«Η Ελλάδα είναι το λίκνο της Ευρώπης, και παρ’ όλα αυτά σήμερα εκείνα που ενώνουν τη χώρα με την υπόλοιπη ήπειρο είναι λιγότερα απ’ όσα φαίνονται εκ πρώτης όψεως. Επί αιώνες, ξένες δυνάμεις κρατούσαν τα ηνία της εξουσίας στην Αθήνα – και αυτό το γεγονός έχει αφήσει τα ίχνη του.

Η Ευρώπη χρωστά πολλά στους Έλληνες: το όνομά της, τη φιλοσοφία, τη δημοκρατία και μερικά ακόμη. Όταν τίθεται το ερώτημα του αν η Ελλάδα πρέπει ή όχι να κρατήσει το ευρώ, ορισμένοι αρέσκονται να καταφεύγουν σε ένα ιστορικό επιχείρημα: για μια χώρα που έχει ανεκτίμητη προσφορά ως λίκνο της Ευρώπης ισχύουν άλλα μέτρα και σταθμά απ’ ό,τι μόνο η χρηματοοικονομική λογική.

Οδηγεί άραγε μια λίγο ως πολύ ευθύγραμμη πορεία από την Αθήνα του πρώτου δημοκράτη Κλεισθένη, από την πατρίδα της φιλοσοφικής τριανδρίας του Σωκράτη, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, στην Αθήνα του σήμερα; Όποιος ακούσει προσεκτικά καλοπροαίρετους πολιτικούς που εκφράζονται υπέρ της παραμονής της Ελλάδας στην ευρωζώνη θα μπορούσε να πιστέψει ότι ναι, έτσι είναι. Όμως, δεν είναι έτσι. Μεταξύ της φωτεινής αρχαιότητας και της σημερινής κρατικής οντότητας υπάρχει ένα βαθύ, σκοτεινό ρήγμα.

Ιδωμένη από τη σκοπιά της ιστορίας του πολιτισμού, η Ελλάδα είναι μια χώρα της Ανατολής. Για τις κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις που σήμερα δρουν εκεί [στην Ελλάδα] το γεγονός αυτό είναι πολύ πιο σημαντικό από το πού βρίσκεται η χώρα στο χάρτη.

Πολλά πράγματα είναι διαφορετικά απ’ ό,τι στις γειτονικές χώρες της ΕΕ

Μια σύντομη επισκόπηση της ελληνικής ιστορίας δείχνει γιατί στην όμορφη Ελλάδα πολλά πράγματα είναι διαφορετικά απ’ ό,τι στις γειτονικές χώρες της ΕΕ.

Μετά την ελληνική ηρωική εποχή των στοχαστών και των ποιητών, των ηγετών και των κατακτητών, ακολούθησε η μακρά κυριαρχία των Ρωμαίων. Η τότε στρατιωτική υπερδύναμη ήταν αρκετά έξυπνη ώστε να αναγνωρίσει τις ανώτερες πολιτισμικές επιδόσεις των Ελλήνων. Η γνώση και η τέχνη της Αθήνας εισήχθησαν στη Ρώμη όπου έτυχαν πολύ μεγάλης εκτίμησης. Αυτό ήταν το πρώτο στάδιο μιας τεράστιας επιχείρησης μεταλαμπάδευσης πνεύματος στη Δύση.

Όταν η Αυτοκρατορία κάποτε κατέρρευσε, η Ελλάδα έγινε μέρος του Ανατολική Ρωμαϊκού κράτους. Ενώ η αίγλη της Κωνσταντινούπολης, της νέας πρωτεύουσας του Βοσπόρου, ακτινοβολούσε σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου, η Αθήνα παρήκμασε σε μια ασήμαντη επαρχιακή πόλη. Ο Αυτοκράτορας Ιουστινιανός Α΄, τον οποίο η ορθόδοξη χριστιανική Εκκλησία τιμά ως άγιο, έκλεισε δίχως ενδοιασμούς την περίφημη πλατωνική Ακαδημία της πόλης το 530 μ.Χ. Έκτοτε, η φιλοσοφία ασκούνταν σε όλα τα πιθανά μέρη, αλλά όχι πια εκεί όπου καλλιεργήθηκε για πρώτη φορά η τέχνη των ευφυών στοχασμών.

