Αρχαιολογικοί χώροι

Ερέτρια

Εύβοια

Sylvian Fachard, Tobias Krapf, Tamara Saggini, Thierry Theurillat, Samuel Verdan

1
Το Μουσείο

Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ερέτριας θα αποτελέσει την αφετηρία για την περιήγησή μας. Εκεί παρέχονται πληροφορίες για την επίσκεψη στα αρχαία μνημεία της Ερέτριας.

2
Η Δυτική Συνοικία, Οικία ΙΙ

Βγαίνοντας κανείς από το μουσείο και διασχίζοντας τον σύγχρονο δρόμο, ανακαλύπτει τους μεγάλους ιδιωτικούς και δημόσιους χώρους που χαρακτηρίζουν την ανάπτυξη της Ερέτριας τον 4ο αιώνα π.Χ. Ακολουθώντας τον αρχαίο δρόμο, ο επισκέπτης διασχίζει τη Δυτική Συνοικία, η οποία περιλαμβάνει μερικές από τις καλύτερα διατηρημένες πολυτελείς οικίες στην κεντρική Ελλάδα. Η Οικία ΙΙ παρουσιάζει τα κύρια χαρακτηριστικά που διέθεταν εκείνες οι ερετριακές οικίες, οι οποίες ανήκαν σε μέλη της άρχουσας τάξης. Με επιφάνεια 1.260 τ.μ., η Οικία ΙΙ διαθέτει μνημειακή είσοδο, μια μεγάλη αυλή με περιστύλιο, ανδρώνες ή αίθουσες για συμπόσια, αποθήκες, δευτερεύουσα αυλή και ιδιωτικά διαμερίσματα με κουζίνα και δωμάτιο λουτρού. Τρία δωμάτια, τα οποία συνδέονταν χωροταξικά με την Οικία ΙΙ, είχαν πρόσβαση μόνο από τον δρόμο. Πρόκειται για καταστήματα που θα μπορούσαν να νοικιαστούν σε εμπόρους. Οι τοίχοι από πολυγωνικούς ασβεστόλιθους στήριζαν την ανωδομή από ωμές πλίνθους. Ορισμένα δωμάτια είχαν κεραμοσκεπή, ενώ άλλα είχαν επίπεδη στέγη που δημιουργούσε εξώστη, στον οποίο αποξήραιναν διάφορα προϊόντα, π.χ. σύκα, ή αποθήκευαν προσωρινά κυψέλες μελισσών.

Ακολουθώντας τον αρχαίο δρόμο με κατεύθυνση προς το Θέατρο, μπορεί κανείς να δει στα αριστερά του την είσοδο μιας άλλης οικίας (Οικία IV). Η είσοδος στο εσωτερικό γίνεται από μια τριγωνική αυλή που στα δυτικά συνορεύει με μια σειρά διαδοχικών δωματίων, μεταξύ των οποίων μπορεί κανείς να αναγνωρίσει αίθουσες συμποσίων, ιδιωτικά διαμερίσματα, κουζίνα και λουτρό. Το τμήμα του κτηρίου στα δεξιά της κεντρικής αυλής ανήκει σε ένα εργαστήριο και περιλαμβάνει μια αποθήκη για πίθους, ένα πιεστήριο κρασιού και ένα πιεστήριο λαδιού.

3
Η Δυτική Πύλη

Βαδίζοντας κατά μήκος του τελευταίου σπιτιού της Συνοικίας (Οικία ΙΙΙ), του οποίου η κάτοψη γνώρισε μια μετατροπή τον 2ο αιώνα π.Χ., φτάνει κανείς στον τομέα της Δυτικής Πύλης που αποτελούσε την κύρια είσοδο στην πόλη από τη Χαλκίδα. Διακρίνεται μία πύλη με αυλή, η οποία σχηματίζεται από δύο ορθογώνιους πύργους χτισμένους με πολυγωνική οδοντωτή λιθοδομή. Το κατώφλι της πύλης επιτρέπει τη μελέτη του συστήματος ασφάλισης των θυρόφυλλων. Επίσης, μπορεί εύκολα κανείς να διακρίνει μια σειρά από ασβεστολιθικές πλάκες που σχημάτιζαν το επίπεδο κυκλοφορίας κατά την αρχαιότητα. Η Δυτική Πύλη υπέστη αρκετές μετατροπές από τον 6ο έως τον 2ο αιώνα π.Χ. Στην τελευταία της φάση κρίθηκε κατεδαφιστέα και αντικαταστάθηκε από έναν μεγάλο πύργο για πολεμικές μηχανές, ο οποίος κατασκευάστηκε πιθανότατα από τους Μακεδόνες στα τέλη του 3ου αιώνα π.Χ.

