Την ολοκλήρωση της πρώτης φάσης των ετήσιων ερευνών πεδίου 2023 της Ερευνητικής Μονάδας Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου στην Παλαίπαφο ανακοίνωσε το Τμήμα Αρχαιοτήτων του Υφυπουργείου Πολιτισμού της Κύπρου. Τις έρευνες διευθύνει από το 2006 η καθηγήτρια Μαρία Ιακώβου (Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κύπρου) στο πλαίσιο του προγράμματος ανάλυσης τοπίου «Palaepaphos Urban Landscape Project» (PULP). Φέτος, η αποστολή δραστηριοποιήθηκε αποκλειστικά στη θέση της Λαόνας (εικ. 1). Μετά την ολοκλήρωση της γεωμορφολογικής μελέτης και τη δημοσίευση των πορισμάτων που αφορούν στην ανέγερση του τύμβου Λαόνας, ο οποίος αποτέλεσε το επίκεντρο των ερευνών για μια δεκαετία (2012-2022), η φετινή έρευνα ήταν εξ ολοκλήρου αφιερωμένη στην ανασκαφή της μνημειακής φρουριακής εγκατάστασης της Κυπρο-Κλασικής περιόδου (5ος-4ος αι. π.Χ.) που εντοπίστηκε θαμμένη κάτω από τον τύμβο (εικ. 2).

Στη διάρκεια 4 βδομάδων έντονης ανασκαφικής δραστηριότητας στην οποία συμμετείχαν, εκτός από τα τακτικά μέλη της αποστολής, προπτυχιακοί φοιτητές του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου στο πλαίσιο πρακτικής εκπαίδευσης, μεταδιδακτορικοί ερευνητές από το Πανεπιστήμιο Σιένας UNISTRASI με τον καθηγητή τους, δρα Jacopo Tabolli, o οποίος είχε και την ευθύνη διαχείρισης των εργασιών πεδίου, και μεταπτυχιακοί φοιτητές από το Πανεπιστήμιο Κρήτης με την καθηγήτριά τους δρα Άρτεμη Καρναβά, αφαιρέθηκαν στρώματα του τύμβου που άπτονται της εσωτερικής όψης του μνημείου, ώστε να αναδυθεί και να αναδειχθεί το οχυρό σε ύψος περίπου 3 μέτρων (εικ. 3). Σκοπός αυτής της επέμβασης, η οποία εκθέτει σε φυσικούς κινδύνους το ψηλότερο τμήμα του οχυρού, ήταν η ψηφιακή αποτύπωση του μνημείου, η οποία επιτεύχθηκε στη διάρκεια της πέμπτης εβδομάδας εργασιών από το Πολυτεχνείο του Μιλάνου, στο πλαίσιο του προγράμματος INSIGHT (Ερευνητικό πρόγραμμα που χρηματοδοτεί το Ίδρυμα Α.Γ. Λεβέντη). Οι άμεσες ανάγκες προστασίας και συντήρησης που έχουν δημιουργηθεί, ιδιαίτερα των τριών κλιμάκων του φρουρίου και των υλικών κατασκευής τους (αργοί λίθοι και πλίνθοι), θα αντιμετωπιστούν στη διάρκεια της δεύτερης φάσης, το φθινόπωρο του 2023.

Οι δύο αντικριστές κλίμακες βρίσκονται στην ανατολική πλευρά (εικ. 4), ενώ η τρίτη βρέθηκε 5 μ. ανατολικά της κορυφής του τύμβου, και οι κατώτερες βαθμίδες της εξακολουθούν να βρίσκονται κάτω από τα στρώματα του τύμβου (εικ. 5). Με βάση την έρευνα που διεξήχθη για τον εντοπισμό της φυσικής επιφάνειας της Λαόνας (κυμαίνεται μεταξύ 105,5-107 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας) πάνω στην οποία ανεγέρθηκε το οχυρό, το μέγιστο ύψος διατήρησης του μνημείου κάτω από την κορυφή του τύμβου (114 μ.) αναμένεται ότι μπορεί να φτάσει τα 7 μ. (εικ. 6). Τα προηγούμενα χρόνια, με βάση την ψηφιακή διαίρεση του τύμβου σε ανασκαφικά τετράγωνα (4×4 μ.), διερευνήθηκαν περί τα 500 τ.μ. από τα φερτά και ανθρωπογενή στρώματα του τύμβου (εικ. 7), χωρίς να προκύψει μέχρι στιγμής ένδειξη για την ύπαρξη ταφικού θαλάμου.