Ακολούθησαν χαοτικοί αιώνες, στους οποίους ούτε καν αυτή η ανατολική μεγάλη δύναμη του Βυζαντίου δεν κατόρθωσε να κυριαρχήσει ανενόχλητη επί της Ελλάδας. Σλάβοι και Φράγκοι, Βενετοί και Νορμανδοί έρχονταν και έφευγαν, ενώ οι ίδιοι οι Έλληνες δεν είχαν λόγο. Όταν σε άλλα μέρη ο Μεσαίωνας ήταν ήδη παρελθόν, ξεκίνησε για τους Έλληνες μια πολύ δύσκολη περίοδος: την εξουσία ανέλαβαν οι γείτονες από τη Μικρά Ασία. Οι Οθωμανοί κυριάρχησαν επί 400 χρόνια.

Ο ελληνικός Αγώνας Ανεξαρτησίας ως ευρωπαϊκό γεγονός

Το μεγαλύτερο τμήμα της ηπείρου δεν έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον γι’ αυτό [την υποδούλωση της Ελλάδας από τους Τούρκους]. Ναι μεν στην Αναγέννηση οι Ιταλοί και οι Γάλλοι, οι Γερμανοί και οι Άγγλοι είχαν ανακαλύψει εκ νέου τους Έλληνες κλασικούς της αρχαιότητας, αλλά αυτό δεν σήμαινε ότι η καρδιά τους χτυπούσε για την Ελλάδα. Η παράδοση που είχε διασωθεί από την αρχαιότητα είχε μεταναστεύσει πιο μακριά στη Δύση και στον Βορρά, πλήρως αποκομμένη πλέον από τις γεωγραφικές της ρίζες.

Μόλις στις αρχές του 19^ου αιώνα, όταν ήρθε η εποχή του εθνικού αισθήματος, ο κόσμος έστρεψε το βλέμμα του στη χώρα. Ο ελληνικός Αγώνας της Ανεξαρτησίας εναντίον των Τούρκων έγινε ευρωπαϊκό γεγονός υψηλής συμβολικής αξίας, με εθελοντές από πολλές χώρες να συμμετέχουν σε αυτόν. Πρώτος βασιλιάς της Ελλάδας έγινε το 1832 ο Όθωνας της Βαυαρίας, του οίκου των Βίττελσμπαχ. Μετά την καθαίρεσή του, το 1863, στον ελληνικό θρόνο ανέβηκε ένας Δανός πρίγκιπας του κλάδου Σλέσβιγκ-Χόλσταϊν-Σόντερμπουργκ-Γκλύξμπουργκ. Οι υποψήφιοι από την ίδια τη χώρα δεν είχαν καμιά πιθανότητα επιτυχίας.

Στις πολλές εναλλαγές της κατάστασης [που γνώρισε η χώρα] έκτοτε, ανήκει και η βίαιη παρουσία της γερμανικής Βέρμαχτ στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Από το 1974, όταν έληξε μια επτάχρονη στρατιωτική δικτατορία, η Ελλάδα είναι μια δημοκρατική χώρα, ενώ εδώ και πολλά χρόνια το κράτος ανήκει στο ΝΑΤΟ.

Το αλλοτινό μεγαλείο υπάρχει πλέον μόνο στο μουσείο

Η μακρά διαδοχή των σκοτεινών αιώνων, όπου ξένες δυνάμεις κυριαρχούσαν τους Έλληνες, έχει αφήσει ανεξίτηλα σημάδια. Στην Αθήνα ο Κλεισθένης και ο Πλάτωνας είναι το ίδιο νεκροί όπως και στις Βρυξέλλες ή στο Μπούξτεχουντε. Το αλλοτινό μεγαλείο υπάρχει πλέον μόνο στο μουσείο.

