Αρχαιολογικοί χώροι
01 12 '22 11:45

Μάλθη

Πελοπόννησος

Σταμάτιος Α. Φριτζίλας, Μαρία Τσουλάκου, Κατερίνα Τζαμουράνη

1
Το τείχος και ο νεότερος περίβολος του Valmin

Η ακρόπολη της Μάλθης περιβάλλεται από οχυρωματικό περίβολο με συνολικό ανάπτυγμα 410 μ. Σύμφωνα με τις νεότερες έρευνες η οχύρωση του οικισμού κατασκευάστηκε στην Πρώιμη Μυκηναϊκή εποχή. Σε μεγάλο μέρος του βόρειου τμήματός του, το μέγιστο σωζόμενο ύψος είναι περίπου 1,20 μ. Σήμερα το τείχος διατηρείται αποσπασματικά με πάχος που κυμαίνεται από 1,60 έως 3,50 μ. Ένας ακόμη εσωτερικός αναλημματικός ή οχυρωματικός τοίχος περιβάλλει την κορυφή της ακρόπολης και είναι σύγχρονος του τείχους του οικισμού. Η διαφοροποίηση που παρουσιάζει έχει ερμηνευτεί ως αποτέλεσμα των καταστροφών και των επισκευών που είχε υποστεί στο πέρασμα του χρόνου έως και τη σύγχρονη εποχή. Η βόρεια πλευρά σώζεται σε μεγαλύτερο πάχος, και εκεί ανοίγεται μια από τις κύριες πύλες του οικισμού. Η δυτική πλευρά του τείχους έχει γερή θεμελίωση καθώς εδράζεται πάνω στον φυσικό βράχο, ωστόσο εδώ το τείχος έχει υποχωρήσει σε αρκετά σημεία και έχει καταστραφεί. Η ανατολική πλευρά φαίνεται πως είχε κατάλληλη αμυντική διαμόρφωση στην αρχαιότητα τεκμηριώνοντας πιθανότατα πως οι εχθρικές επιθέσεις γίνονταν από εκεί.

Σήμερα το προϊστορικό τείχος συγχέεται με έναν προστατευτικό λίθινο περίβολο που έχτισε ο Valmin το 1935 ακριβώς πάνω από αυτό, ο οποίος διατρέχει όλη την περιφέρεια του οικισμού. Είναι δύσκολο να προσδιοριστεί εάν η κατάρρευση που παρατηρείται σε διάφορα σημεία προέρχεται από το σύγχρονο προστατευτικό τοιχίο του Valmin ή από το ίδιο το αρχαίο τείχος της οχύρωσης. Ωστόσο, είναι ακόμη ορατό ένα καλοδιατηρημένο τμήμα του τείχους στη βόρεια πλευρά. Το κτίσιμο του οχυρωματικού περιβόλου σήμανε και την πλήρη αναδιοργάνωση του οικισμού. Έτσι, ενώ στην προηγούμενη περίοδο ο οικισμός ήταν διασκορπισμένος και ανοχύρωτος και οι οικίες είχαν καμπυλόγραμμες κατόψεις, στην εποχή της οχύρωσης οι οικίες αποκτούν κατόψεις με ευθύγραμμες πλευρές και πολλά κτήρια κατασκευάζονται στην εσωτερική πλευρά του οχυρωματικού περιβόλου, χρησιμοποιώντας τον ως έναν από τους τοίχους τους. Κοντά στο βόρειο τμήμα του τείχους υπάρχουν τα ίχνη μιας μικρής πηγής, γι’ αυτό κι ο Valmin υπέθεσε πως εκεί βρίσκονταν τα πρωιμότερα σπίτια της ακρόπολης.

