Λαϊκή λατρεία μικρών αγίων στην νεοελληνική αγροτική κοινωνία

«τον άρχοντα του τόπου σου, τον άγιο του χωριού σου» [ελληνική παροιμία]

Στον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό, όπως άλλωστε και σε όλους τους παραδοσιακούς και πρωτογονικούς πολιτισμούς, ο χώρος αποκτά υπόσταση στην κοινωνική συνείδηση των ανθρώπων, γίνεται δηλαδή πραγματικός, μόνον αφού πρώτα καθαγιαστεί. Οι ιεροί τόποι παραμένουν ιεροί στη διάρκεια των αιώνων, έστω και αν αλλάζει το περιεχόμενο της αγιοσύνης τους.

Οι τόποι αυτοί είναι πάντοτε στοιχειωμένοι από την παρουσία του θείου: οι θεοί των αρχαίων Ελλήνων έγιναν ξωτικά που πλανιόνταν τις νύχτες ανάμεσα στα ερείπια αυτών που ήταν άλλοτε τα άντρα και οι «οίκοι» τους. Για να τα ξορκίσουν οι χριστιανοί, για να απαλλαγούν από την ενοχλητική παρουσία τους, αφιέρωσαν τα αρχαία ιερά σε μορφές αγίων από το καινούργιο πάνθεο.

Το νερό είναι ένα από το δύο βασικά χαρακτηριστικά των ιερών τόπων, το άλλο είναι ο προσανατολισμός τους, που συνδυάζει την καλύτερη θέση σε σχέση με τον ήλιο και την ωραία θέα.

Τα περισσότερα χωριά έχουν το «αγνάντιο» τους, δηλαδή ένα μέρος ανοιχτό, με θέα, όπου κάθονται κι αγναντεύουν. Η εκκλησία και το δέντρο είναι πράγματα ξεχωριστά στο ελληνικό τοπίο.

Ο χώρος που εκτείνεται μεταξύ των χωριών, η άγρια φύση, καθαγιάζεται και ημερεύει με τα εξωκλήσια, που σημαδεύουν τον τόπο και τον ονοματίζουν με το όνομα του αγίου τους.

Εξοχή είναι ο χώρος έξω από τα όρια του οικισμού (χωριού), ο άγριος, ο μη εξανθρωπισμένος, γι’ αυτό και όσοι τον κατοικούν ξεχωρίζουν από τους κυρίως χωριάτες, είναι οι ξωμάχοι.

Τα εικονοστάσια χτισμένα στα όρια του χωριού, και στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, σημαδεύουν τα σταυροδρόμια και τα όρια του χωριού.

Τα προσκυνητάρια αυτά σημαδεύουν την μικρή περίμετρο του οικισμού. Η μεγάλη περίμετρος που περιέχει τα περιβόλια, τα αμπέλια, τα χωράφια και τα κτήματα του χωριού σημαδεύεται με φυσικά σημάδια, όπως δέντρα μεγάλα, βράχια ή πέτρες στα οποία χαράσσεται το σημείο του σταυρού.

Τα χωριά που εγγράφονται στον χώρο με τέσσερα προσκυνητάρια στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, ώστε να σχηματίζουν σταυρό, ονομάζονται σε πολλά μέρη «σταυρωμένα χωριά». Τα σταυρωμένα χωριά θεωρούνται απρόσβλητα από επιδημίες πανώλης, χολέρας και  ευλογιάς που ως τα τέλη του 19ου αιώνα έπλητταν την Οθωμανική αυτοκρατορία. Τα προσκυνητάρια καθορίζουν το μήκος και το πλάτος του οικισμού, ενώ το ύψος του καθορίζεται από την εκκλησία και κυρίως από τον σταυρό που υπάρχει στο κωδωνοστάσιο. Η εκκλησία του χωριού σηματοδοτεί τον δημόσιο σε αντίθεση με τον ιδιωτικό χώρο.

Το σημάδεμα του τόπου είναι μια πανάρχαια, διαχρονική χειρονομία διαλόγου, διαπραγμάτευσης, κατάκτησης και ιδιοποίησης του χώρου.

Σ’ όλο το κόσμο, από τους πιο «πρωτόγονους» μέχρι τους πιο «πολιτισμένους» λαούς, οριοθετείται ο χώρος, σημαίνεται η διαδρομή και ο κίνδυνος που ελλοχεύει, καθιερώνεται η ιερότητα ενός τόπου.

Η πλατεία του χωριού είναι η γιορτή.

Ο δρόμος είναι μια πλατεία κρυμμένη, λανθάνουσα.

Η πλατεία, το αλώνι ή ο αυλόγυρος της εκκλησίας σε γιορτή, ένας συλλογικός χρονοχώρος όπου ο χώρος μεταμορφώνεται σε γιορτή. Η γιορτή κατοικεί, γεμίζει, πυκνώνει το κενό του οικισμού.

Οι γιορτές του δρόμου, γυναίκες και άνδρες καθισμένοι μπροστά στα σπίτια τους. Ο τελάλης στα παλιά χωριά. Η θεατρικότητα της καθημερινής ζωής. Ο χώρος προκαλεί, γοητεύει, υποδεικνύει. Η κοινωνία σαν μια ανοιχτή μικροπλατεία.

Η μικρο-ιστορία των γεγονότων είναι μοναδικότητα, εξαίρεση στην πραγματικότητα.

Το χωριό, ο οικισμός δεν γίνεται ένας τόπος με την πλήρη σημασία του όρου, παρά στο μέτρο που ανάγεται σε μια διαδικασία συλλογικής ταυτότητας. Η παραδοσιακή γιορτή εκφράζει μια συνέχεια και απαιτεί την επανάληψη.

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η ευελιξία ήταν το κύριο χαρακτηριστικό των πανηγυριών, τα περισσότερα από τα οποία γίνονταν κάθε Αύγουστο και Σεπτέμβριο.

Στα μεσαιωνικά χρόνια η εμποροπανήγυρη αποτελούσε σημαντικό παράγοντα ανάπτυξης του εσωτερικού εμπορίου. Στο Βυζάντιο, εμπόριο, αγορές και πειρατεία συνυπήρχαν. Άλλωστε επιδίωξη του εμπορίου ήταν πάντοτε το κέρδος.

Το πανηγύρι στο Βυζάντιο εντάσσεται στους κόλπους της εκκλησίας δεδομένου ότι αποτελούσε υποστηρικτική δομή ανάπτυξης του εσωτερικού εμπορίου.

Η θρησκεία τότε νοηματοδοτούσε τον χρόνο των κοινωνιών (θρησκευτικές γιορτές, αργίες, αγροτικές εργασίες, εμποροπανηγύρεις). Οι εμποροπανηγύρεις ήταν ένας πανάρχαιος θεσμός, θρησκευτικού και εμπορικού χαρακτήρα.

Η μελέτη του εμπορίου δεν πρέπει να βασίζεται μόνο στις μόνιμες αγορές και να αγνοεί το εμπόριο της περιπλάνησης που ασκούσαν πλανόδιοι πραγματευτάδες μακρινών αποστάσεων, ταξιδεύοντας από εμποροπανήγυρη σε εμποροπανήγυρη και καλύπτοντας σημαντικό τμήμα των αναγκών της υπαίθρου, διότι έτσι βγαίνουν παραπλανητικά συμπεράσματα.

Μια από τις διασημότερες εμποροπανηγύρεις στο Βυζάντιο ήταν εκείνη του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης. Κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας στον ελλαδικό χώρο ο οθωμανικός πολιτισμός ήταν κυρίως πολιτισμός των πόλεων. Οι πόλεις τότε αποτελούσαν τα κέντρα του εμπορίου και της βιοτεχνίας. Η εμποροπανήγυρη των Καλαβρύτων γινόταν κάθε Σεπτέμβριο και διαρκούσε δεκαπέντε ημέρες. Στον Θεσσαλικό χώρο μεγάλο πανηγύρι γινόταν στο Μοσχολούρι Καρδίτσας. Κατά την διάρκεια του 18ου αιώνα οι σπουδαιότερες εμποροπανηγύρεις στην Ήπειρο ήταν των Ιωαννίνων, της Άρτας, της Κόνιτσας και της Παραμυθιάς.

Η κυκλοφορία των αγαθών στην τοπική αγορά γινόταν με τρεις τρόπους: α) την μόνιμη, καθημερινή αγορά (μαγαζιά), β) την εβδομαδιαία αγορά (παζάρι) και γ) την εμποροζωοπανήγυρη (ετήσια αγορά).

Παρά την μεγάλη διάδοση των εμποροπανηγύρεων κατά τον 18ο αιώνα υπήρχαν και σημαντικά εμπόδια στην διεξαγωγή τους όπως η πανούκλα, οι ληστρικές επιδρομές και οι τοπικές ταραχές.

Στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας του ελλαδικού χώρου, ιδιαίτερα κατά τον 18ο αιώνα, διεξάγονταν εμποροπανηγύρεις στην Πελοπόννησο (Τρίπολη, Μυστράς, Καλάβρυτα), στη Θεσσαλία (Λάρισα, Μοσχολούρι, Ελασσόνα, Φάρσαλα), την Ήπειρο (Ιωάννινα, Άρτα, Κόνιτσα, Παραμυθιά). Μαζί με τους πλανόδιους πραγματευτάδες και τα εμπορεύματά τους, ταξίδευαν από εμποροπανήγυρη σε εμποροπανήγυρη ειδήσεις, προκαταλήψεις, ιδέες και όνειρα για μια καλύτερη ζωή.

Η ευρύτερη κτηματική περιφέρεια που περιβάλλει τον οικισμό ονοματίζεται και σηματοδοτείται από τους κατοίκους της περιοχής.

Μια σπάνια πηγή για αυτή την τακτική αποτελούν τα λεγόμενα «Χαρτία του Κλαβαζού».

Τον κώδικα των «Χαρτίων του Κλαβαζού» εντόπισε το 1904 ο Νικόλαος Βέης, όταν συνέτασσε τον κατάλογο των ελληνικών χειρογράφων της Μονής Μεγάλου Σπηλαίου. Το χειρόγραφο κάηκε στην πυρκαγιά του 1934 που κατέστρεψε τη μονή και τη βιβλιοθήκη της. Τα «Χαρτία του Κλαβαζού» συντάχθηκαν το 1572, όταν συγκεντρώθηκαν οι ιερείς και οι άρχοντες της περιοχής του Διακοφτού με την ευκαιρία της χειροτονίας του Πέτρου Ζεμνάκου, γιου μεγαλοκτηματία της περιοχής, ως ιερέα και οικονόμου της ενορίας Κερνίτζας, Βρόσταινας και Κάστρου.

