“The Bronze Calyx Krater, […] was looted and smuggled into Switzerland, where it was cleaned and restored by Fritz and Harry Bürki, the Zurich-based restorers and business partners of Robert Hecht. Hecht then arranged to smuggle the piece into New York, where it was sold to Leon Levy and Shelby White. It was seized by the Office in January of this year.”

Έτσι περιγράφεται το ιστορικό ενός χάλκινου καλυκωτού κρατήρα, ενός από τα σημαντικότερα αρχαία αντικείμενα που επιστρέφουν σύντομα στην Ελλάδα από τη Νέα Υόρκη. Η επιστροφή της ομάδας των αρχαιοτήτων παρουσιάζεται επικοινωνιακά ως ένα success story διεκδίκησης κλεμμένης πολιτιστικής κληρονομιάς. Η επιχειρηση αποτελεί μέρος μόνο της πραγματικά επιτυχημένης δράσης της εισαγγελίας του Μανχάταν με στόχο τον εντοπισμό κι επαναπατρισμό στις χώρες προέλευσης αρχαιοτήτων οι οποίες κατέληξαν στις ΗΠΑ  παράνομα, μέσα από ισχυρά δίκτυα παράνομων ανασκαφέων και διακινητών. «Πέτυχαν να πλήξουν τα παράνομα διεθνή εγκληματικά δίκτυα, των οποίων η δράση αλλοιώνει την ταυτότητα των λαών, καθώς αποκόπτει τα αρχαιολογικά ευρήματα από τα συμφραζόμενά τους και τα μετατρέπει από τεκμήρια της ιστορίας των λαών, σε απλά έργα τέχνης.», δήλωσε η Ελληνίδα Υπ. Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, καθώς το ΥΠΠΟΑ συνεργάζεται με τις αμερικανικές αρχές κατά τις επιχειρήσεις τους. Έχει όμως δίκιο; Πέτυχαν να πλήξουν τα δίκτυα;

Για να απαντήσουμε, αρκεί να δούμε τα πρόσωπα που εμπλέκονται στην παράνομη διακίνησή του κρατήρα με τον οποίο ξεκινά το κείμενο αυτό. Των Leon Levy, Shelby White και Robert Hecht.

Ο Hecht υπέστη ανελέητο κυνηγητό από τις αρχές και δικάστηκε. Κατάφερνε όμως πάντα να ξεφεύγει, οπότε πέθανε το 2012 ήσυχος κι ελεύθερος, στο διαμέρισμά του στο Παρίσι, σε ηλικία 92 ετών. Η σύζυγός του λέει ότι το ταλέντο του ήταν πάντα το να αγνοεί όσα αισθανόταν ότι δεν ήθελε, ή δεν έπρεπε, να ξέρει.

Σήμερα στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, μια ολόκληρη εσωτερική αυλή γεμάτη με ελληνορωμαϊκή τέχνη φέρει το όνομα του νεοϋορκέζικου power couple Leon Levy και Shelby White. Κι ενώ ο Levy είναι χρόνια νεκρός πλέον, η ολοζώντανη White συνεχίζει να είναι μέσα στα πράγματα, παντού. Παραμένει μέλος του Board of Trustees του Μητροπολιτικού Μουσείου, κορυφαίων Πανεπιστημίων (NYU, Bard Grad. Center), και άλλων σημαντικών οργανισμών της Νέας Υόρκης, ενώ είναι και κύρια χρηματοδότης και πρόεδρος κορυφαίων ερευνητικών κέντρων σχετικών με την αρχαιολογία και την έρευνα. Μεταξύ αυτών οι Φίλοι της Αρχής Αρχαιοτήτων του Ισραήλ και το πρόγραμμα Shelby White and Leon Levy το οποίο χρηματοδοτεί αρχαιολογικές δημοσιεύσεις στο Harvard. Να σημειωθεί ότι μετά το θάνατο του Levy, η White ίδρυσε το Leon Levy Foundation, το οποίο χρηματοδοτεί το Institute for the Study of the Ancient World του ΝΥU. Έχει γράψει κι ένα βιβλίο με τίτλο «Τι πρέπει να ξέρει κάθε γυναίκα για τα λεφτά του άντρα της»! Κατά τους τωρινούς επαναπατρισμούς, τέλος, ‘συνεργάζεται’ με τις αρχές οι οποιες την ευχαριστούν.

Είναι σαν, σε ένα φανταστικό σενάριο με σκηνικό την Ελλάδα, ο Έλγιν και η σύζυγός του αποφασίζουν να προβληθούν ως φιλάνθρωποι. Κι ενώ ο Έλγιν κάποτε πεθαίνει, η σύζυγός του στηρίζει οικονομικά πανεπιστήμια στην Αγγλία στο όνομά του, δίνει υποτροφίες σε ελληνόπουλα να πάνε εκεί να σπουδάσουν, και χρηματοδοτεί αρχαιολογικές δημοσιεύσεις και ανασκαφικά προγράμματα, ενώ η δική μας Αρχαιολογική Υπηρεσία να έχει Σύλλογο Φίλων και να την κάνει πρόεδρο. Την ίδια στιγμή, να αλλάζουν τα πράγματα για εκείνη και να την κυνηγούν να επιστρέψει αρχαιότητες που έχει στην κυριότητά της (και τις οποίες δεν έχει ‘δωρίσει’ ακόμη σε μουσείο). Και όταν τις επιστρέφει, να την ευχαριστούν που συνεργάστηκε – απλά γιατί έχει στην κατοχή της κι άλλες, τις οποίες είναι πιθανό να επιστρέψει, αν οι αρχές την έχουν δίπλα τους  κι όχι απέναντί τους. Δεν τιμωρείται ποτέ, δεν λογοδοτεί ποτέ,  αλλά απεναντίας απολαμβάνει τιμές και δόξα. Από παντού. Και φυσικά το πλιατσικολόγημα μπορεί να συνεχίζεται με ηθικούς αυτουργούς τα παιδιά και τα εγγόνια της – γιατί πώς θα συντηρηθεί ο μύθος της οικογένειας χωρίς προβολή κι εμπλουτισμό της συλλογής της;