2
Οι Πύλες

Η Βόρεια Πύλη (2α) είναι η καλύτερα διατηρημένη. Δεν έχει όμως ιδιαίτερα μεγάλο άνοιγμα (1,55 μ.). Η συγκεκριμένη είσοδος πλαισιωνόταν από τοίχους μήκους 4,50 μ. Δεν εντοπίστηκαν ίχνη θύρας ούτε εξωτερικά της πύλης αρματοτροχιές, λόγω και των απότομων κλίσεων του λόφου, οδηγώντας τον Valmin στο συμπέρασμα πως η νότια ήταν η κύρια πύλη. Η είσοδος στον οικισμό της Μάλθης γίνεται σήμερα από τη νότια πλευρά του οχυρωματικού περιβόλου. Η Νότια Πύλη (2β) βρισκόταν απέναντι από τη βόρεια. Σήμερα δεν σώζονται ίχνη της και ο Valmin υπέθεσε πως αυτή θα είχε καταστραφεί από τις εχθρικές επιθέσεις. Στην πιθανή θέση της οδηγήθηκε από την ανεύρεση αρματοτροχιών λίγο νοτιότερα. Εσωτερικά της πύλης υποστήριξε την ύπαρξη πύργου. Η Βορειοδυτική Πύλη (2γ) ανιχνεύεται εκεί όπου ανοίγεται μια είσοδος στον οικισμό πλάτους 1,75 μ. Η κατασκευή της συγκρίνεται από τον ανασκαφέα με την πύλη των Μυκηνών και της Τίρυνθας. Η Νοτιοδυτική Πύλη (2δ) εντοπίζεται εκεί όπου ο ανασκαφέας διέκρινε εσωτερικά χώρο και ίχνη κλίμακας που οδηγούσε πιθανόν σε πύργο. Η πύλη αυτή φαίνεται πως ήταν πύλη εξόδου καθώς επικοινωνούσε με ένα αρκετά απότομο κεκλιμένο μονοπάτι απευθείας με τον κάμπο δυτικά της ακρόπολης και ίσως με πηγή που υπήρχε εκεί κοντά.

3
Η Έδρα του Ηγεμόνα

Η κεντρική περιοχή της ακρόπολης διακρίνεται από δύο συγκροτήματα οικοδομημάτων. Πρόκειται για το νότιο συγκρότημα και το βόρειο, που ξεχωρίζουν από τη θέση και την κατασκευή τους. Βρίσκονται στο πιο ψηλό σημείο (στον χώρο όπου υπάρχει ο κιονίσκος της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού), είναι μεγαλύτερα από τα άλλα και περικλείονται από περίβολο. Θυμίζουν γνωστά αρχιτεκτονήματα, όπως της Κνωσού, της Τίρυνθας και των Θηβών. Το πρώτο σύνολο έχει σχήμα ακανόνιστου τραπέζιου με μήκος 25 μ. και πλάτος 15-20 μ. Έχει θεωρηθεί από τον ανασκαφέα ως η κατοικία του τοπάρχη με την αίθουσα υποδοχής. Στον δυτικό τοίχο αυτής της αίθουσας, που είχε διαστάσεις 9,60×11 μ., διαμορφωνόταν ημικυκλική εστία, ενώ στο κέντρο της διακρίνεται ακόμα και σήμερα η λίθινη βάση ξύλινου πιθανότατα κίονα για τη στήριξη της στέγης. Η αίθουσα αυτή ερμηνεύθηκε επίσης ως «ιερό» και η εστία ως «βωμός». Τα διαμερίσματα του τοπάρχη συνεχίζονταν στα δυτικά και στα νότια του κεντρικού κτίσματος.

Το δεύτερο σύνολο δωματίων βρίσκεται λίγο βορειότερα των προηγούμενων κτισμάτων και πρόκειται για συγκρότημα οικιών.

4
Η περιοχή των αποθηκών και των εργαστηρίων

Βορειότερα από την κεντρική περιοχή της ακρόπολης υπάρχουν χώροι που έχουν χαρακτηριστεί εργαστήρια επεξεργασίας μετάλλου και άλλων παραγωγικών δραστηριοτήτων (4α) λόγω εντοπισμού εργαλείων και άλλων συναφών ευρημάτων.