Την εποχή που συντάχθηκαν τα «Χαρτία του Κλαβαζού», το Διακοφτό χωριζόταν σε τέσσερις συνοικίες (ενορίες). Η διάσπαση του αστικού χώρου σε μικρότερους οικισμούς ανιχνεύεται ήδη από τους ύστερους βυζαντινούς χρόνους. Το φαινόμενο αυτό εντείνεται κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Όλοι οι μαχαλάδες του Διακοφτού βρίσκονταν νοτίως της Τράπεζας Αιγιαλείας: Κάστρο (υψόμετρο 380 μ.), Καθολικό (υψόμετρο 420 μ.), Κερνίτζα (υψόμετρο 800 μ.), και Βρόσταινα, σήμερα Λόφος στις πλαγιές του Χελμού (υψόμετρο 790 μ.).

Ο κώδικας των «Χαρτίων του Κλαβαζού» συνυπογράφεται από τον επίσκοπο Κερνίτζας Αρσένιο Παχυγιάννη (1574-1594) και από τους ιερείς και άρχοντες όλων των μαχαλάδων του Διακοφτού. Αντικατέστησε τον χαμένο κώδικα της επισκοπής, όπου καταγράφονταν όλες οι διαθήκες και τα όρια των ιδιοκτησιών, τα προικοσύμφωνα και οι αγοραπωλησίες όλου του Διακοφτού. Το χρυσόβουλο των προνομίων του δεσπότη του Μυστρά Δημητρίου Παλαιολόγου προς τον Κλαβαζό χάθηκε κατά την τουρκική επίθεση στη Βοστίτσα (Αίγιο) το 1460.

Κατά την διάρκεια της τουρκικής εισβολής, οι κάτοικοι κατέφυγαν στο βουνό Πετρούχι, έναν από τους βόρειους πρόποδες των Αροανίων σε υψόμετρο 1396 μ. αναζητώντας ασφάλεια. Οι ντόπιοι, ιερείς και άρχοντες που κατοικούσαν σ’ όλες τις συνοικίες του Διακοφτού, γνώριζαν άριστα τον τόπο τους και στηρίχθηκαν σ’ αυτή τη γνώση για να τον οριοθετήσουν. Η εμπειρία τους, η βαθιά βιωματική τους σχέση με τον τόπο αποτυπώνεται στην γλώσσα και στην συλλογική μνήμη, και επισημοποιείται με την μεταγραφή της στον κώδικα των «Χαρτίων του Κλαβαζού». Το κείμενο αυτό περιγράφει με γλαφυρό τρόπο και με λεπτομέρειες τα σύνορα των γαιοκτησιών με βάση τη φυσική διαμόρφωση του τόπου και τα σημάδια της ανθρώπινης παρουσίας. Τα σύνορα των γαιοκτησιών καθόριζαν φυσικά σημάδια ή και σημάδια που τοποθετούσαν οι ιδιοκτήτες.

Μετά τον προσδιορισμό όλης της περιοχής του Διακοφτού, τα «Χαρτία του Κλαβαζού» περιγράφουν πιο συγκεκριμένα τα όρια της επισκοπής Κερνίτζας. Τα «Χαρτία του Κλαβαζού» μας παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για τη διανομή του νερού στην περιοχή, η άρδευση του οποίου από κάθε χρήστη υπολογίζεται σε ώρες. Στο κείμενο αυτό τα καρποφόρα δέντρα ονομάζονται φαγόδεντρα. Η αναφορά στα δέντρα και στον τόπο όπου ήταν φυτεμένα υπαινίσσεται την χωριστή κυριότητα των δέντρων ανεξάρτητα από την κυριότητα του εδάφους. Το σύστημα αυτό, σε ισχύ ήδη από την βυζαντινή εποχή, είναι γνωστό κυρίως από τις βενετοκρατούμενες περιοχές. Η ξεχωριστή κυριότητα δέντρων απαντά στην Αχαΐα μέχρι το τέλος του 20ού αιώνα.

Η διανομή των υδάτινων πόρων σε κάθε χρήστη για ορισμένο χρονικό διάστημα, όπως περιγράφεται στα «Χαρτία του Κλαβαζού», φαίνεται ότι ήταν ένα σύστημα καθιερωμένο, με το οποίο οι κάτοικοι ήταν εξοικειωμένοι. Στο Βυζάντιο ίσχυε η δουλεία του ύδατος, δηλαδή η υποχρέωση του ιδιοκτήτη αγρού που περιλάμβανε μια πηγή ή ένα πηγάδι να επιτρέπει σε άλλους να παίρνουν νερό.

Οι πληροφορίες των «Χαρτίων του Κλαβαζού» είναι πολύτιμες, διότι αποτυπώνουν εξαιρετικά λεπτομερώς ένα σύστημα άρδευσης και κατανομής νερού που απορρέει από την βυζαντινή πρακτική, όπως περιγράφεται στην βυζαντινή νομοθεσία από τον Πανδέκτη μέχρι την Εξάβιβλο του Αρμενόπουλου. Είναι γνωστό ότι η Εξάβιβλος χρησιμοποιείται από την Εκκλησία στα χρόνια της Τουρκοκρατίας για να καθορίσει τις νομικές σχέσεις των υπόδουλων Ελλήνων.

Η διανομή του νερού, όπως περιγράφεται στα «Χαρτία του Κλαβαζού», είναι αντίθετη με το θεσμικό πλαίσιο του ισλαμικού νόμου, που ανταποκρινόταν στις γεωφυσικές συνθήκες της αραβικής ερήμου, και στη συνέχεια πέρασε στην οθωμανική πρακτική χρήσης της γης, όπου τα ποτάμια και τα αρδευτικά κανάλια αποτελούσαν μέρος της έγγειας ιδιοκτησίας και μπορούσαν να μεταβιβαστούν. Στα «Χαρτία του Κλαβαζού» απαριθμούνται ποικίλα τοπογραφικά στοιχεία και όψεις της οργάνωσης της περιοχής του Διακοφτού: οι συνοικίες του Διακοφτού, εκκλησίες, δρόμοι (στράτες), γεφύρια, μύλοι, το αρδευτικό σύστημα και το ωράριο κατανομής του νερού σε ενορίες, περιβόλια, κτηματίες, καλλιέργειες, καταφύγια των κατοίκων σε περίπτωση κινδύνου.

Καταγράφονται επιμελώς τα φυσικά σημάδια του τόπου που τον οριοθετούν: ποτάμια, πηγές, μεγάλα δέντρα (στου Δρακουλή στην ελιά), ράχες, ιδιόμορφοι βράχοι (π.χ. «ένα χουμπαρδόβολο πέτρινο, όπου το ονόμασεν ο παπάς κυρ Πέτρος Τυρομύζυθρον, και το ακρωτήρι του Ξεροσφύρη το ονόμασεν Ξεροτύρι ή ένα λιθάρι όπου είναι κολλητό στο βουνό, όπου το λέγουν Πριώνη»), μονοπάτια, λαγκάδια, γκρεμοί, κορυφές και σπήλαια. Τα «Χαρτία του Κλαβαζού» μας προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες για την ιστορική γεωγραφία της περιοχής, το δίκαιο της έγγειας ιδιοκτησίας και της κατανομής του νερού για αγροτική χρήση.

Στη συνέχεια του άρθρου, ανιχνεύονται οι φόβοι και οι φοβίες του λαϊκού ανθρώπου της υπαίθρου στις παραδοσιακές κοινωνίες της Ελλάδος. Οι φόβοι σχετίζονται με πραγματικά γεγονότα που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος της υπαίθρου και επηρεάζουν τη ζωή του, όπως λιμοί, λοιμοί, σεισμοί, επιδρομές βαρβάρων, ληστών ή πειρατών. Οι φοβίες σχετίζονται με το φαντασιακό των νεοελλήνων.

Ο άνθρωπος της υπαίθρου εκτός από τις θεομηνίες και τις ασθένειες λατρεύει και φοβάται και τους άγιους τιμωρούς. Για τον ελληνικό λαό οι μεγάλες γιορτές είναι οι επίσημες γιορτές όπως τα Χριστούγεννα, το Πάσχα, η Κοίμηση της Θεοτόκου κ.ά.

Τις άλλες γιορτές προς τιμήν αγίων, ο λαός τις διακρίνει από τις επίσημες και τις ονομάζει αλαφρογιορτές, δεύτερες ή μικρογιορτές. Η αργία είναι απαραίτητη εκδήλωση σεβασμού ενός αγίου που ο λαός τον υπολογίζει σοβαρά.

Στην λαϊκή λατρεία αυτή η αργία, αν και δεν επιβάλλεται από την εκκλησία, τηρείται ήδη από την παραμονή ως πρώτη εκδήλωση τιμής. Οι καλές νοικοκυρές των χωριών σταματάνε κάθε εργασία μόλις ακουστεί η καμπάνα του εσπερινού, τότε σταματούσαν όποια δουλειά έκαναν, ζύμωμα, πλέξιμο, πλύσιμο ρούχων, ύφανση κ.λπ. Καλούσαν και τους συζύγους τους να σταματήσουν κάθε αγροτική εργασία.

Την ημέρα της γιορτής του τιμώμενου αγίου δεν εργάζονται διότι όπως λέει και επτανησιακή παροιμία: «Γιορτιάτικη δουλειά ποτέ δεν προφτελεύει». Σημειωτέον ότι και στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν ημέρες αργίας, οι λεγόμενες άπρακτες προς τιμή θεών και ηρώων. Σε όλους τους λαούς υπάρχει η αποχή από την εργασία, η βαθύτερη σημασία της οποίας συνδέεται με την μαγική νεκροδαιμονική και καθαρτική ερμηνεία, το taboo των πρωτόγονων. Σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες ο μη τιμώμενος άγιος οργίζεται και τιμωρεί τον παραβάτη. Πανελλήνιες παραδόσεις καταγράφουν την οργή των αγίων για τους παραβάτες που περιφρονούν τις γιορτές τους, όπως μαρμαρώματα, μεταμορφώσεις, βουλιάγματα κ.ά.

Ο λαός αποδίδει τα δικά του μικροελαττώματα στους αγίους τιμωρούς. Ο λαός γιορτάζει εντονότερα τους τοπικούς του αγίους.

Ιδιαιτέρως τιμώνται οι άγιοι θεραπευτές και οι άγιοι προστάτες επαγγελμάτων και συντεχνιών. Περισσότερο τιμούν τους αγίους εκείνους των οποίων η εορτή συμπίπτει με κρίσιμες εποχές για την γεωργία, την κτηνοτροφία και την ναυτιλία. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι ο Άγιος Βλάσιος (11 Φεβρουαρίου) αναφέρεται ως «μουσκαροπνίχτης», η Παναγία η Βλαχέρνα (2 Ιουλίου) ως «καψοδεματούσα», ο Άγιος Ιωάννης (29 Αυγούστου) ως «ριγολόγος» και ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος (26 Σεπτεμβρίου) ως «σπαζοκάδης».

