας προστατεύει ικανοποιητικά και θα συνεχίσει να εποπτεύει και να καταβάλλει όλες τις απαραίτητες ενέργειες για την προστασία και ανάδειξη της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του Άργους».

Μάλιστα. Δηλαδή, άλλα λόγια ν’ αγαπιόμαστε ή φέξε μου και γλίστρησα… Το έγγραφο (μνημειώδες…) της κ. Γατοπούλου φέρει τον αριθμό ΥΠΠΟΤ/ΓΔΑΜΤΕ/2231/55 και ημερομηνία 21.1.2011. Αλλά, ω της εκπλήξεως, τρεις μήνες αργότερα, στις 12.4.2011, έχει ετοιμαστεί το με αρ. 23286/4047 έγγραφο της Γεν. Δ/σηςΑρχαιοτήτων και Πολιτισμικής Κληρονομιάς του Υπουργείου, με υπογραφή της Διευθύντριάς της κ. Μ. Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη, το οποίο στέλνεται μόνο σ’ εμένα (ενώ της κ. Γατοπούλου είχε κοινοποιηθεί και στο γραφείο της Γεν. Γραμματέα), και αναφέρεται αποκλειστικά στο σπίτι του Μακρυγιάννη (δημοσιεύεται ακολούθως).

Επειδή το έγγραφο της κ. Βλαζάκη έθετε τεχνικά ζητήματα, για τα οποία δεν είμαι αρμόδιος, το διαβίβασα σε τρεις γνωστούς καθηγητές του Πολυτεχνείου, γνωστότατους για την αρμοδιότητα και το ενδιαφέρον τους προς την αρχιτεκτονική μας κληρονομιά, από τους οποίους μάλιστα οι δύο είχαν διατελέσει επί πολλά χρόνια τακτικά μέλη του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων του Υπουργείου. Πρόκειται για τους κ. Μ. Καρδαμίτση-Αδάμη, Μ. Μπίρη και Γ. Σαρηγιάννη, που άλλωστε είχαν ασχοληθεί και στο παρελθόν ειδικά με το θέμα του σπιτιού του Μακρυγιάννη.

Ακολούθως δημοσιεύουμε το έγγραφο που συνέταξαν, το οποίο με ημερομηνία 7.9.2011 πρωτοκολλήθηκεστις 21.9.2011 στο Γραφείο του Υπουργού, στο Γραφείο της Γεν. Γραμματέα, στο Γεν. Πρωτόκολλο με παραλήπτρια τόσο την κ. Βλαζάκη όσο και την αρμόδια Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στην Κόρινθο. Μέχρι σήμερα, δεν έχει δοθεί καμία απάντηση, από κανέναν στο έγγραφο αυτό. Οφείλω, όμως, να αναφέρω σχετικά κάτι σημαντικό: στις 28.11.2011, σε τοπικό σύλλογο στο Άργος, μίλησε συνταξιούχος αρχαιολόγος για να υποστηρίξει προδρομικά όσα η κ. Βλαζάκη αναφέρει στο έγγραφό της. Στο ακροατήριο ήταν παρών ο σημερινός ιδιοκτήτης του σπιτιού του Μακρυγιάννη, που κατά τα άλλα είναι πλήρως απών από το Άργος, μαζί με έναν πολιτικό μηχανικό. Φάνηκε ξεκάθαρα ότι η όλη «έκθεση ιδεών» ήταν στημένη.

Με άλλα λόγια, το σύστημα «à la carte», στο οποίο αναφέρονταν τα προηγηθέντα άρθρα στην «Αρχαιολογία», θα πρέπει να λειτουργεί ακόμα. Στη θλιβερή κατάσταση όπου έχει περιέλθει αυτή η χώρα, ιδού και τα θλιβερά «συστήματα» που για δεκαετίες ολόκληρες συνεχίζουν να ευδοκιμούν και να εμποδίζουν κάθε ζωτική προσπάθεια να βγει από τη μιζέρια ο τόπος μας και οι πόλεις του.