Η αλήθεια είναι ότι το σενάριο αυτό δεν είναι και τόσο φανταστικό. ‘Ημασταν πάρα πολύ κοντά σε κάτι τέτοιο την εποχή που οι περιηγητές έδιναν τη θέση τους σε εξερευνητές κι αυτοί σε αρχαιολόγους, οι οποίοι σε πολλές περιπτώσεις ήταν και πάμπλουτοι και πετυχημένοι. Η ύπαρξη από πολύ νωρίς μιας Αρχαιολογικής Υπηρεσίας κρατικής, και μουσείων όπου τα αντικειμενα εισέρχονται τεκμηριωμένα, τουλάχιστον από πλευράς προέλευσης,  έθεσε όρια στις καλοπροαίρετες ή μη πρωτοβουλίες πολιτιστικής διαχείρισης διάφορων ‘μαικήνων’ και τη δυνατότητα συλλογής αλλά και στο τελικό αποτέλεσμα της δημοσίευσης. Το ίδιο συμβαίνει και με την αρχαιολογική έρευνα μέσω των πανεπιστημίων, τα οποία είναι δημόσια, έτσι ώστε κανένας ιδιώτης ευεργέτης να μην ιδωθεί ως σανίδα οικονομικής σωτηρίας με αντάλλαγμα ανάλογες εκπτώσεις στην αμερόληπτη έρευνα.

Θα πει κανείς: «μα, και ιδιωτικά μουσεία ευεργετών έχουμε, με περιεχόμενο μάλιστα αμφίβολης προελευσης, και ιδιώτες συλλέκτες, και ιδιωτικές συλλογές έχουν μπει στα δημόσια μουσεία, και οι δημόσιες ανασκαφές στηρίζονται κατά κόρον από ιδιωτική χρηματοδότηση, και η έρευνα υποστηρίζεται από ιδιωτικά ιδρύματα, τα οποία κάνουν και εξαιρετική δουλειά στον τομέα της τεκμηρίωσης, των εκδόσεων». Σωστά. Αυτά όλα όμως δεν υποκαθιστούν τη διαχείριση των αρχαιοτήτων, αλλά τη συμπληρώνουν, ή υπάρχουν παράλληλα και πάντα με όρια. Γενικά, οι εύποροι ιδιώτες δεν είναι στη χώρα μας, αντίθετα με τις ΗΠΑ, η ραχοκοκκαλιά της πολιτιστικής διαχείρισης, και δεν θέτουν τους κανόνες. Ακόμα…

Γιατί παρά τα τυπικά, η αρχαιολογική έρευνα στη χώρα μας συνεχώς υποβιβάζεται, με τον οικονομικό παράγοντα να θέτει την αρχή μιας κατηφόρας που μπορεί να οδηγήσει σε δεδομένα Αμερικής. Όσο η κρατική χρηματοδότηση θα συρρικνώνεται, τόσο το κυνήγι για πόρους από ιδιώτες θα οδηγεί στο χαλάρωμα των ορίων σε όλα: στο μουσειακό δανεισμό, στη νομιμοποίηση συλλογών, στη διαχείριση αρχαιολογικών χώρων και ανασκαφών, στην παρουσίαση αντικειμένων σε δημοσιεύσεις και εκθέσεις. Ήδη έχει χαλαρώσει το πλαίσιο διοίκησης των μεγάλων μουσείων, έχει επιτραπει ο μακροχρόνιος δανεισμός, ιστορικά κτίρια περνούν διαχειριστικά σε διάφορα “ταμεία”, αποφάσεις του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου ανατρέπονται σε δευτερόλεπτα και αρχαιοκάπηλοι αναγορεύονται σε εθνικούς ήρωες δωρίζοντας αρχαιότητες με τους δικούς τους μοναδικούς όρους. Γενικά, ζούμε μεγάλες στιγμές, αλλά ευχαριστούμε, όχι άλλες συγκινήσεις!

Μετά από όλα αυτά, είναι δυνατόν να μιλάμε για καταπολέμηση της αρχαιοκαπηλίας; Φυσικά, η επιστροφή αυτή είναι μια νίκη σε μάχη, όχι στον πόλεμο. Γιατί ο πόλεμος είναι συνεχής και υβριδικός, και θα κερδίζεται μόνο όταν μαικήνες σαν τον Levy και τη White, τον Stern και τόσους άλλους δεν δίνουν δουλειά στους Hecht, Bürki, Medici και Becchina αυτού του κόσμου. Και δεν θα δίνουν δουλειά όταν θα πάψουν τα μουσεία, τα πανεπιστήμια, αλλά και οι πόλεις και οι χώρες να τους έχουν ανάγκη.

Ζέτα Ξεκαλάκη