Εν συντομία παραθέτουμε γιορτές του έτους όπου οι άγιοι τιμωροί επεμβαίνουν και προκαλούν τον φόβο του λαού που οφείλεται είτε σε παγανιστικά στοιχεία είτε σε παρερμηνείες ετυμολογικές ή συναξαρικές.

Στη συνέχεια θα καταγράψουμε κατά μήνα, συντόμως, τις σημαντικότερες εορτές των τιμωρών αγίων καθώς και τις λαϊκές δοξασίες που συνδέονται μ’ αυτούς.

Αναλυτικότερα:

Ποσειδεών. Ο 6ος μήνας του αττικού ημερολογίου. Αντιστοιχεί στους μήνες Δεκέμβριο και Ιανουάριο.

Γαμηλιών. Ο 7ος μήνας του αττικού ημερολογίου που αντιστοιχεί στους μήνες Ιανουάριο και Φεβρουάριο. Ο μήνας Γαμηλιών ήταν αφιερωμένος στη θεά Ήρα. Το όνομά του προέρχεται από τα Γαμήλια, γιορτή που πιθανόν ταυτίζεται με το Θεογάμιο και είναι εμπνευσμένη από τον ιερό γάμο του Διός και της Ήρας.

Ιανουάριος, από τον θεό Ιανό, θεότητα της αρχής και του τέλους και της μετάβασης από μια κατάσταση σε μια άλλη. Τον Ιανό οι Ρωμαίοι τον παρίσταναν διπρόσωπο. Ενδεικτικά σημειώνουμε δύο παροιμίες του Ιανουαρίου: α. «του Γενάρη το φεγγάρι, ήλιος της ημέρας μοιάζει». β. «Χιόνισ’ έβρεξε ο Γενάρης, ούλοι οι μύλοι μας αλέθουν».

Στο χριστιανικό εορτολόγιο η 1η Ιανουαρίου είναι Πρωτοχρονιά (Βασιλείου του Μεγάλου), αντιαργία, όπως λένε και στην Κεφαλλονιά, «ο καθένας στο επάγγελμά του κάνει λίγη δουλειά αυτή τη μέρα, για το καλό».

7 Ιανουαρίου. Ιωάννου του Προδρόμου. Ο λαός σέβεται ιδιαίτερα τον Άι-Γιάννη και τον θεωρεί προστάτη της κουμπαριάς.

17 Ιανουαρίου. Αγίου Αντωνίου. Οι αγρότες φοβούνται το χαλάζι αυτή την εποχή και δεν εργάζονται. Στην Ήπειρο, την παραμονή και την ημέρα της γιορτής του, δεν εργάζονται διότι πιστεύουν ότι ο άγιος θα καταστρέψει αυτό που κάνουν και θα τους κάνει κακό. «Μια γυναίκα ύφαινε την παραμονή της γιορτής του Αγίου Αντωνίου και μια άλλη της έλεγε: -Τι κάνεις; Αύριο είναι του Αγιαντωνιού. -Τι Αγιαντώνη μου λες, είπε η υφάντρα, αυτός είναι μικρός άγιος. Την επομένη ημέρα βρήκε το υφαντό της τρύπιο από τον σκώρο και φαγωμένο από τα ποντίκια. Ταυτοχρόνως ακούστηκε μια φωνή να λέει: μικρός Αντώνης ήμουνα, μικρές τρυπίτσες έκανα» (Ήπειρος).

18 Ιανουαρίου. Αγίου Αθανασίου. Παρετυμολογικά η λέξη Αθανάσιος και κατ’ αποκοπή Θανάσης συνδέεται με την έννοια του θανάτου γι’ αυτό και ο λαός λέει για κάποιον βαριά άρρωστο πως είναι για τον Άι-Θανάση. Η εκκλησία συνδέει τον Άι-Θανάση και με την αθανασία και γι’ αυτό τα ναΰδρια των κοιμητηρίων τιμώνται και στο όνομα του Αγίου Αθανασίου. Ο άγιος αυτός θεωρείται νεκροδαιμονικός. Στη Μεσσηνία την ημέρα της εορτής του Αγίου Αθανασίου οι γυναίκες ούτε ζυμώνουν, ούτε πλένουν, ούτε κάνουν άλλη εργασία.

19 Ιανουαρίου. Αγίου Μακαρίου του Αιγυπτίου. Το όνομα Μακάριος οδηγεί τους χωρικούς στην ευετηριακή αντιαργία γιατί πιστεύουν ότι όποια δουλειά κι αν κάνουν θα πάει καλά.

20 Ιανουαρίου. Αγίου Ευθυμίου. Παρετυμολογικά ο λαός συνδέει τον Άγιο Ευθύμιο με το ρήμα «θυμούμαι». Ο άγιος απαιτεί κυρίως από τις γυναίκες να τον ενθυμούνται κατά την ημέρα της εορτής του διότι: «του Άι-Θυμιού θυμήσου με, κλήρα για να σ’ αφήσω». Ο άγιος Ευθύμιος θεωρείται και προστάτης των μικρών παιδιών.

27 Ιανουαρίου. Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Στην ανατολική Θράκη την ημέρα αυτή δεν έκαναν δουλειές. Οι Θρακιώτες πίστευαν ότι αν έραβαν την ημέρα της εορτής του αγίου, του τρυπούσαν το δάκτυλο.

Ανθεστηριών. Ο 8ος μήνας του αττικού ημερολογίου που αντιστοιχεί στους μήνες Ιανουάριο και Φεβρουάριο. Το όνομά του προέρχεται από τα Ανθεστήρια, σημαντική γιορτή αφιερωμένη στον Διόνυσο. Τα Ανθεστήρια ήταν και γιορτή των παιδιών. Στεφάνωναν τα παιδιά άνω των 3 ετών και τους χάριζαν παιχνίδια εποχής, δηλαδή μικρογραφίες χρηστικών αγγείων.

Φεβρουάριος. Από το λατινικό ρήμα februare που σημαίνει καθαρίζω, εξαγνίζω. Ενδεικτικά σημειώνουμε μια λαϊκή παροιμία για τον Φεβρουάριο: «ο Φλεβάρης κι αν φλεβίσει, καλοκαίρι θα μυρίσει».

1 Φεβρουαρίου. Τρύφωνος μάρτυρος. Κατ’ εξοχήν αγροτική εορτή. Ο άγιος Τρύφων θεωρείται προστάτης των αμπελιών και των χωραφιών. Πιστεύουν ότι διώχνει τα ποντίκια και τις κάμπιες. Στην Ήπειρο πιστεύουν ότι ο Άγιος Τρύφωνας είναι για τα λαχανικά. Μόλις ακουστεί η καμπάνα του εσπερινού σταματούν κάθε εργασία. Την ημέρα της εορτής του Αγίου οι περιβολάρηδες εκκλησιάζονται, παίρνουν αγιασμό και ραντίζουν τα χωράφια τους. Στην Αιτωλία τηρούν πιστά την αργία του Αγίου Τρύφωνα διότι όπως λέει ο λαός «είναι για το ποντίκι». Αν δεν τηρήσεις την αργία του Αγίου Τρύφωνα, «δεν σ’ αφήνει σακκάλευρο για σακκάλευρο».

2 Φεβρουαρίου. Της Υπαπαντής, εορτή δεσποτική. «κ’ οι μύλοι αργούν, και οι δούλοι αργούν, κ’ οι γαϊδάροι σκόλην έχουν» (Κεφαλληνία). Στην Κρήτη η εορτή της Υπαπαντής λέγεται και μυλαργούσα επειδή «οι μύλοι αργούν, και να τους βάλεις μπροστά, σταματούν και δεν αλέθουν».

3 Φεβρουαρίου. Συμεών του Θεοδόχου, του Άι-Συμιού. Ο λαός παρετυμολογικά συνδέει την εορτή αυτή με το σημάδι (σημείον) που μπορεί να αφήσει ο άγιος στο παιδί εγκύου γυναίκας που δεν θα τιμήσει την εορτή του. Στη Θράκη οι έγκυες γυναίκες την ημέρα της εορτής του Άι-Συμιού «δεν κόφτουν με το μαχαίρι τίποτε, ούτε ψαλίδι ανοίγουν, ούτε ξύλα κόφτουν με την τσεκούρα, για τα σημεία».

3 Φεβρουαρίου. Αζαρίου του προφήτου, τ’ Άι-Ζαρέα. Παρετυμολογικά ο Άι-Ζαρέας θεωρείται από τον λαό ότι μπορεί να προκαλέσει στα βρέφη και στους ενήλικες ζάρες, ατροφία, ρυτίδες κ.λπ. Στα Κοτύωρα του Πόντου την ημέρα αυτή οι έγκυες γυναίκες δεν έκαναν καμία δουλειά, ούτε καν μαγείρευαν.

10 Φεβρουαρίου. Χαραλάμπους ιερομάρτυρος. Ό άγιος αυτός θεωρείται ο κατ’ εξοχήν διώκτης της πανώλης μαζί με τον Πρωτόκλητο Απόστολο Ανδρέα. Ο άγιος Χαράλαμπος συνήθως εικονογραφείται σε μεταβυζαντινές εικόνες να διώκει θηλυκόν δαίμονα (προσωποποίηση της πανώλης) από το στόμα του οποίου βγαίνει φωτιά. Επίσης ο λαός πιστεύει ότι προστατεύει και από την χαλαζόπτωση. Στην Λέσβο θεωρείται γιατρός της σκορδούλας και προστατεύει τον κόσμο από την πανούκλα. Στην Λέσβο, διάσημο είναι το πανηγύρι του ταύρου, που γίνεται από τους γεωργούς. Εκτός από τους γεωργούς την εορτή του Άι-Χαραλάμπη τιμούν και οι βοσκοί.

11 Φεβρουαρίου. Βλασίου ιερομάρτυρος. Ο λαός πιστεύει ότι ο άγιος προστατεύει τα κοπάδια των κτηνοτρόφων από τον λύκο, το τσακάλι και τα παιδιά από τους πόνους του λαιμού. Στην Αιτωλία ο Άι-Βλάσης θεωρείται μουσκαροπνίχτης.

23 Φεβρουαρίου. Πολυκάρπου επισκόπου Σμύρνης, Άι-Πολοκάρπου. Παρετυμολογικά το όνομα του αγίου οδηγεί στην ευετηριακή αντιαργία. Στην Κύπρο πιστεύουν ότι οτιδήποτε φυτέψουν την ημέρα αυτή θα ευδοκιμήσει.