Στα βορειοδυτικά, στο εσωτερικό των τειχών υπάρχουν σειρές χώρων κυρίως ορθογώνιας κάτοψης, που έχουν ταυτιστεί με αποθήκες (4β). Το πίσω μέρος πολλών χώρων είναι προσκολλημένο στην εσωτερική περίμετρο του οχυρωματικού περιβόλου, ιδιαίτερα στη δυτική πλευρά, όπου εντοπίστηκαν μεγάλοι πίθοι. Δύο μεγάλες ανοικτές περιοχές στην ακρόπολη είχαν μείνει ελεύθερες από κτήρια και εκεί είναι ορατός ο φυσικός βράχος. Πιθανώς να χρησίμευαν για αυλισμό των κοπαδιών. Η εσωτερική όψη του οχυρωματικού περιβόλου αποτελούσε τον πίσω τοίχο των κατοικιών, των αποθηκών και των στάβλων που συμπλήρωναν το σύνολο.

5
Το Μυκηναϊκό Μέγαρο

Πρόκειται για ένα ιδιαίτερο δωμάτιο που αποκαλύφθηκε στη δυτική πλευρά της ακρόπολης και έχει τυπικά γνωρίσματα «μεγάρου». Έχει προσανατολισμό από βορρά προς νότο, με είσοδο από νότια. Ο ιδιαίτερος αυτός χώρος έχει μήκος 5,60 μ. και πλάτος 4,40 μ. Στο κέντρο του δωματίου βρέθηκε η εστία και τέσσερις κίονες.

6
Το Ιερό του Διπλού Πέλεκυ

Στη δυτική πλευρά της ακρόπολης, στον χώρο που συμβατικά ονομάστηκε Β72 από τον ανασκαφέα, βρίσκεται το Ιερό του Διπλού Πέλεκυ. O χώρος αυτός διαφέρει από κάθε άλλον στην ακρόπολη. Αποτελείται από δύο μέρη, δηλαδή από μία ορθογώνια αυλή, διαστάσεων 5×2 μ. στα ανατολικά, και στα δυτικά έναν σχεδόν τετράγωνο χώρο με κυμαινόμενο μήκος πλευράς από 4 έως 4,50 μ., όπου εντοπίστηκε χάλκινος διπλός πέλεκυς, τον οποίο ο Valmin ερμήνευσε ως αναθηματικό.

7
Το Κτήριο με το Νεολιθικό Ειδώλιο

Χαρακτηρίστηκε από τον ανασκαφέα ως ιερό, καθώς εκεί εντοπίστηκε το νεολιθικό στεατοπυγικό γυναικείο ειδώλιο από πρασινωπό στεατίτη. Πρόκειται για έναν μικρό χώρο με μήκος 4 μ. και πλάτος που κυμαίνεται από 2 μ. στα δυτικά μέχρι 1,40 μ. στα ανατολικά.

8
Το Κτήριο της Ταφικής Λατρείας κατά Valmin

Στο εσωτερικό της Νότιας Πύλης, ερευνήθηκε ένα δίχωρο οικοδόμημα, που ερμηνεύθηκε ως ιερό ταφικής λατρείας.

9
Οι Θολωτοί Τάφοι

Στην κοιλάδα κάτω από τον οχυρωμένο οικισμό, βρίσκονται οι θολωτοί τάφοι της Μάλθης σε μικρή απόσταση μεταξύ τους, καθώς επίσης τα ίχνη ενός οικισμού στα νοτιοδυτικά της ακρόπολης της Υστεροελλαδικής ΙΙΙ περιόδου (1400–1200 π.Χ.).

Ο Θολωτός Τάφος Ι βρίσκεται σε περιφραγμένο αγροτεμάχιο και είναι επισκέψιμος. Το 1999 η Αρχαιολογική Υπηρεσία κατασκεύασε στέγαστρο για την προστασία του μνημείου. Έχει δρόμο επενδεδυμένο με πέτρες μήκους 13,50 μ., στόμιο με ανώφλι και ανακουφιστικό τρίγωνο πάνω από τη θύρα. Ο ταφικός θάλαμος έχει διάμετρο 6,85 μ. και ύψος 5,80 μ. Η θόλος έχει διατηρηθεί και έτσι ο τάφος είναι ο καλύτερα διατηρημένος σε όλη τη Μεσσηνία και ίσως σε όλη τη Μυκηναϊκή Ελλάδα. Ο Θολωτός Τάφος Ι είχε ήδη συληθεί όταν ανασκάφηκε το 1926. Το υλικό που απέμεινε περιλάμβανε ένα μείγμα μυκηναϊκών κεραμικών και μεταγενέστερων θραυσμάτων.