4
Το Ηρώον

Λίγα μέτρα πιο πίσω συναντά κανείς μια μεγάλη τριγωνική κατασκευή από ασβεστολιθικές πλάκες που εδράζονται απευθείας στο έδαφος. Το μνημείο αυτό, χτισμένο στα τέλη του 8ου ή στις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ., σηματοδοτεί την τοποθεσία στην οποία βρέθηκαν καύσεις επιφανών ατόμων μέσα σε χάλκινους λέβητες. Η περιοχή που εκτείνεται ακριβώς νοτιότερα αυτής της μικρής νεκρόπολης φιλοξενεί ένα συγκρότημα οικοδομημάτων που αναπτύχθηκαν καθ’ όλη τη διάρκεια της Αρχαϊκής περιόδου και των οποίων τα θεμέλια είναι ορατά, κάτω από εκείνα των ελληνιστικών και κλασικών οικιών. Πολυάριθμα κεραμικά ευρήματα, συνοδευόμενα από πήλινα ειδώλια, βρέθηκαν σε διάφορους αποθέτες κοντά στα κτήρια. Οι ανασκαφείς υπέθεσαν ότι η πόλη της Ερέτριας λάτρευε σε αυτόν τον χώρο έναν από τους «Ήρωες ιδρυτές της πόλης», πιθανότατα έναν από τους πολεμιστές που ενταφιάστηκαν στη νεκρόπολη κατά τη Γεωμετρική εποχή.

5
Το Θέατρο

Αφήνοντας τη Δυτική Συνοικία και περνώντας από ένα θυραίο άνοιγμα της περίφραξης, βρίσκεται κανείς απέναντι από το Θέατρο, το οποίο αυτή τη στιγμή αναστηλώνεται. Το μνημείο, με τον επιβλητικό του όγκο, κυριαρχεί στο τοπίο, χτισμένο σε τεχνητό ανάχωμα. Η επιλογή της θέσης του εξηγείται στο πλαίσιο του ευρύτατου οικοδομικού προγράμματος που αναπτύχθηκε στους πρόποδες της ακρόπολης στο β΄ μισό του 4ου αιώνα π.Χ. και το οποίο περιελάμβανε σημαντικά δημόσια μνημεία, όπως το Θέατρο, τον ναό του Διονύσου, το Γυμνάσιο με τον στεγασμένο δρόμο και το Στάδιο.

6
Η ακρόπολη

Πίσω από το Θέατρο δεσπόζει, ακόμη και σήμερα, το τείχος της αρχαίας πόλης που περιέκλειε και την ακρόπολη. Στο οροπέδιο της κορυφής της τελευταίας αποκαλύφθηκε το αρχαιότερο προϊστορικό χωριό (Ύστερης/Τελικής Νεολιθικής και Μέσης Εποχής του Χαλκού), αλλά και τα ερείπια ενός ιερού της Αθηνάς. Στις παρυφές βρίσκονται μια ελληνιστική δεξαμενή και δύο Θεσμοφόρεια. Τα τείχη συνέδεαν την ακρόπολη με την κάτω πόλη, οριοθετώντας έτσι μια έκταση 70 εκταρίων.

7
Το Γυμνάσιο

Το οικοδόμημα του Γυμνασίου προσελκύει ιδιαίτερο ενδιαφέρον χάρη στις δύο περίστυλες αυλές που διαθέτει. Πρόκειται για οικοδομικό τύπο που απαντά σπάνια στην Ελλάδα και προφανώς υιοθετήθηκε στο Γυμνάσιο της Ερέτριας για την ταυτόχρονη εκγύμναση δύο διαφορετικών ηλικιακών ομάδων. Παράλληλα, είναι εξοπλισμένο με λουτρικές εγκαταστάσεις (λουτήρες και ληνούς δαπέδου για ποδόλουτρα, θόλο που λειτουργούσε ως ατμόλουτρο), οι οποίες αποτελούν πρόδρομο των ρωμαϊκών λουτρών με υπόκαυστα που κατασκευάστηκαν τον 2ο αιώνα μ.Χ., σε απόσταση 100 μ. από το Γυμνάσιο.

