Αμάρυνθος

Γνωστός με το προσωνύμιο «Παλαιοεκκλησιές», λόγω της ύπαρξης δύο εκκλησιών στην κορυφή του, ο λόφος έχει διερευνηθεί ανασκαφικά από την πρώην Εφορεία Αρχαιοτήτων Θηβών (1977, Λιάνα Παρλαμά) και από την πρώην ΙΑ΄ ΕΠΚΑ και την τότε Προϊσταμένη Έφη Σαπουνά–Σακελλαράκη (1988 και 1989). Οι ανασκαφές αποκάλυψαν την ύπαρξη μιας σημαντικής εγκατάστασης της Εποχής του Χαλκού.

Το πιο εντυπωσιακό μνημείο που έχει αποκαλυφθεί μέχρι σήμερα στο ιερό είναι η πιόσχημη Ανατολική Στοά που ανεγέρθη στη μετάβαση από την Κλασική προς την Ελληνιστική εποχή. Μήκους περίπου 70 μ. και με τουλάχιστον μία είσοδο στην πίσω πλευρά, οδηγούσε στην ιερή αυλή μέσω μιας κιονοστοιχίας από 27 δωρικούς κίονες στην πρόσοψη. Με το μεγάλο μαρμάρινο έδρανο να διατρέχει τον πίσω τοίχο για περίπου 130 μ., παρείχε έναν χώρο ευρύ και προστατευμένο, ο οποίος θα μπορούσε να φιλοξενήσει τις μεγάλες συναθροίσεις έπειτα από τις τελετουργίες που πραγματοποιούνταν στον βωμό απέναντι.

Στην προέκταση της βόρειας πτέρυγας της Ανατολικής Στοάς έχουν εντοπιστεί τρία μικρά οικοδομήματα της Κλασικής και της Ελληνιστικής περιόδου, τα οποία διαθέτουν προθάλαμο και κυρίως χώρο. Διατηρείται μερικώς μία σειρά του ορθοστάτη από ασβεστόλιθο. Πρόκειται για θησαυρούς ή μικρούς ναούς, αλλά τα κινητά ευρήματα από το εσωτερικό τους δεν έχουν επιτρέψει την εξακρίβωση της λειτουργίας τους.

Στον πυρήνα του ιερού βρίσκεται ο Ναός, ένα κτήριο με διαστάσεις 30×10 μ. Χάρη στις επιτόπιες μελέτες έχουν τεκμηριωθεί τουλάχιστον δύο οικοδομικές φάσεις που χρονολογούνται στην Αρχαϊκή περίοδο, ενώ τα θεμέλιά τους φαίνεται ότι αλληλοκαλύπτονται μερικώς, τουλάχιστον σε τμήμα του οικοδομήματος. Στο εσωτερικό του αποκαλύφθηκε ένας πλούσιος αποθέτης με αναθήματα του τελευταίου τετάρτου του 6ου αιώνα π.Χ. Σηματοδοτεί, πιθανότατα, την τελευταία οικοδομική φάση του ναού.

Μπροστά από την ανατολική πρόσοψη του Ναού και στην καρδιά της αυλής του ιερού αποκαλύφθηκε μια μεγάλη θεμελίωση, διαστάσεων περίπου 5×12 μ., που έφερε τον Βωμό. Δυστυχώς από τον Βωμό δεν σώζεται τίποτα εκτός από μερικά μικρά μαρμάρινα στοιχεία διάσπαρτα στην περιοχή.

Το αρχαιότερο μνημειακό οικοδόμημα που συνδέεται με το ιερό χρονολογείται στην πρώιμη Αρχαϊκή περίοδο (7ος αι. π.Χ.) και διαρθρώνεται σε τέσσερα δωμάτια. Με μνημειώδεις πύλες και στα δύο άκρα του, αυτό το κτήριο λειτούργησε ως είσοδος στο τέμενος και όριο του ιερού. Μπροστά από το κτήριο βρέθηκε μια δεξαμενή διαμορφωμένη από κορινθιακές κεράμους.

Μετά την καταστροφή που υπέστη το ιερό κατά τη διάρκεια του Μιθριδατικού πολέμου, ορισμένα τμήματά του αναδιαμορφώθηκαν, συμπεριλαμβανομένου ενός πηγαδιού μπροστά από την Ανατολική Στοά, το οποίο έλαβε μνημειακή μορφή στους ρωμαϊκούς χρόνους, καθώς απέκτησε δύο κλίμακες κατασκευασμένες αποκλειστικά από λίθους σε δεύτερη χρήση, μεταξύ των οποίων αρκετά βάθρα αγαλμάτων και δύο ενεπίγραφες στήλες.