Ανθεστηριών. Ο 8ος μήνας του αττικού ημερολογίου, αντιστοιχεί στους μήνες Φεβρουάριο και Μάρτιο. Τα Ανθεστήρια διαρκούσαν τρεις ημέρες και συνδέονταν με τον ερχομό της ανοίξεως και το πρώτο άνθισμα των λουλουδιών. Η πρώτη μέρα των Ανθεστηρίων ονομαζόταν Πιθοιγία, επειδή οι Αθηναίοι άνοιγαν τα πιθάρια και δοκίμαζαν τα νέα κρασιά. Η δεύτερη μέρα των Ανθεστηρίων ονομαζόταν Χόες, όπου πραγματοποιούσαν αγώνα οινοποσίας, πίνοντας κρασί από το ομώνυμο αγγείο. Η τρίτη μέρα των Ανθεστηρίων ονομαζόταν Χύτροι. Το περιεχόμενο αυτής της εορτής είχε τελείως διαφορετικό χαρακτήρα. Οι Χύτροι ήταν αφιερωμένοι στον ψυχοπομπό Ερμή και τους νεκρούς. Πίστευαν ότι την ημέρα αυτή οι ψυχές των νεκρών ανέβαιναν στον πάνω κόσμο. Κατά την διάρκεια των Χύτρων, κάθε νοικοκυριό μαγείρευε μέσα σε χύτρες διάφορους σπόρους δημητριακών και οσπρίων, δηλαδή μια πανσπερμία. Κανένας ζωντανός δεν έτρωγε απ’ αυτό το φαγητό που προοριζόταν για τον Ερμή και τους νεκρούς.

Μάρτιος. Πήρε το όνομά του από τον θεό Mars, τον Άρη, θεό του πολέμου. Στην Ήπειρο ο Μάρτης λέγεται ανοιξιάτης. Ενδεικτικά δύο λαϊκές παροιμίες για τον μήνα Μάρτιο: α. «Μάρτης έβρεχε, θεριστής χαιρότανε». β. «ο Μάρτης ο πεντάγνωμος, πέντε φορές εχιόνισε κι ύστερα το μετάνιωσε που δεν εματαχιόνισε».

9 Μαρτίου. Των αγίων Τεσσαράκοντα μαρτύρων. Ο αριθμός 40 από μόνος του καθιστά την εορτή σημαντική. Σύμφωνα με παλιά παροιμία «των αγίω Σαράντων, σαράντα να φας, σαράντα να πιεις, σαράντα να δώσεις για την ψυχή σου». Σε πανελλήνιο επίπεδο η ευωχία και αγαθοεργία της ημέρας αυτής αποσκοπεί στην ευκαρπία. Η γιορτή των αγίων Σαράντα στην αρχή της άνοιξης με τον συμβολικό αριθμό της αφθονίας μαγικοθρησκευτικά θεωρείται η πιο κατάλληλη για τη σπορά, τη φύτευση δέντρων κ.λπ. «Σαράντα κλωστές κεντούν τα κορίτσια, σαράντα ποτά πίνουν οι άνδρες, σαράντα κερνούν και σαράντα ψέματα λένε» (Ανατολική Θράκη). Υπάρχει την ημέρα αυτή ο φόβος του πολλαπλασιασμού του κακού, έτσι οι νοικοκυρές δεν πιάνουν αλεύρι για να μην γεμίσει σκουλήκια ή σαρανταποδαρούσες. Σε άλλα μέρη δεν μαγειρεύουν αυτή την ημέρα για να μη γεμίσει το φαγητό σκουλήκια.

Σ’ όλη σχεδόν την Ελλάδα τηρείται αργία κατά τα τρία ψυχοσάββατα, της Κρεατινής «Απόκρεω» της Τυροφάγου, των Αγίων Θεοδώρων, καθώς και των νηστειών.

Κατά την εορτή του Ευαγγελισμού (25 Μαρτίου) τηρείται αργία και σε πολλά μέρη της Ηπείρου ανάβουν και φωτιές. Σε πολλά μέρη της Ελλάδος την ημέρα αυτή δεν σκουπίζουν, δεν βγάζουν νερό από το πηγάδι, ούτε λάδι από το κιούπι, δεν ανοίγουν σεντούκια, δεν πάνε στα περιβόλια. Την ημέρα αυτή δεν επιτρέπεται η συνεύρεση των συζύγων, διότι όπως λένε και στη Ζάκυνθο, όποια γυναίκα συλλάβει αυτή τη μέρα τα Χριστούγεννα θα γεννήσει «σκαλικατζαράκι».

Ελαφηβολιών. Ο 9ος μήνας του αττικού ημερολογίου που αντιστοιχεί στους μήνες Μάρτιο και Απρίλιο. Η ονομασία του οφείλεται στα Ελαφηβόλια, εορτή αφιερωμένη στη θεά του κυνηγιού Αρτέμιδα Ελαφηβόλο.

Απρίλιος. Η ονομασία του οφείλεται στο λατινικό ρήμα aperio, που σημαίνει ανοίγω, επειδή τον μήνα αυτόν ανοίγουν τα δέντρα, τα λουλούδια, ο καιρός. Είναι ο κατ’ εξοχήν μήνας της άνοιξης γι’ αυτό και στην Ρώμη ήταν αφιερωμένος στην θεά του έρωτα, την Αφροδίτη. Τον μήνα αυτό συνήθως εορτάζονται το Πάσχα, η μεγάλη Εβδομάδα, η Διακαινήσιμος αλλά και οι ακίνητες του Αγίου Γεωργίου (23 Απριλίου) και Αγίου Μάρκου (25 Απριλίου). Ενδεικτικά σημειώνουμε μια παροιμία για τον μήνα Απρίλιο: «αν βρέξει ο Μάρτης δύο νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα, χαρά σ’ εκείνο το ζευγά που ΄χει πολλά σπαρμένα».

Κουφοσάββατο. Το Σάββατο πριν από του Λαζάρου. Την ημέρα αυτή δεν υφαίνουν στον αργαλειό.

Από την Μεγάλη Πέμπτη και για επτά συνεχόμενες Πέμπτες στην Θράκη «φούρνο δεν άναβαν, ψωμί δεν ζύμωναν, ρούχα δεν έπλεναν».

Μεγάλη Παρασκευή. Ημέρα αυστηρής νηστείας και αργίας.

Πάσχα και Διακαινήσιμος. Εβδομάδα ευωχίας, πανηγυριών, συμποσίων και αργίας. Η Λαμπρή και η Λαμπροβδομάδα αποτελεί ευκαιρία για τους φτωχούς αγροτικούς πληθυσμούς να καλοφάνε, να καλοντυθούν και να καλοπεράσουν. Στην Αιτωλία δεν γνέθουν τη Λαμπροβδομάδα διότι πιστεύουν ότι η άσπρη ρόκα προκαλεί χαλαζόπτωση.

23 Απριλίου. Γεωργίου του Τροπαιοφόρου. Γιορτή που τιμάται ιδιαιτέρως από τους βοσκούς και τους Σαρακατσάνους. Ποντιακή παράδοση αναφέρει ότι κάποια γυναίκα που την ημέρα της γιορτής του Αγίου Γεωργίου έπλενε στην ακρογιαλιά μεταμορφώθηκε από τον άγιο σε φώκια.

25 Απριλίου. Μάρκου του Ευαγγελιστού. Τον γιορτάζουν οι γεωργοί γιατί τον θεωρούν διώκτη των φιδιών.

Μουνιχιών. Ο 10ος μήνας του αττικού ημερολογίου, αντιστοιχεί στους μήνες Απρίλιο και Μάιο. Η ονομασία του οφείλεται στα Μουνίχια, εορτή προς τιμήν της Αρτέμιδος Μουνιχίας. Την ημέρα αυτή οι Αθηναίοι τιμούσαν την θεά με πομπή προς το ιερό της, που βρισκόταν στην ομώνυμη χερσόνησο του Πειραιά, κοντά στο Μικρολίμανο.

Μάιος. Ο Μάιος μήνας είναι ταυτοχρόνως καλός και κακός. Ο Μάης είναι καλομηνάς, λούλουδος, τριανταφυλλάς αλλά και καταραμένος. Η λατινική ονομασία του είναι majus και οφείλεται στο γεγονός ότι ο μήνας αυτός ήταν αφιερωμένος στους majors, δηλαδή τους προγόνους. Μήνας ανάμεσα στην άνοιξη και το καλοκαίρι, πλούσιος σε δεισιδαιμονίες αλλά και επίφοβος για τις καιρικές μεταβολές. Πρβλ. παροιμίες: α. «στων αμαρτωλών τη χώρα το Μάη μήνα βρέχει». β. «Μάης άβροχος, μούστος άμετρος».

3 Μαΐου. Τιμοθέου και Μαύρας μαρτύρων. Παρετυμολογικώς η ημέρα αυτή από τον λαό θεωρείται αποφράς. Στην Αιτωλία την ημέρα αυτή δεν σπέρνουν διότι όπως πιστεύουν ο σπόρος δεν φυτρώνει. Την ημέρα αυτή στην Ήπειρο, την Μεσσηνία και την Κύπρο επίσης δεν εργάζονται.

4 Μαΐου. Πελαγίας οσιομάρτυρος. Το όνομα Πελαγία ταυτίζεται με το πέλαγος, γι’ αυτό και υπάρχουν πολλά εξωκλήσια στα νησιά. Στην Κεφαλλονιά φυλάνε την ημέρα οι ναυτικοί, και οι αγρότες στο Γύθειο.

8 Μαΐου. Ιωάννου του Θεολόγου. Αυτός ο Άι-Γιάννης ονομάζεται βροχάρης, χαλαζιάς αλλά και τριανταφυλλάς. Αλαφρογιορτή που τηρείται από τους γεωργούς.

9 Μαΐου. Χριστοφόρου μάρτυρος. Οι γεωργοί αργούν για το φόβο της χαλαζόπτωσης. Στην Ήπειρο πιστεύουν ότι ο άγιος Χριστόφορος έχει στη ποδιά του το χαλάζι και άμα εργαστείς στην γιορτή του το ρίχνει στους αγρούς και τα αμπέλια.

Της Μεσοπεντηκοστής (ανάμεσα στις 10 και 20 Μαΐου). Οι γεωργοί και οι νοικοκυρές τηρούν την αργία της Μεσοπεντηκοστής, παρετυμολογώντας το όνομά της από το «μέσα ποντικοί». Σκέφτονται τα ποντίκια των σπιτιών και τους αρουραίους των αγρών που προκαλούν ζημιές. Θρακιώτικη παροιμία αναφέρει: «ούτε ράμμα στο βελόνι, ούτε ποντικός στ’ αλώνι».