8
Ναός αυτοκρατορικής λατρείας

Στη συμβολή των δύο σημαντικότερων οδών της αρχαίας πόλης, εκεί όπου βρισκόταν το κέντρο του οικισμού κατά τους πρώτους αιώνες μετά Χριστόν, οικοδομήθηκε ένας μικρός ναός αυτοκρατορικής λατρείας (Σεβαστείον), καθώς και αρκετά καταστήματα και εργαστήρια.

9
Η Οικία με τα Ψηφιδωτά

Αυτή η κεντρική συνοικία περιελάμβανε κατά την Ελληνιστική περίοδο πολλές πολυτελείς κατοικίες, όπως η Οικία με τα Ψηφιδωτά, της οποίας τα εντυπωσιακά δάπεδα προστατεύονται από στέγαστρο. Το κεντρικό ψηφιδωτό απεικονίζει επεισόδια της μάχης μεταξύ Αριμασπών και Γρυπών, ενώ στο ψηφιδωτό της εισόδου του ίδιου ανδρώνα απεικονίζεται η Θέτιδα που φέρει τα όπλα για τον Αχιλλέα ιππεύοντας έναν ιππόκαμπο.

10
Τα ρωμαϊκά λουτρά

Ένα δημόσιο λουτρό μετρίου μεγέθους οικοδομήθηκε λίγο μετά τα μέσα του 2ου αιώνα μ.Χ., κοντά στο σταυροδρόμι που αναφέρθηκε παραπάνω. Διαρθρώνεται σύμφωνα με την τυπική κάτοψη των ρωμαϊκών λουτρών και διαθέτει έναν προθάλαμο που οδηγεί σε ένα μεγάλο αποδυτήριο εξοπλισμένο με έδρανα και ψηφιδωτό δάπεδο, ένα frigidarium εφοδιασμένο με πισίνα κρύου νερού και διαδοχικά δωμάτια θερμαινόμενα από υπόκαυστα, tepidarium, laconicum και caldarium, που διέθετε δύο λουτήρες με ζεστό νερό. Μια μικρή περίστυλη αυλή, δίπλα στα αποδυτήρια, χρησίμευε ως χώρος χαλάρωσης και εστίασης. Το μνημείο αναμένεται σύντομα να αναδειχθεί και να υποδεχθεί τους επισκέπτες.

11
Η Συνοικία των Παναθηναϊκών Αμφορέων

Αυτή η συνοικία, σε κεντρικό σημείο του οικισμού, γνώρισε μακρόχρονη και διαρκή κατοίκηση, σχεδόν για 14 αιώνες, όπως αποδεικνύεται από το σύνολο των καταλοίπων στα νότια των ρωμαϊκών λουτρών. Εκατέρωθεν της αρχαίας κεντρικής αρτηρίας έχουν αποκαλυφθεί σπίτια και καταστήματα της Κλασικής και της Ελληνιστικής εποχής. Ένας αποθέτης με εννέα παναθηναϊκούς αμφορείς ήρθε στο φως στα ανατολικά της οδού. Στους αυτοκρατορικούς χρόνους, επάνω σε αυτά τα σπίτια θεμελιώθηκαν εργαστήρια και ένα ιερό με προπύλαια που δεν είναι γνωστό σε ποια θεότητα ήταν αφιερωμένο. Η μελέτη των αρχαιότερων στρωμάτων αποκάλυψε ότι τον 8ο αιώνα π.Χ. υπήρχαν στον ίδιο χώρο κατοικίες και τάφοι που συνόρευαν με μια αρχαία κοίτη ποταμού. Εκεί αποκαλύφθηκε ένας σημαντικός χρυσός θησαυρός, ο οποίος εκτίθεται πλέον στις προθήκες των Μουσείων της Ερέτριας και της Χαλκίδας.