Βασίλης Κ. Δωροβίνης

(Αθήνα 20.12.2011)

Η επιστολή της κ. Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη

ΘΕΜΑ: «Σχετικά με οικία Γκριτζάνη στο Άργος»

Σε απάντηση του με 7314/30-11-2010 εγγράφου σας, και μετά από σχετική αλληλογραφία με την αρμόδια 25η ΕΒΑ, σας πληροφορούμε τα εξής:

Στο από 24 Ιουλίου 1831 σχέδιο της πόλης του Άργους του Γάλλου αξιωματικού “R. De Borronzun” αποτυπώνεται, βορειοανατολικά του ναού του Αγίου Ιωάννη, κτίσμα, στη θέση του οποίου βρίσκεται σήμερα η οικία Γκριτζάνη. Στο σχέδιο του προαναφερόμενου Γάλλου αξιωματικού απεικονίζονται όλα τα υπάρχοντα κτήρια της πόλης του Άργους με σχεδιασμό του περιγράμματος, καθώς και οι προβλεπόμενες επεκτάσεις της πόλης με σχεδιασμό των νέων οικοδομικών τετραγώνων. Από αλληλεπίθεση του σχεδίου του 1831, προσαρμοσμένο στο Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύστημα Αναφοράς (Ε.Γ.Σ.Α.) καθώς και τοπογραφικό σχέδιο της ιδιοκτησίας Γκριτζάνη στο ίδιο σύστημα προκύπτουν τα ακόλουθα:

Το κτήριο του 1831 έχει τετράγωνο περίπου σχήμα με κυμαινόμενο πλάτος πλευρών από 7,60 έως 9,19 μ. Η οικία Γκριτζάνη έχει ορθογώνιο σχήμα με διαστάσεις 10,60 Χ 5,60 μ. και βρίσκεται βορειότερα του κτηρίου του 1831 κατά 2,50 περίπου μ. καταλαμβάνοντας τη μισή περίπου επιφάνεια της κάτοψης του κτηρίου του 1831. Από απλή ανάγνωση του σχήματος γίνεται σαφές ότι η οικία Γκριτζάνη έχει κατασκευαστεί μετά το 1831 στη θέση προγενέστερου κτηρίου.

Συν.: Φωτοαντίγραφο τοπογραφικού σχεδίου

Η Προϊσταμένη της Γενικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Μαρία Ανδρεαδάκη – Βλαζάκη

Η επιστολή των Μ. Καρδαμίτση-Αδάμη, Μ. Μπίρη και Γ.Μ. Σαρηγιάννη προς το ΥΠΠΟΤ

Αθήνα, 7 Σεπτεμβρίου 2011

Προς το ΥΠΠΟΤ

Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων  και Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Μπουμπουλίνας 20-22 Αθήνα

Κοινοποίηση: Υπουργό Πολιτισμού κ. Γερουλάνο

Γενική Γραμματέα ΥΠΠΟΤ κ. Λ. Μενδώνη

25η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, υπ’ όψιν Προϊσταμένου κ. Αθανασούλη

Το θέμα της οικίας Μακρυγιάννη στο Άργος έχει απασχολήσει πολλές φορές το Υπουργείο και τον Τύπο και τελικά είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό δείγμα του πώς εν Ελλάδι προστατεύεται η Πολιτιστική Κληρονομιά και η ίδια η Ιστορία. Δείχνει με απλά λόγια πώς μπορεί το μεμονωμένο και καλά δικτυωμένο ιδιωτικό συμφέρον να αγνοήσει Αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας (Απόφαση 298/27.1.1984), Νόμους, Προεδρικά Διατάγματα (ΠΔ 20.7.82 ΦΕΚ 401Δ/20.8.82) και Υπουργικές Αποφάσεις και να παρασύρει Δημόσιους Φορείς σε διαστρεβλώσεις ιστορικών γεγονότων, αλλά και σε μη σύννομες ενέργειες.