20 Μαΐου. Ανακομιδή λειψάνων Αγίου Νικολάου. Θερινή εορτή του Αγίου Νικολάου.

Της Αναλήψεως. Στα νησιά και τους παράλιους τόπους την ημέρα αυτή κάνουν το πρώτο μπάνιο στη θάλασσα. Οι βοσκοί τιμούν την ημέρα της Αναλήψεως με αργία επειδή φοβούνται ότι θα λιγοστέψει το γάλα των προβάτων τους. Το δεκαήμερο που μεσολαβεί από την Μεσοπεντηκοστή μέχρι την Πεντηκοστή θεωρείται από το λαό νεκρολατρικό.

Τριήμερο της Πεντηκοστής. Το Σάββατο του Ρουσαλιού είναι για τις ψυχές. Οι γυναίκες δεν ράβουν, δεν υφαίνουν, δεν πλένουν. Είναι το τελευταίο Σάββατο που «οι ψυχές κάθονται με τους ζωντανούς και θέλουν συντροφιά και ησυχία» (Κεφαλληνία). Στην Κεφαλλονιά του Αγίου Πνεύματος δεν δουλεύουν για να μην χάσουν το μυαλό τους.

Θαργηλιών. Ο 11ος μήνας του αττικού ημερολογίου που αντιστοιχεί στους μήνες Μάιο και Ιούνιο. Γιορτή προς τιμήν του Απόλλωνος και της Αρτέμιδος.

Ιούνιος. Η ονομασία του οφείλεται στην Ήρα, λατινικά Juno. Η γιορτή της Ήρας ήταν την 1η του μήνα. Στις 10 του μηνός οι Ρωμαίοι γιορτάζουν την γιορτή της θεάς Εστίας. Αυτό έχει σχέση με το περιεχόμενο του μήνα, που είναι ο θερισμός. Τον Ιούνιο οι ευρωπαϊκοί λαοί, που έχουν ως βάση της διατροφής τους το σιτάρι, ψήνουν το πρώτο ψωμί που γίνεται με το σιτάρι της καινούργιας σοδειάς. Στην αρχαία Ρώμη την γιορτή της Εστίας την γιόρταζαν οι αρτοποιοί, επειδή στα παλιά χρόνια ζύμωναν και έψηναν το ψωμί στα ιερά της Εστίας. Στην ελληνική παράδοση ο μήνας Ιούνιος ονομάζεται θεριστής. Ο φόβος για την χαλαζόπτωση και άλλες συναφείς καταστροφές υπάρχει και για αυτό το μήνα. Ενδεικτικά σημειώνουμε δύο λαϊκές παροιμίες για τον μήνα Ιούνιο: α. «απ’ αρχής του Θεριστή, του δρεπανιού μας η γιορτή». β. «το τραγούδι του Θεριστή η χαρά τ’ Αλωνιστή».

11 Ιουνίου. Βαρθολομαίου και Βαρνάβα των αποστόλων. Την ημέρα αυτή δεν δουλεύουν στα αμπέλια διότι πιστεύουν ότι θα πέσει χαλάζι και θα τα καταστρέψει.

12 Ιουνίου. Ονουφρίου και Πέτρου. Κατά λαϊκή παρετυμολογία του Άι-Ρούφνη δεν δουλεύουν την ημέρα της εορτής του διότι ρουφάει τα στάχυα.

14 Ιουνίου. Ελισσαίου του προφήτου. Του Άι-Λυσσέα δεν εργάζονται οι γεωργοί διότι θα λυσσάξουν αυτοί και τα ζώα τους.

24 Ιουνίου. Του Άι-Γιαννιού του Κλήδονα. Η σύνδεση αυτής της διαβατηρίου γιορτής με την μαντεία και τη μαγεία προκύπτει και από τα ονόματα που απέδιδαν στον άγιο, όπως Ριγανάς, Μελάς, Βλαστολόγος, Λιοτρόπης, Κλήδονας, Λαμπαδάρης κ.ά. Την ημέρα αυτή δεν εργάζονται διότι είναι «λιοτρόπι» (θεριναί τροπαί του ηλίου). Την ημέρα αυτή δεν πραγματοποιούνται γάμοι, δεν σπέρνουν, δεν κόβουν ρούχα και δεν φυτεύουν.

29 Ιουνίου. Των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου.

30 Ιουνίου. Των Αγίων Αποστόλων. Ο λαός γιορτάζει και τις δύο αυτές ημέρες απέχοντας από κάθε εργασία και εκκλησιαζόμενο.

Σκιροφοριών. Ο τελευταίος μήνας του αττικού ημερολογίου. Αντιστοιχεί στους μήνες Ιούνιο και Ιούλιο. Οφείλει το όνομά του στα Σκιροφόρια ή Σκίρα, γιορτή προς τιμήν της Αθηνάς ή της Δήμητρας.

Ιούλιος. Ο Ιούλιος μήνας οφείλει το όνομά του στον Ιούλιο Καίσαρα. Ο λαός μας τον Ιούλιο μήνα τον λέει Αλωνάρη. Επικίνδυνος μήνας για τους γεωργούς διότι υπάρχουν σωροί καρπών στα αλώνια που κινδυνεύουν είτε από φωτιά, είτε από βροχή, είτε από χαλάζι. Απαιτείται η βοήθεια μικρών και μεγάλων αγίων. Πρβλ. λαϊκή παροιμία: «τον Αλωνάρη δούλευε καλόν χειμώνα να ’χεις».

2 Ιουλίου. Παναγίας της Βλαχέρνας. Η Παναγία η Βλαχέρνα ονομάζεται από τον λαό «καψοδεματούσα», «καψοχεροβολού», «καψαλωνού» και «βουλιάχτρα», διότι σύμφωνα με τις σωζόμενες παραδόσεις έκαψε τις θυμωνιές των αμαρτωλών που δούλευαν στ’ αλώνια ή έκαμε τη γη να ανοίξει και να τους καταπιεί. Πρβλ. Το διήγημα του Ανδρέα Καρκαβίτσα «η εβυθός», από την συλλογή διηγημάτων «Παλιές αγάπες».

7 Ιουλίου. Κυριακής μεγαλομάρτυρος. Την ημέρα αυτή δεν αλωνίζουν ούτε ζυμώνουν γιατί γίνεται το ψωμί μαύρο (Λήμνος).

8 Ιουλίου. Προκοπίου μεγαλομάρτυρος. Άγιος με ευοίωνο όνομα. Στην εορτή του ενδείκνυται λίγη εργασία είτε στον αγρό είτε στο εργαστήριο.

15 Ιουλίου. Κηρύκου και Ιουλίττης μαρτύρων. Την ημέρα αυτή οι γεωργοί δεν εργάζονται.

17 Ιουλίου. Μαρίνης μεγαλομάρτυρος. Τηρείται αργία την ημέρα της εορτής της Αγίας Μαρίνας διότι ο λαϊκός άνθρωπος φοβάται ότι η φοβερή αυτή αγία προκαλεί μαρασμό καρπών και ανθρώπων. Η Αγία Μαρίνα όπως πιστεύει ο λαός μαραίνει τις αρρώστιες, τα ερπετά και τα ζωύφια που χαλάνε τα σπαρτά, μαραίνει και τους κακούς ανθρώπους. Προπάντων τίπτει και μαραίνει τον διάβολο, που παριστάνεται με την αιχμηρή ουρά του δίπλα της σε κάθε εικόνα της. Αλλά έχει και τη δύναμη να ξεμαραίνει, να θεραπεύει τα άρρωστα και μαραμένα παιδιά.

20 Ιουλίου. Ηλιού του Θεσβίτου. Μια από τις μεγαλύτερες γιορτές του Ιουλίου σχετιζόμενη με τον κατ’ εξοχήν μετεωρολογικό άγιο των λαϊκών δοξασιών. Ο προφήτης Ηλίας θεωρείται κυρίαρχος του ανέμου, της βροχής και του ηλιακού φωτός. Ιδιαιτέρως ο προφήτης Ηλίας λατρεύεται από τους βοσκούς και τους γεωργούς. Τιμάται, επίσης, από τους αρτοποιούς, τους μυλωνάδες και τους γουναράδες.

26 Ιουλίου. Παρασκευής οσιομάρτυρος. Η αργία της αγίας Παρασκευής τηρείται ιδιαιτέρως στις περιοχές της Στερεάς Ελλάδας, της Δυτικής Μακεδονίας, της Θεσσαλίας, της Ηπείρου κ.α. Η αγία θεωρείται θεραπεύτρια οφθαλμολογικών παθήσεων. Ο λαϊκός άνθρωπος της υπαίθρου μετά το αλώνισμα έχει ελεύθερο χρόνο για πανηγύρια. Πολλά πανηγύρια της Αγίας Παρασκευής γίνονται στην Ρούμελη και την Ήπειρο.

27 Ιουλίου. Του αγίου μεγαλομάρτυρος και ιαματικού Παντελεήμονος. Άγιος που τιμάται ιδιαιτέρως από τους ασθενείς και όσους έχουν διασωθεί από κίνδυνο αναπηρίας.

31 Ιουλίου. Ευδοκίμου του δικαίου. Στην Λέσβο την ημέρα αυτή γιορτάζει το συνάφι των μανάβηδων. Το όνομα Ευδόκιμος δίνει την πιο αισιόδοξη υπόσχεση για την ανάπτυξη των λαχανικών και των φρούτων.

Εκατομβαιών. Ο πρώτος μήνας του αττικού ημερολογίου, που αντιστοιχεί στους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο. Το όνομά του οφείλεται στα Εκατόμβαια, γιορτή αφιερωμένη στον Απόλλωνα, κατά τη διάρκεια της οποίας, πραγματοποιούσαν θυσία εκατό βοδιών, Εκατόμβη. Την 16η ημέρα του Εκατομβαιώνος γιορτάζονταν τα Συνοίκια ή Μετοίκια ή Συνοικέσια. Πολιτική γιορτή εις ανάμνησιν της συνένωσης των οικισμών της Αττικής από τον Θησέα. Την 28η ημέρα του ίδιου μήνα τελούνταν προς τιμήν της θεάς Αθηνάς η μεγαλύτερη γιορτή της πόλης, τα Παναθήναια.