Ο δεύτερος τάφος, που αποκαλύφθηκε βορειότερα, είχε επενδεδυμένο δρόμο μήκους 12,50 μ. Έλειπε το υπέρθυρο και το ανώτερο μέρος της θόλου, που είχε διάμετρο 5,75 μ. Ο Θολωτός Τάφος ΙΙ, που επίσης εξερευνήθηκε το 1926, κατέρρευσε εν μέρει κατά τη διάρκεια της ανασκαφής. Αποδείχθηκε ότι και αυτός ο τάφος είχε συληθεί. Λόγω της κατάρρευσης της οροφής του, όμως, δεν είχε συληθεί πλήρως και έτσι βρέθηκαν μικροαντικείμενα από χρυσό και στεατίτη μαζί με χάλκινες αιχμές δοράτων. Και οι δύο τάφοι φαίνεται ότι είχαν αποκοπεί από τον βράχο και δεν χτίστηκαν απευθείας σε επίπεδο έδαφος, όπως πίστευε ο Valmin. Ήταν ουσιαστικά υπέργειοι.

Ένας τρίτος θολωτός τάφος εντοπίστηκε σε μικρή απόσταση. Το 1927 ο Valmin ανέσκαψε δύο ακόμη θολωτούς τάφους, έναν δυτικά της θέσης Κοπανάκι και έναν άλλον μεταξύ Βασιλικού και Μπούγας–Καλλιρρόης.

Η αποκάλυψη μυκηναϊκών θολωτών τάφων στην ευρύτερη περιοχή φανερώνει την παρουσία ηγεμόνων, που όμως βρίσκονταν υπό την εξουσία του ανακτόρου του Νέστορα. Κοντά στους τάφους ο ανασκαφέας αναφέρει την ύπαρξη μεγάλων μυκηναϊκών κτηρίων. Προφανώς ανήκουν σε έναν άλλο οικισμό της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, ο οποίος παραμένει ανεξερεύνητος. Εξακόσια μέτρα δυτικότερα από την ακρόπολη της Μάλθης είχε αναπτυχθεί άλλος οικισμός (στη θέση Γούβες) ύστερων μυκηναϊκών χρόνων και ίσως της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου. Η καταστροφή του επήλθε από ισχυρή πυρκαγιά στην ΥΕ ΙΙΙ Γ φάση. Ο Valmin βασιζόμενος σε υπομυκηναϊκά και πρωτογεωμετρικά όστρακα αντιμετώπισε τον οικισμό αυτό (Δώριον VI) ως διάδοχο του παλαιότερου της Μάλθης.

10
Η προτομή του Natan Valmin

Τελευταίος σταθμός της επίσκεψης μπορεί να είναι η χάλκινη προτομή του Σουηδού φιλέλληνα αρχαιολόγου Valmin που φιλοτεχνήθηκε από τη γλύπτρια Ελισάβετ Βάλη και στήθηκε το 2008 σε λίθινη βάση, 200 μ. βόρεια από τον Θολωτό Τάφο Ι.

Ο Valmin (1898–1967) είχε σπουδάσει Θεολογία, Φιλοσοφία, Κλασικές Γλώσσες, Ιστορία και Πολιτισμό της Αρχαιότητας, καθώς και Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο της πόλης Λουντ της Σουηδίας, αγάπησε τη Μεσσηνία σαν να ήταν δικός του τόπος και αφιέρωσε μια δεκαετία της ζωής του, από τα 28 έως τα 38 του χρόνια, για έρευνες πεδίου, την ανασκαφική έρευνα των αρχαιοτήτων και την προβολή του πολιτισμού της περιοχής.