Η πολιτική και η οικονομία εμφανίζουν ολιγαρχικά χαρακτηριστικά στη σημερινή Ελλάδα, η εξουσία περνά κληρονομικά από γενιά σε γενιά δυναστειών όπως εκείνες του Παπανδρέου και του Καραμανλή, οι προσωπικές σχέσεις συχνά είναι πιο σημαντικές από τα εκλογικά αποτελέσματα ή τους επίσημους νόμους. Όλα θυμίζουν μάλλον Βυζάντιο.

Βαθιά στην Ανατολή της Ευρώπης ανήκουν οι Έλληνες και όσον αφορά θέματα θρησκείας. Ο ορθόδοξος χριστιανισμός είναι η επίσημη θρησκεία του κράτους, το 97% του πληθυσμού ανήκει στην ελληνική ορθόδοξη Εκκλησία. Αυτό ίσως δεν επηρεάζει τον κάθε ένα προσωπικά στην καθημερινότητά του, αλλά η παλαιά δύναμη των πατριαρχών, των μητροπολιτών και των παπών έχει αφήσει τη σφραγίδα της στη χώρα. Το Μεγάλο Σχίσμα του 1054, όπου ανατολικοί και δυτικοί εκκλησιαστικοί ηγέτες αφόρισαν ο ένας τον άλλον, άνοιξε ένα βαθύ χάσμα στην Ευρώπη. Τέτοιες πανάρχαιες αντιθέσεις δεν εξαφανίζονται χωρίς να αφήσουν ίχνη.

Μήπως το γιγαντιαίο εγχείρημα ενός κοινού νομίσματος έχει πιθανότητες επιτυχίας μόνον σε χώρες των οποίων η κοινή ιστορία μετρά χίλια και περισσότερα χρόνια; Σε αυτή την Ευρώπη, που διαμορφώθηκε από τον Μεσαίωνα και μετά ως κληροδότημα του λατινικού κόσμου, οι Έλληνες για πολύ μεγάλο διάστημα δεν ανήκαν. Την επόμενη φορά που κάποιος θα επικαλεστεί το πνεύμα της ελληνικής αρχαιότητας σε κάποια συζήτηση περί Ευρώπης, θα πρέπει να δοθεί προσοχή. Ορισμένα πράγματα βρίσκονται πολύ μακριά στο παρελθόν ώστε να έχουν την οποιαδήποτε σημασία για το παρόν.»

Το κείμενο αυτό δημοσιεύθηκε στο γερμανικό Spiegel και το υπογράφει ο Dietmar Pieper, διευθυντής σύνταξης του Spiegel Geschichte [Spiegel Ιστορία]. Πέρα από το αν συμφωνεί ή διαφωνεί κανείς με αυτή την ιστορική θεώρηση και το συμπέρασμα του συντάκτη, όπως και με τον τρόπο που η ιστορία τελικά χρησιμοποιείται εδώ για να υπερθεματίσει την κριτική εναντίον της χώρας μας και να προσφέρει ένα ακόμη επιχείρημα σε όσους θέλουν να μετατρέψουν την Ελλάδα από λίκνο σε αποδιοπομπαίο τράγο της Ευρώπης, υπάρχει μια ανάγκη να στοχαστούμε πάνω στο θέμα του αυτοπροσδιορισμού μας. Ως προς την αρχαιότητα και τη σχέση της με τη σημερινή Ελλάδα, έχει τοποθετηθεί και η Φραν Λίμποβιτς, η προοδευτική Αμερικανίδα διανοούμενη, με μια φράση που μπορεί να αποτελέσει αφορμή για πιο γόνιμους και εποικοδομητικούς συλλογισμούς: «Τώρα, σε σχέση με την Ελλάδα, ίσως έχει συμβεί αυτό που συμβαίνει πάντα στους ανθρώπους που γνωρίζουν τρομακτική επιτυχία πολύ νωρίς…». Ενώ στο ερώτημα της δημοσιογράφου «Και επαναπαύονται στις δάφνες τους;», απαντά αφοπλιστικά: «Πολύ καλές δάφνες, οφείλω να πω. Εδώ που τα λέμε, και τις δάφνες αυτοί τις εφηύραν» («Η τέχνη της δημόσιας ομιλίας», ΒΗΜagazino, 23/02/2012).