Αύγουστος. Ο μήνας Αύγουστος οφείλει το όνομά του στον Ρωμαίο αυτοκράτορα Οκταβιανό Αύγουστο. Για τον ελληνικό λαό είναι ο καλύτερος μήνας του χρόνου. Ο μήνας που τρέφει τους έντεκα. Λένε: «Αύγουστε καλέ μου μήνα, να ’σουν τρεις φορές τον χρόνο». Μήνας αφθόνου συγκομιδής χωρίς φόβους για γεωργικές καταστροφές. Ελάχιστες οι αργίες του. Τον Αύγουστο υπάρχουν δύο σημαντικές γιορτές, της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος (6 Αυγούστου) και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (15 Αυγούστου).

23 Αυγούστου. Απόδοσις της εορτής της Κοιμήσεως, τα εννιάμερα της Παναγίας. Την ημέρα αυτή στην Κεφαλλονιά δεν δουλεύουν.

29 Αυγούστου. Η αποτομή της Τιμίας Κεφαλής Ιωάννου του Προδρόμου. Ο άγιος αποκαλείται ριγολόγος, νηστευτής, κρυαδίτης. Απόλυτη νηστεία κατά την ημέρα της εορτής του. Ο άγιος συνδέεται με τις θέρμες του Αυγούστου που προκαλούσε παλαιότερα η ελονοσία.

Μεταγειτνιών. Αντιστοιχεί στους μήνες Αύγουστο και Σεπτέμβριο. Πρόκειται για τον δεύτερο μήνα του αττικού ημερολογίου. Η ονομασία του οφείλεται στα Μεταγείτνια, εορτή προς τιμήν του Μεταγειτνίου Απόλλωνος. Σύμφωνα με τη νεότερη έρευνα, η γιορτή των Μεταγειτνίων συνδέεται με την μετεγκατάσταση των κατοίκων της Μελίτης, περιοχής του Αγοραίου Κολωνού, στη Διόμεια, συνοικία στα νότια ή νοτιοανατολικά του Ολυμπιείου.

Σεπτέμβριος. Το όνομά του οφείλεται στο λατινικό septem που σημαίνει επτά. Ήταν ο έβδομος μήνας του ρωμαϊκού ημερολογίου που άρχιζε τον Μάρτιο. Τρυγητής και μήνας της σποράς: α. «του Σταυρού και σταύρωνε και σπέρνε». β. «αν ίσως βρέξει ο Τρυγητής χαρά στον τυρόκομο».

1 Σεπτεμβρίου. Αρχή εκκλησιαστικού έτους, ημέρα αργίας για τον λαό.

2 Σεπτεμβρίου. Μάμαντος μάρτυρος. Η λατρεία του αγίου αυτού άρχισε πριν από δεκαέξι περίπου αιώνες, κατέκτησε τον μεσαιωνικό κόσμο, πορεύτηκε ανάμεσα σε τόπους και εποχές και επέζησε ως σήμερα, επιδρώντας ευεργετικά στις ψυχές των ανθρώπων που ζητούσαν καταφύγιο και προστασία κοντά του. Το όνομα Μάμας είναι μικρασιατικό. Στα βυζαντινά ευχολόγια και στην λαϊκή λατρεία ο Άγιος Μάμας έμεινε ο ταπεινός άγιος, όπως τον ήθελαν οι Πατέρες της Εκκλησίας του 4ου αι. μ.Χ., να παραστέκει τους φτωχούς ποιμένες, να τους βοηθάει στη φύλαξη των κοπαδιών τους, και να τα θεραπεύει από κάθε νόσο ή βασκανία. Ιδιαιτέρως λατρεύεται ο Άγιος Μάμας στην Κύπρο. Στην Κρήτη υπάρχει χωριό Άγιος Μάμας στην επαρχία Ρεθύμνου, στην Χαλκιδική υπάρχει χωριό Άγιος Μάμας κοντά στην Αρχαία Όλυνθο, χωριό Άγιος Μάμας υπάρχει και στην επαρχία Επιδαύρου Λιμηράς. Στα χωριά με το όνομα Άγιος Μάμας η μεγάλη εκκλησία του χωριού τιμάται στο όνομά του και πανηγυρίζει στις 2 Σεπτεμβρίου. Στην Σκύρο ο άγιος θεωρείται προστάτης των τσοπάνηδων. Οι βοσκοί τού πάνε αρνιά να ’χει και εκείνος το κοπάδι του, να μην παραπονιέται και ζηλεύει, να τους φυλάει και τα δικά τους. Στο πανηγύρι του, την παραμονή το βράδυ σφάζουν αρνιά, τα ψήνουν, τα τρώνε και διασκεδάζουν. Ναοί του Αγίου Μάμα υπάρχουν στην Μήλο, στα Κύθηρα, στην Κάρπαθο, στις Σπέτσες και στην Νάξο.

8 Σεπτεμβρίου. Γενέθλιον της Υπεραγίας Θεοτόκου. Παναγιά η Αποσοδειά στην Αιτωλία και ημέρα αργίας.

14 Σεπτεμβρίου. Ύψωσις του Τιμίου Σταυρού. Ημέρα αυστηρής νηστείας και αργίας.

26 Σεπτεμβρίου. Μετάστασις Ιωάννου του Θεολόγου. Η γιορτή του συμπίπτει με το τέλος του τρύγου και την προετοιμασία του μούστου. Ο άγιος είναι αυστηρός τιμωρός για όσους δεν τηρούν την αργία της εορτής του, γι’ αυτό και ονομάζεται σπαζοκαρούτης (Σκύρος, Σκιάθος), Άι-Γιάννης ο Βαρελάς (Κόνιτσα Ηπείρου), ή σπαζοκάδης στην Αχαΐα.

Βοηδρομιών. Αντιστοιχεί στους μήνες Σεπτέμβριο και Οκτώβριο. Ο τρίτος μήνας του αττικού ημερολογίου. Κατά την αρχαία παράδοση η ονομασία του οφείλεται στα Βοηδρόμια, γιορτή προς τιμήν του Απόλλωνος Βοηδρομίου. Σημαντική θέση στον μήνα Βοηδρομιώνα είχαν τα Ελευσίνια μυστήρια, γιορτή με πλούσιο τελετουργικό προς τιμήν της Δήμητρας και της Κόρης.

Οκτώβριος. Ήταν ο όγδοος μήνας του ρωμαϊκού ημερολογίου. Μήνας σποράς. Πρβλ. δύο χαρακτηριστικές παροιμίες για τον μήνα της σποράς: α. «όποιος σπέρνει τον Οκτώβρη, έχει οκτώ σειρές στ’ αλώνι». β. «τ’ Άι-Λουκά σπέρνε τα κουκιά».

18 Οκτωβρίου. Λουκά του Ευαγγελιστού. Σε άλλες περιοχές τηρείται αργία και σε άλλες όχι.

26 Οκτωβρίου. Δημητρίου του Μυροβλήτου. Εορτή επίσημης αργίας.

27 Οκτωβρίου. Νέστορος μάρτυρος. Στην Αιτωλία την ημέρα της εορτής του Αγίου Νέστορα δεν δουλεύουν.

Πυανοψιών. Ο τέταρτος μήνας του αττικού ημερολογίου, αντιστοιχεί στους μήνες Οκτώβριο και Νοέμβριο. Την 7η μέρα του Πυανοψιώνος εορταζόνταν τα Πυανέψια, εορτή αφιερωμένη στον Απόλλωνα, όπου προσφέρονταν στον θεό οι πρώτοι καρποί της συγκομιδής. Η ονομασία της εορτής Πυανέψια προέρχεται από τη λέξη πύαμος (κύαμος, κουκκί) και το ρήμα έψω (βράζω). Τα Πυανέψια ήταν ένα φαγητό για αυτή την γιορτή όπου υπήρχαν κάθε είδους σπόροι, μια πανσπερμία καρπών, τα πολυσπόρια των νεοτέρων χρόνων.

Νοέμβριος. Η ονομασία του οφείλεται στο λατινικό novem που σημαίνει εννιά. Ήταν ο ένατος μήνας του ρωμαϊκού ημερολογίου. Ο λαός τον ονομάζει βροχάρη, παχνιστή, κρασομηνά, σποριάτη. Παίρνει επίσης ονόματα και από τους αγίους όπως: Άι-Γιώργης από την γιορτή του Άι-Γιώργη (3 Νοεμβρίου), του λεγόμενου μεθυστή, Άι-Ταξιάρχης ή Άι-Στράτηγος, από την γιορτή των Ταξιαρχών (8 Νοεμβρίου), Φιλιππιάτης από την γιορτή του Αγίου Φιλίππου (14 Νοεμβρίου), Αγιαντριάς από την γιορτή του Πρωτόκλητου Αποστόλου Ανδρέα (30 Νοεμβρίου). Χαρακτηριστική είναι η παροιμία της μετάβασης από τον τελευταίο μήνα του φθινοπώρου στον χειμώνα: «όταν έρθει ο Νοέμβρης, σιγομπαίνει κι ο χειμώνας».

1 Νοεμβρίου. Των ιαματικών αγίων Κοσμά και Δαμιανού των Αναργύρων. Αργία τηρούμενη ιδιαιτέρως από τους γιατρούς. Σεβαστή  αργία για τους αγροτικούς πληθυσμούς. Ο λαός τιμά τους αγίους Αναργύρους που είναι και οι μόνοι ιατροί του και τους επικαλείται και στα ξόρκια που γίνονται για την θεραπεία των ασθενειών.

8 Νοεμβρίου. Μιχαήλ και Γαβριήλ των Αρχαγγέλων. Ο αρχάγγελος Μιχαήλ θεωρείται νεκροδαιμονικός, ψυχοπομπός και παραλληλίζεται με τον Ερμή τον ψυχοπομπό.

11 Νοεμβρίου. Μηνά, Βίκτωρος και Βικεντίου μαρτύρων. Αργία ιδιαιτέρως τηρούμενη από τους βοσκούς. Την ημέρα της εορτής του Άι-Μηνά δεν πουλάνε πρόβατα, τυρί, γάλα και δεν δουλεύουν οι γυναίκες τους.

14 Νοεμβρίου. Φιλίππου του αποστόλου. Ημέρα σεβαστή από τους αγροτικούς πληθυσμούς. Την επομένη της εορτής του Αγίου Φιλίππου αρχίζει η νηστεία των Χριστουγέννων.

21 Νοεμβρίου. Εισοδίων της Θεοτόκου. Της μεσοσπορίτισσας. Ιδιαιτέρως τιμάται η γιορτή από τους ζευγολάτες, οι οποίοι παρασκευάζουν και τρώνε πολυσπόρια. Τα πολυσπόρια θεωρούνται μαγικοθρησκευτική προσφορά στην ημέρα.

