Ξαναδιαβάζοντας για πολλοστή φορά το βιβλίο του Γιώργου Βαρουφάκη H ιστορία του σιδήρου από τον Όμηρο στον Ξενοφώντα, που στον υπότιτλο διευκρινίζει πως αφορά «τα σιδερένια ευρήματα και την αρχαία ελληνική γραμματεία με το μάτι ενός μεταλλουργού», σκέφτηκα να μοιραστώ μαζί σας ορισμένες σκέψεις και παρατηρήσεις του μεταλλειολόγου-αρχαιογνώστη συγγραφέα.

«Στη λίθινη εποχή, όταν ο λίθος αποτελούσε τη βασική πρώτη ύλη στην κατασκευή όπλων και εργαλείων, ο ρυθμός της εξέλιξης ήταν απελπιστικά αργός. (…) Ο εν λόγω πολιτισμός καλύπτει τη χρονική περίοδο από το 7000 μέχρι το 4000 π.Χ. (…) Σε όλο αυτό το διάστημα των 3.000 χρόνων δεν παρατηρείται ουσιαστική εξέλιξη. Αντίθετα, από την εποχή που ο άνθρωπος ανακαλύπτει και χρησιμοποιεί το χαλκό και τα κράματά του, η ροή είναι ταχύτερη και οι αλλαγές μεγάλες και εντυπωσιακές».

«Ο χάλυβας, αυτό το κράμα σιδήρου και άνθρακα που έχει τη μαγική ιδιότητα να σκληραίνει με τη βαφή και να αποκτά εξαιρετικές μηχανικές ιδιότητες τις οποίες δεν έχει κανένα άλλο μέταλλο, εμφανίστηκε στον ελλαδικό χώρο, από όσα γνωρίζουμε μέχρι σήμερα, γύρω στην 1η χιλιετία π.Χ. Η επίδρασή του στο ρυθμό ανέλιξης του πολιτισμού είναι εξαιρετικά μεγάλη. Έτσι, ενώ στην εποχή του χαλκού η ιστορία γράφεται σε χιλιετίες, από τη στιγμή που οι μεταλλοτεχνίτες του ελλαδικού χώρου αρχίζουν να χρησιμοποιούν το χάλυβα στην κατασκευή όπλων και εργαλείων, αντικαθιστώντας τον μπρούντζο, η ιστορία γράφεται πλέον σε αιώνες».

«Λέμε συχνά ότι κατά τη γεωμετρική εποχή ο σίδηρος εκτοπίζει το χαλκό και τα κράματά του. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι μειώνεται η παραγωγή του χαλκού και των χάλκινων προϊόντων, αλλά και των άλλων μετάλλων της αρχαιότητας. Αντιθέτως, με τη χρήση των νέων σκληρών χαλύβδινων εργαλείων η παραγωγή όλων των τότε παραγόμενων μετάλλων αυξάνεται κατακόρυφα».

«Με λίγα λόγια, κατά τη γεωμετρική εποχή ο σίδηρος με τη μορφή του σκληρού χάλυβα αποτελούσε την κύρια πρώτη ύλη για την κατασκευή των εργαλείων, τα οποία χρησιμοποιούσαν οι τεχνίτες στην οικοδομή, στις κατασκευές, στη ναυπηγική και σε όλες τις άλλες δραστηριότητες της καθημερινής ζωής.  Η χρήση του σιδήρου στον τομέα της κατασκευής εργαλείων και όπλων χαρακτηρίζει την εποχή αυτή ως “εποχή του σιδήρου”».

«Στη σύγχρονη εποχή και από τα τέλη του 19ου αιώνα, δύο αιώνες περίπου μετά τη βιομηχανική επανάσταση, παρατηρείται μεγάλη αλλαγή στον τρόπο παραγωγής του χάλυβα, η οποία θα έχει συγκλονιστικές επιπτώσεις στις παραγωγικές και κοινωνικές σχέσεις, ιδίως των βιομηχανικών χωρών, και φυσικά σε ολόκληρη την εξέλιξη της ανθρωπότητας».

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι, επίσης, η παρατήρηση του Γ. Βαρουφάκη σχετικά με τη μετάφραση του όρου «σιδηροφορώ» σε κείμενο του Θουκυδίδη, που αποδίδεται ως «οπλοφορώ». Σύμφωνα λοιπόν με την παρατήρηση του Γ.Β.: «Ο Θουκυδίδης αναφέρεται σε μια εποχή όπου το μέταλλο που οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν για την κατασκευή των όπλων, και φυσικά και των εργαλείων, ήταν ο σίδηρος και όχι πλέον ο μπρούντζος».

* Γιώργος Βαρουφάκης, H ιστορία του σιδήρου από τον Όμηρο στον Ξενοφώντα, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2005.