12
Το Ιερό του Απόλλωνος Δαφνηφόρου

Βγαίνοντας από τη συνοικία όπου συναντήσαμε την Οικία με τα Ψηφιδωτά και τα ρωμαϊκά λουτρά, ακολουθώντας κατεύθυνση προς νότο, βρισκόμαστε σε έναν από τους κύριους άξονες βορρά–νότου του αστικού ιστού της Ερέτριας. Προτού φτάσουμε στην Αγορά, συναντάμε στα δεξιά μας το Ιερό του Απόλλωνος Δαφνηφόρου. Επί του παρόντος, μπορεί κανείς να δει κυρίως τα θεμέλια του δωρικού ναού που χρονολογείται στον ύστερο 6ο αιώνα π.Χ., τα οποία σχηματίζονται από μεγάλα κομμάτια γκρίζου ντόπιου ασβεστόλιθου. Δύο σπόνδυλοι κιόνων υποδεικνύουν τη θέση της περίστασης. Στη βορειοανατολική γωνία του αρχαιολογικού χώρου μπορεί κανείς να δει τα λείψανα ενός ιερού χώρου θυσιών, διαφορετικό από εκείνον του ιερού του Απόλλωνα. Η περιοχή έχει αποφέρει μεγάλο αριθμό τελετουργικών αγγείων (πρόχοι με ψηλό λαιμό και μικρογραφικές υδρίες, καθώς και μικροαντικείμενα ως αναθήματα. Φαίνεται ότι σε αυτόν τον χώρο οι Ερετριείς λάτρευαν την Άρτεμη.

13
Η Αγορά

Συνεχίζοντας νότια, φτάνει κανείς στην Αγορά που βρίσκεται στο κέντρο της πόλης. Η πρωιμότερη εγκατάσταση στον χώρο μαρτυρείται το 3000–2000 π.Χ. (Πρώιμη Εποχή Χαλκού), αλλά η διακύμανση της στάθμης του νερού δεν επέτρεψε τη συνεχή κατοίκηση της περιοχής πριν από τον 6ο αιώνα π.Χ. Ο ανοικτός χώρος της αρχαίας αγοράς περιβάλλεται από τέσσερις στοές, στο κέντρο των οποίων βρίσκεται ένα κυκλικό κτίσμα με κιονοστοιχία περιμετρικά, η Θόλος, που οικοδομήθηκε τον 5ο αιώνα π.Χ. Η Ανατολική Στοά είναι το καλύτερα γνωστό κτήριο της Αγοράς. Στο τελευταίο τέταρτο του 6ου αιώνα π.Χ. οικοδομείται μια στοά μήκους περίπου 120 μέτρων και πλάτους 9 μέτρων, πλαισιωμένη από κιονοστοιχία στα δυτικά και 22 καταστήματα στα ανατολικά. Σε αυτά πωλούνταν διάφορα προϊόντα, όπως τρόφιμα, αγγεία τοπικής παραγωγής και εισαγόμενα από την Αττική. Μετά την καταστροφή της από πυρκαγιά στα τέλη του 6ου ή στην πρώτη δεκαετία του 5ου αιώνα π.Χ., η στοά επισκευάζεται. Στα τέλη του 5ου ή στις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ. χτίζεται μια δεύτερη στοά στη θέση της παλαιότερης. Εάν το μήκος των δύο στοών ήταν το ίδιο, το πλάτος της υπολογίζεται στα 17 μέτρα, ενώ έχει και μια κεντρική κιονοστοιχία πέρα από εκείνη της πρόσοψης. Αυτά τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα δεν είναι πλέον ορατά, εκτός από εκείνα της Θόλου. Το κυκλικό αυτό κτήριο διαμορφωνόταν από έναν τοίχο διπλής όψης, πάνω στον οποίο εδραζόταν η ανωδομή από ωμές πλίνθους, και καλυπτόταν πιθανώς από κεραμοσκεπή. Η ακριβής λειτουργία του (δημόσιο κτήριο ή ιερό) δεν έχει ακόμη εξακριβωθεί.

14
Το Ισείον

Το Ισείον της Ερέτριας είναι ένα από τα αρχαιότερα ιερά αιγυπτιακών θεοτήτων που είναι γνωστά στην Ελλάδα. Σύμφωνα με μια επιγραφή που βρέθηκε στον χώρο, η λατρεία τους πρέπει να καθιερώθηκε περίπου στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. από εμπόρους που ήρθαν από την Αίγυπτο. Επίσης, είναι ένα από τα λίγα τέτοια ιερά που έχουν ανασκαφεί. Αποτελείται από μια υπαίθρια αυλή περιστοιχισμένη από στοές, ενώ στο κέντρο της βρίσκεται ο ναός που στέγαζε το λατρευτικό άγαλμα, από το οποίο σώζεται μόνο το επιχρισμένο βάθρο του. Κατά τη διάρκεια μιας μετατροπής που έγινε τον 2ο αιώνα π.Χ., μπροστά στην είσοδο του ναού τοποθετήθηκε ένα ψηφιδωτό δάπεδο με δύο κύκνους.