26 Νοεμβρίου. Στυλιανού του ομολογητού. Εικονογραφικά ο άγιος παρίσταται κρατώντας στην αγκαλιά του σπαργανωμένο βρέφος. Ο λαός παρετυμολογικώς πιστεύει ότι στυλώνει τα νεογνά. Στην Θράκη όσες έχουν παιδιά δεν δουλεύουν για να ζήσουν τα παιδιά τους και στην Ήπειρο οι μικρομάνες δεν εργάζονται για τον ίδιο λόγο.

30 Νοεμβρίου. Αποστόλου Ανδρέα του Πρωτοκλήτου. Πρόκειται για έναν δημοφιλή άγιο του χειμώνα του οποίου η γιορτή συμπίπτει με την τελευταία μέρα του φθινοπώρου. Σημαντικός παράγοντας για την λαϊκή λατρεία του Αγίου Ανδρέα είναι η ημερολογιακή θέση της εορτής του. Την ημέρα αυτή οι αγροτικοί πληθυσμοί της Ελλάδος την τιμούσαν ως αργία διότι πίστευαν ότι ο Άγιος Ανδρέας «αντριεύει» τα σπαρτά. Στη Ρούμελη θεωρούσαν την γιορτή του Αγίου Ανδρέα γεωργική και τα έθιμα της ημέρας ήταν ακραιφνώς γεωργικά. Την ημέρα της εορτής του για να τον τιμήσουν έφτιαχναν πολυσπόρια. Πολυσπόρια έφτιαχναν επίσης στην Νιγρίτα Σερρών, στην Κονιαστή Ελασσόνας (Ευαγγελισμός), στην Λυκόρραχη Κόνιτσας (Παλιό Λούψικο) κ.α. Το βρασμένο σιτάρι, καθώς και τα άλλα βρασμένα δημητριακά, έχουν χαρακτήρα αναλογικής μαγείας καθώς πίστευαν ότι ο αυξανόμενος με το βράσιμο όγκος τους θα βοηθήσει τα σπαρτά να ξεφυτρώσουν γρήγορα μέσα από τη γη. Σύμφωνα με μια παράδοση που προέρχεται από την Χίο, ο Άγιος Ανδρέας, μαζί με τον Άγιο Χαράλαμπο, θεωρείται και διώκτης της πανούκλας. Τα παλαιότερα χρόνια, στην Πάτρα και σε πολλά άλλα μέρη της Ελλάδας, την ημέρα της εορτής του Αγίου Ανδρέα συνήθιζαν να φτιάχνουν τηγανίτες. Πίστευαν μάλιστα ότι ο Άγιος Ανδρέας τιμωρούσε την νοικοκυρά που ξεχνούσε το έθιμο και της τρυπούσε το τηγάνι, γι’ αυτό και τον έλεγαν και «Τρυποτηγανά». Ο Άγιος Ανδρέας θεωρείται και προστάτης των ψαράδων και των πληρωμάτων μικρών πλοίων. Του Αγιαντριός «αντριεύει» ο καιρός, ο βοριάς και πέφτουν τα πρώτα χιόνια.

Ποσειδεών. Κατά την αρχαιότητα ο 6ος μήνας του αττικού ημερολογίου, που αντιστοιχεί στους μήνες Δεκέμβριο και Ιανουάριο. Ο μήνας Ποσειδεών ήταν αφιερωμένος στον θεό της θάλασσας Ποσειδώνα, προς τιμήν του οποίου γιόρταζαν οι Αθηναίοι την 8η ημέρα τα λεγόμενα Ποσείδεα. Στις 26 του μηνός Ποσειδεώνα οι αρχαίοι Αθηναίοι γιόρταζαν τα Ἁλῷα, εορτή προς τιμήν της Δήμητρας, της Κόρης και του Διονύσου. Ἀλωαί ήταν οι φυτείες των αμπελιών. Η γιορτή αυτή συνέπιπτε με το κλάδεμα των αμπελιών και την δοκιμή του νέου κρασιού. Τον ίδιο μήνα εόρταζαν και τα κατ’ αγρούς Διονύσια, εύθυμη αγροτική γιορτή με την οποία οι κάτοικοι της Αττικής τιμούσαν τον θεό της αμπελουργίας.

Δεκέμβριος. Η ονομασία του οφείλεται στο λατινικό decem που σημαίνει δέκα. Ήταν ο δέκατος μήνας του ρωμαϊκού ημερολογίου. Ενδεικτική παροιμία για τον πρώτο μήνα του χειμώνα είναι η εξής: «με τον τρύγο το τραγούδι, το Δεκέμβρη παραμύθι».

4 Δεκεμβρίου. Βαρβάρας μεγαλομάρτυρος. Η αγία θεωρείται διώκτης της ευλογιάς. Ιδιαιτέρως οι γυναίκες δεν εργάζονται την ημέρα της εορτής της για να προστατευτούν τα παιδιά τους από ενδεχόμενη προσβολή ευλογιάς.

5 Δεκεμβρίου. Σάββα του ηγιασμένου. Ο άγιος Σάββας θεωρείται προστάτης των μικρών παιδιών, την ημέρα της εορτής του δεν εργάζονται οι μικρομάνες.

6 Δεκεμβρίου. Νικολάου αρχιεπισκόπου Μύρων της Λυκίας. Δημοφιλέστατος άγιος, σε πανελλήνιο επίπεδο. «Του αγίου Νικολάου που ’ν τση γης και του πελάου» (Κεφαλληνία). Η ημέρα της εορτής του Αγίου Νικολάου τιμάται ιδιαιτέρως στα νησιά και τις παράλιες περιοχές.

9 Δεκεμβρίου. Σύλληψις της Αγίας Άννης. Στην Πελοπόννησο οι γυναίκες δεν εργάζονται την ημέρα της εορτής της Αγίας Άννας διότι όπως λένε: «Τσ’ αγιά Άννας κάτσε να ξαποστάσεις».

12 Δεκεμβρίου. Σπυρίδωνος επισκόπου Τριμυθούντος. Η εορτή του τιμάται σε πανελλήνιο επίπεδο, ιδιαιτέρως στην Κέρκυρα όπου διατηρείται το σκήνωμά του. Θεωρείται προστάτης των ασημουργών, των χρυσοχόων και των κεραμουργών.

15 Δεκεμβρίου. Ελευθερίου Ιερομάρτυρος. Τιμάται ιδιαιτέρως από τις έγκυες γυναίκες διότι θεωρείται ότι διευκολύνει τον τοκετό.

16 Δεκεμβρίου. Μοδέστου Επισκόπου. Ο Άγιος Μόδεστος θεωρείται προστάτης και θεραπευτής κυρίως των βοδιών. Τιμάται ιδιαιτέρως από τους κτηνοτρόφους και τους γεωργούς. Παρετυμολογικώς ο λαός τιμά την εορτή του Αγίου Μοδέστου για να έχει καλή παραγωγή, πολλά μόδια σιτηρών. Το συναξάρι του λέει ότι ανέστησε πολλά ζώα.

25 Δεκεμβρίου. Χριστούγεννα. Πανελλήνια αργία.

27 Δεκεμβρίου. Πρωτομάρτυρος Στεφάνου. Παρετυμολογικώς τιμάται ιδιαιτέρως από τα νιόπαντρα ζευγάρια, γιατί όπως λένε: «Τ’ άι-Στεφάνου, φύλα το στεφάνι σου».

Απ’ όσα ειπώθηκαν πιο πάνω βλέπουμε ότι οι αγροτικοί πληθυσμοί της παραδοσιακής Ελλάδος φοβούνται την οργή των μικρών αγίων, οι οποίοι μπορούν να προκαλέσουν καταστροφές στην σοδειά τους ή ασθένειες. Οι προστάτες άγιοι των διαφόρων επαγγελμάτων όπως πιστεύει ο λαός μόνο όταν τιμώνται είναι αρωγοί τους. Ιδιαιτέρως τηρείται η λατρεία των τοπικών αγίων. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι άγιοι με δυσοίωνο όνομα, όπως π.χ. η Αγία Μαύρα, τιμούνταν  ιδιαιτέρως διότι πιστεύουν πως αν θυμώσουν θα προκαλέσουν κακό. Αυτού του είδους οι αργίες θεωρούνται και νεκρολατρικές διότι όπως πιστεύουν εξασφαλίζεται η ησυχία και η γαλήνη των νεκρών. Οι παραβάτες των αργιών, γυναίκες και άνδρες, νοικοκυρές και αγρότες τιμωρούνται αυστηρά. Τέλος, μερικές από αυτές τις αργίες τελειώνουν με εκκλησιασμό, πανηγύρια, ομαδικά γεύματα, χορούς και τραγούδια.

Πιο πάνω μιλήσαμε για τους μικρούς αγίους, την οργή τους ή τα μεγάλα θαύματα που μπορούν να προκαλέσουν. Οι αγροτικές κοινωνίες είναι συνήθως κλειστές. Ο γεωργός και ο κτηνοτρόφος σπανίως ταξιδεύουν εκτός των ορίων της κτηματικής περιφέρειας του χωριού τους. Ο παραδοσιακός ταξιδιώτης της εποχής αυτής είναι ο μοναχός, ο πλανόδιος έμπορος, ο γυρολόγος, ο στρατιώτης και ο ναυτικός.

Ο λαϊκός άνθρωπος της υπαίθρου δεν είχε πρόσβαση σε ιατρική βοήθεια όπως την εννοούμε σήμερα. Σε περίπτωση ασθένειας, κατέφευγε στα βότανα, τα ξόρκια και την επίκληση ιαματικών αγίων. Η παιδική θνησιμότητα αντιμετωπίζεται με την βοήθεια του αγίου Στυλιανού, ενώ οι δυσκολίες του τοκετού με την επέμβαση του αγίου Ελευθερίου.