Οι πρόσφατες εξελίξεις στο θέμα αποδεικνύουν ότι το ιδιωτικό συμφέρον μπορεί και να στηριχτεί (ενίοτε και με τηn συνδρομή του Δημοσίου, δυστυχώς) ακόμη και σε εντελώς αντιεπιστημονικές «ερμηνείες» στοιχείων – τα οποία είναι και αμφισβητήσιμα.

Συγκεκριμένα, το τελευταίο έγγραφο της Γενικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς του ΥΠΠΟΤ (α.π. 23286/4047/12.4.2011) προσπαθεί να αποδείξει ότι η οικία Μακρυγιάννη είναι νεώτερη και δεν είναι η οικία στην οποία συνέγραψε ο Μακρυγιάννης τα απομνημονεύματά του. Μέχρι τώρα είχε ειπωθεί αρχικά ότι το σπίτι ήταν … αλλού, όταν τους προσκομίσαμε τοn χάρτη του Borroczün [1] του 1831 μας είπαν ότι το σπίτι αυτό είχε καεί, παρερμηνεύοντας την γνωστή λαϊκή έκφραση «δεν άφησαν ούτε στάχτη» που χρησιμοποιείται για ολοσχερή λεηλασία και όχι πυρπόληση. Τώρα που η θέση της οικίας είναι τεκμηριωμένη στο χάρτη του 1831 ισχυρίζονται ότι οι διαστάσεις που προκύπτουν από το Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύστημα Αναφοράς είναι διαφορετικές από εκείνες του χάρτη του 1831 και μάλιστα ότι το κτήριο είναι 2,50 μέτρα μετατοπισμένο, άρα είναι νεώτερο.

Επ’ αυτών όμως υπάρχουν ενστάσεις σε δύο βασικά σημεία:

Είναι γνωστό ότι οι μετρήσεις με δορυφορικές μεθόδους είναι πολλών ειδών, μπορούν να γίνουν με όργανο χειρός, με ακρίβεια από 2,50 μέτρα μέχρι και 100 μέτρα απόκλιση από την πραγματικότητα. Αν χρησιμοποιηθεί ζεύγος οργάνων, μπορεί η ακρίβεια να φθάσει μέχρι και εκατοστό του μέτρου, πάντα κάτω από ορισμένες και συγκεκριμένες συνθήκες (θέση των δορυφόρων κ.λπ.). Επίσης μπορεί να έχουμε μεγάλη ακρίβεια αν χρησιμοποιηθούν δεδομένες συντεταγμένες αναφοράς είτε αυτές αναφέρονται σε κρατικά τριγωνομετρικά σημεία, είτε σε ιδιωτικές συντεταγμένες διαφόρων τοπογραφικών εταιρειών.

Παρακαλούμε κατά συνέπεια να έχουμε την πλήρη μέτρηση που αναφέρετε στο έγγραφό σας, με όλα τα τεχνικά της στοιχεία.

Στον χάρτη του 1831 υπάρχουν σταθερά κτήρια που αναμφισβήτητα υπάρχουν από τότε, όπως ο Ιερός Ναός του Αγίου Ιωάννου. Στις περιπτώσεις αυτές συσχετίζονται τα αποτελέσματα των μετρήσεων με παράλληλες και ταυτόχρονες μετρήσεις στα αναμφισβήτητα κτήρια ώστε να ελεγχθεί τόσο η πιστότητα και η ακρίβεια των μετρήσεων όσο και η ακρίβεια αποτύπωσης και σχεδίασης του χάρτη του 1831.

Θα ήταν χρήσιμο κατά συνέπεια, να γνωρίζουμε αν έγινε τέτοια μέτρηση και για τον Άγιο Ιωάννη, και ποια ήσαν τα αποτελέσματα; Έχει για παράδειγμα ο ναός τις διαστάσεις που του αποδίδονται στον χάρτη του 1831, οι αποστάσεις του κτηρίου από τον ναό συμφωνούν ή έχουν και αυτές αποκλίσεις, που προφανώς οφείλονται στην ατέλεια της τοπογράφησης του 1831 καθώς και στην αρχική κλίμακα σχεδίασής του και όχι διότι «κάηκε» ή «ανοικοδομήθηκε».