Αν και η προς τα δυτικά πορεία του οχυρού εξακολουθεί να μην είναι ορατή, το μήκος του ορατού τμήματος του τείχους της Λαόνας ξεπέρασε φέτος τα 135 μ. Στη βόρεια πλευρά διερευνήθηκε η κατασκευή του τείχους στην επικλινή επιφάνεια και επιβεβαιώθηκε ότι είναι εξ ολοκλήρου κτιστή. Σε μεγάλο κατεργασμένο λίθο της εξωτερικής βάσης του οχυρού αναγνωρίστηκε από την Άρτεμη Καρναβά το συλλαβόγραμμα «Ε», που μάλλον αντιπροσωπεύει το αρχικό του ονόματος του λιθοξόου (εικ. 8α–β).

Προς νότο, η ανασκαφή πρόσθεσε ένα ακόμη τμήμα του τείχους μήκους 35 μ., το οποίο είναι κτισμένο με εντυπωσιακούς κατεργασμένους αλλά επαναχρησιμοποιημένους λίθους (εικ. 9α–β). Σε αυτή τη νότια προέκταση, που διατηρείται σε ύψος μόλις 1-1,5 μ., η κατασκευή του τείχους υλοποιείται με τρεις παράλληλες σειρές από μεγάλους ομοιόμορφους πλίνθους (κατασκευασμένους σε μήτρα), τοποθετημένους ανάμεσα στην εσωτερική και εξωτερική λιθοδομή (εικ. 10).

Η προς νότο ανάπτυξη του μνημειακού αμυντικού συγκροτήματος της Λαόνας, αν και διακόπτεται βίαια (λόγω εκτεταμένης διάβρωσης που προκλήθηκε από μηχανικές επεμβάσεις ισοπέδωσης γεωργικών τεμαχίων), έχει μειώσει την απόσταση από το οροπέδιο Χατζηαπτουλλά στα 30 μ. και προβλέπεται ότι θα συνδεθεί με το τείχος που προστατεύει την ανατολική πλευρά του ανακτόρου στο Χατζηαπτουλλά (εικ. 11). Αν η προσεχής ανασκαφική περίοδος (2024) επιβεβαιώσει αυτή την πρόβλεψη, η Λαόνα και ο Χατζηαπτουλλάς θα αποτελούν ενιαίο τμήμα της ακρόπολης της Αρχαίας Πάφου. Υπενθυμίζεται ότι στο Χατζηαπτουλλά, η αποστολή του Πανεπιστημίου Κύπρου εντόπισε και ανέσκαψε εκτεταμένο εργαστηριακό σύμπλεγμα που άπτεται της δυτικής όψης του ανακτόρου.

Τα Κούκλια-Παλαιπάφου διαθέτουν σήμερα το εκτενέστερο και μνημειακότερο βασιλικό-διοικητικό τοπίο της Κυπρο-Κλασικής περιόδου. Η ολοκλήρωση της απαλλοτρίωσης των τεμαχίων ανάμεσα στη Λαόνα και το Χατζηαπτουλλά επιτρέπει στο Τμήμα Αρχαιοτήτων να προσβλέπει στη δημιουργία ενός προστατευμένου αρχαιολογικού χώρου.

Το Πανεπιστήμιο Κύπρου επιθυμεί να ευχαριστήσει θερμά το Κοινοτικό Συμβούλιο Κουκλιών για την εξαιρετικά σημαντική προσφορά της στη σίτιση της φετινής αποστολής, καθώς επίσης, και την Ασφαλιστική Εταιρεία ΤΡΑΣΤ για την ασφάλιση των φοιτητών και βασικών στελεχών του προγράμματος πεδίου Παλαιπάφου.