Θα πρέπει ακόμη να μην ξεχνάμε κάτω από ποιες συνθήκες έγιναν οι χάρτες της καποδιστριακής περιόδου και τι ελλείψεις σε τοπογραφικά όργανα, όργανα σχεδίασης ακόμη και σε χαρτί είχαν οι τεχνικοί στην Ελλάδα εκείνη την εποχή, και οι διαφορές είναι αναμενόμενες.

Τέλος, από τα ως τώρα γραπτά τεκμήρια που έχουμε στην διάθεσή μας δεν προκύπτει από πουθενά ότι ανοικοδομήθηκε το κτήριο μεταγενέστερα. Άλλωστε η κατασκευή και η μορφολογία του αναπέμπουν στον 18ο – αρχές του 19ου αιώνα και όχι σε νεώτερες κατασκευές.

Σας θυμίζουμε ακόμη επ’ αυτού, τις καταγγελίες μας για το μη σύννομο πολλών ενεργειών του τότε ΥΠΠΟ, όπως αυτές αναλύονται σε σειρά εγγράφων αλλά και σε δημοσιεύσεις στον Αθηναϊκό Τύπο (έγγραφα της Αργολικής Οικολογικής Εταιρείας α.π. 24/8 Απριλίου 1993, ομοίως α.π. 31/22.11.93, Καθημερινή, άρθρο Γ. Σαρηγιάννη και Μ. Καρδαμίτση-Αδάμη στις 21.3.1993, Ελευθεροτυπία, άρθρο Μ. Αδάμη, Μ. Μπίρη, Γ. Σαρηγιάννη της 7.6.1996 κ.α.) και ακόμη ότι το κτήριο είχε κριθεί ανακατασκευαστέο βάσει του Νόμου 1337/83, μετά από πολλές γραφειοκρατικές καθυστερήσεις (μη όλες σύννομες) έγινε η εγκατάσταση του εργολάβου και ξαφνικά σταμάτησε κάθε εργασία με προφορική εντολή, όπως μας πληροφόρησαν, του τότε Υπουργού ΠΕΧΩΔΕ.

Πρέπει τέλος να τονιστεί ότι η κατεδάφιση του σπιτιού του στρατηγού Μακρυγιάννη, της σημαντικής αυτής προσωπικότητας του νεώτερου ελληνικού κράτους, θα άνοιγε τον ασκό του Αιόλου και για άλλες παρόμοιες περιπτώσεις. Σε μια εποχή κρίσης και αμφισβήτησης των κρατικών θεσμών, πρέπει πρώτο το ίδιο το Κράτος να είναι αυτό που θα τιμά έμπρακτα εκείνους που το δημιούργησαν.

Ελπίζουμε ότι έχουμε βοηθήσει την Υπηρεσία σας στην πληροφόρηση επί του θέματος, και περιμένουμε τις απαντήσεις σας στα ως άνω ερωτήματα.

Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη, ομότιμη καθηγήτρια ΕΜΠ, Διευθύντρια Αρχείου Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής Μουσείου Μπενάκη

Μάνος Μπίρης, ομότιμος Καθηγητής Ε.Μ. Πολυτεχνείου

Γεώργιος Μ. Σαρηγιάννης, ομότιμος Καθηγητής Ε.Μ. Πολυτεχνείου

Συνημμένα για σύντομη ενημέρωση, προφανώς στο ΥΠΠΟΤ υπάρχουν στον οικείο φάκελλο όλα τα σχετικά έγγραφα:

1. άρθρο Καθημερινής 21.3.93

2. έγγραφο της Αρ.Ο.ΕΤ α.π.31/22.11.93

3. άρθρο Ελευθεροτυπίας 7.6.96