Θανατηφόρες επιδημίες όπως η πανώλη, η ευλογιά και η χολέρα διώκονται από τον άγιο Χαράλαμπο, τον πρωτόκλητο Απόστολο Ανδρέα, την αγία Βαρβάρα και άλλους τοπικούς αγίους. Για την αντιμετώπισή τους επίσης επιστρατεύονται και διάφορες μαγικοθρησκευτικές τελετουργίες όπως π.χ. ο περισκηνισμός, η περιάροση και το κρέμασμα κουρελιών και κλωστών σε θάμνους και σε δέντρα. Από την αρχαιότητα ήταν βαθιά φωλιασμένη η πίστη στην ανθρώπινη ψυχή ότι η αρρώστια ήταν ποινή σταλμένη από τον θεό ως τιμωρία για αμαρτήματα της σάρκας και της ψυχής. Το κρέμασμα κουρελιών από ρούχα ασθενών σε δέντρα ή θάμνους απαντά σε πολλά μέρη όπως: στην Κύπρο, την Ίμβρο, την Λέσβο, την Πελοπόννησο, την Ανατολική Θράκη, την Μακεδονία κ.α. Χαρακτηριστικό παράδειγμα περιάροσης έχουμε από τον Ελαφότοπο (μέχρι το 1928 Τσερβάρι) κεντρικού Ζαγορίου νομού Ιωαννίνων. Το έτος 1583 όταν Βαλής των Ιωαννίνων ήταν ο Λουφτή Πασάς από την Κόνιτσα, έπεσε στο Ζαγόρι μεγάλη επιδημία πανούκλας. Τότε στο Τσερβάρι πραγματοποίησαν περιάροση του χωριού με δύο δίδυμα βόδια, τα οποία αφού τα έζεψαν έκαναν περιμετρικά τρεις φορές τον γύρο του χωριού και ύστερα τα έθαψαν ζωντανά και σταυρωτά με τον ζυγό τους. Μετά από αυτή την τελετουργία τοποθέτησαν από πάνω λιθοσωρό. Η θέση που έθαψαν τα βόδια λέγεται Σταυροπήδι, δηλαδή πεδιάδα του σταυρού. Σύμφωνα με διηγήσεις παλαιών κατοίκων του χωριού, η πανούκλα δεν έπληξε το Τσερβάρι.

Η περιάροση αποτελεί μια ιδιαίτερη έκφραση ενός ευρύτερου φαινομένου που είναι η προστατευτική περίζωση του οικισμού. Στο αρχείο του προγράμματος «Κιβωτός του Αιγαίου» υπάρχει βιντεοκασέτα του Ηλ. Κότσαλη που δείχνει μια τελετουργία περισχοινισμού το 1995 στο χωριό Βάρος της Λήμνου. Η τελετουργία αυτή αφιερώνεται στον Άγιο Χαράλαμπο τον οποίο κατά την παράδοση ονειρεύτηκε μια γερόντισσα που της είπε: «για να σωθείτε, να κάνετε μια κλωστή, που θα τη γυρίσετε γύρω από το χωριό, για να σταματήσει η πανούκλα». Οι κάτοικοι τοποθετούν την μαρτυρία αυτή το 1916 και έκτοτε η τελετουργία αυτή πραγματοποιείται κάθε χρόνο. Παλαιότερα οι γυναίκες ύφαιναν μονοημερίτικο νήμα, και αφού πραγματοποιούσαν λιτανεία με τις εικόνες του αγίου Χαραλάμπη και της Παναγίας περίζωναν μ’ αυτό το χωριό.

Μια άλλη τελετουργία για την εξολόθρευση των θανατηφόρων ασθενειών, αποτελεί η δοξασία της κατάχωσής τους κάτω από κολόνες και κολονάκια. Οι κιονίσκοι αυτοί φαίνεται ότι προϋπήρχαν και ανήκαν σε διάφορα αρχαία ιερά σχετιζόμενα με την ίαση ασθενειών όπως τα Ασκληπιεία. Τέτοιες περιπτώσεις στην Αθήνα αποτελούν ο Άι-Γιάννης της Κολόνας στην οδό Ευριπίδου, το κολονάκι στην οδό Μισσαραλιώτου στο Κουκάκι (παλιά συνοικία Γαργαρέτα) και το κολονάκι στην ομώνυμη κεντρική συνοικία της Αθήνας.

Όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω σχετίζονται με τους φόβους που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος της υπαίθρου, δηλαδή θεομηνίες, φυσικές καταστροφές, επιδημίες, ασθένειες, επιδρομές βαρβάρων, ληστών ή πειρατών. Οι φοβίες του λαϊκού ανθρώπου των αγροτικών κοινωνιών σχετίζονται με το φαντασιακό. Ως φαντασιακό λογίζεται το σύνολο των αναπαραστάσεων οι οποίες υπερβαίνουν το όριο που θέτουν οι διαπιστώσεις της εμπειρίας και η επαγωγική αλληλουχία που αυτό επιτρέπει. Τούτο σημαίνει ότι κάθε επίπεδο μιας πολύπλοκης κοινωνίας έχει το φαντασιακό της όπως παρατηρεί η Εβελύν Πατλαζάν. Τα όρια μεταξύ του φαντασιακού και του πραγματικού αποδεικνύονται μεταβλητά. Το φαντασιακό κατασκευάζει θρύλους και μύθους. Το φαντασιακό μπορούμε να το ορίσουμε ως το σύστημα των ονείρων μιας κοινωνίας, ενός πολιτισμού που μεταμορφώνει το πραγματικό σε παθιασμένες όψεις του πνεύματος. Το φαντασιακό πρέπει να διαχωριστεί από το συμβολικό. Πρέπει επίσης να διαχωρίσουμε το φαντασιακό από το ιδεολογικό. Ο όρος φαντασιακό παραπέμπει, χωρίς αμφιβολία, στην φαντασία, αλλά η ιστορία του φαντασιακού δεν είναι μια ιστορία της φαντασίας με την παραδοσιακή έννοια. Είναι μια ιστορία της δημιουργίας και της χρήσης των εικόνων που κάνουν μια κοινωνία να ενεργεί και να σκέφτεται, γιατί απορρέουν από την νοοτροπία, την ευαισθησία, την κουλτούρα που τις εμποτίζουν τις ενεργοποιούν.

Ανάμεσα στο φαντασιακό και στο πραγματικό για τον λαϊκό άνθρωπο δεν υπάρχει όριο. Η έλλειψη αυτή χαρακτηρίζει το φαντασιακό αγνοώντας κάθε διαχωριστική γραμμή μεταξύ φυσικού και υπερφυσικού, επίγειου και επέκεινα, πραγματικότητας και φαντασίας. Το θαυμαστό επιφυλάσσεται στον θεό και εκδηλώνεται με μια θεία πράξη που αψηφά τους νόμους της φύσης. Το μαγικό, ακόμη και αν υφίσταται μια θετική μορφή λευκής μαγείας, είναι κατά βάση μια καταδικαστέα μορφή μαγείας που αποδίδεται είτε στον εχθρό του ανθρώπινου γένους, τον Οξαποδώ, τρισκατάρατο (διάβολο), είτε στα όργανά του, τους δαίμονες και τους μάγους. Το θαυμαστό συνδέεται με τον χώρο και τον χρόνο. Στο φαντασιακό του λαϊκού ανθρώπου κυριαρχούν οι λάμιες, οι στρίγγλες, οι νεράιδες, οι αρμενίδες, οι βρυκόλακες, τα τελώνια, τα αερικά και προσωποποιήσεις πανδημιών όπως η πανούκλα.

Ο λαός φοβάται επίσης το κακό το μάτι, την κακιά την ώρα, τις προσωποποιήσεις των πανδημιών (πανούκλας, χολέρας, ευλογιάς), ως μορφές θηλυκών δαιμόνων, αλλά και τον Οξαποδώ.

Αναλυτικότερα: οι καλικάντζαροι είναι εύθυμα δαιμόνια του δωδεκαημέρου και ονομάζονται καλιακάντζαροι, λυκοκάντζαροι, καρκαντζόλια ή καλιουτζήδες.

Σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες οι λάμιες συχνάζουν μετά τα μεσάνυχτα στα ρέματα, τα πηγάδια και τις πηγές, στους μύλους, τα αλώνια, στα σταυροδρόμια και στα γεφύρια. Στο λαϊκό φαντασιακό η λάμια είναι γυναίκα άσχημη, ανθρωποφάγος, ανοικοκύρευτη και παιδοφάγος. Για τον λαό η λάμια δεν ξέρει να ζυμώνει ψωμί ούτε να σκουπίζει. Δίνει στους σκύλους άχυρα και στα άλογα κόκαλα, διότι ως ξωτικό δεν γνωρίζει τις δουλειές των ανθρώπων. Οι λάμιες και οι δράκοι φυλάνε το αθάνατο νερό.

Άλλα κακοποιά ξωτικά που προκαλούν τρόμο στον λαό είναι οι στρίγγλες, που μετά τα μεσάνυχτα συχνάζουν στα ρέματα, στα πηγάδια, στις πηγές, στους μύλους, στα τρίστρατα και στα αλώνια. Θηλυκά δαιμόνια που τρώνε παιδιά και κακοποιούν ποικιλοτρόπως τους ανθρώπους.

Οι νεράιδες σχετίζονται με το νερό, αλλά και αποτελούν επιβίωση των αρχαίων νυμφών. Είναι γυναίκες όμορφες, που τους αρέσει ο χορός και τα όμορφα παλικάρια. Συχνάζουν στα ρυάκια, τα ποτάμια, τις κρήνες, τις πηγές, τα άλση, στους μύλους, τα αλώνια, τα βουνά και τα γεφύρια. Υπάρχουν νεράιδες βουνίσιες και νεράιδες θαλασσινές. Ο λαός πιστεύει ότι όταν φυσάει δυνατός άνεμος, διαβαίνουν οι νεράιδες.

Σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες υπάρχουν διάφορα στοιχειά, όπως το στοιχειό του σπιτιού, ο οικουρός όφις. Το φίδι του σπιτιού δεν το σκοτώνουμε όπως πιστεύει ο λαός. Στοιχειά επίσης υπάρχουν στα ποτάμια, στις βρύσες, στα δέντρα, στα πηγάδια και σε άλλα στοιχειωμένα μέρη. Τα στοιχειά των πηγαδιών, όπως προκύπτει από πάμπολλες διηγήσεις παραμυθιών, είναι συνήθως αράπηδες. Εκτός από το στοιχειό του σπιτιού, υπάρχουν στοιχειά γεφυριών αλλά και στοιχειά πόλεων, όπως η Πατρινέλλα των Πατρών. Ο λαός πιστεύει ότι τα στοιχειά συγκεντρώνονται τη νύχτα, παλεύουν μεταξύ τους ή πειράζουν τους καθυστερημένους διαβάτες.

Παραδόσεις περί δρακόντων υπάρχουν στο δημοτικό τραγούδι, στα παραμύθια κ.α. Οι δράκοντες αντικατέστησαν τους Κενταύρους, τους Γίγαντες, τους Λαιστρυγόνες, τους Εκατόγχειρες, τους Τιτάνες και τους Κύκλωπες της αρχαιότητας. Ο λαός πιστεύει ότι οι δράκοι ζουν στα ποτάμια, τις σπηλιές, τα βουνά και τα πηγάδια.

Τέλος, ως ο κατ’ εξοχήν εχθρός του ανθρώπινου γένους λογίζεται ο Διάβολος. Ο διάβολος, σύμφωνα με όσα πιστεύει ο λαός, ωθεί τους πάντες στο κακό. Οι πάσχοντες από επιληψία (ιερά νόσο) θεωρούνται δαιμονισμένοι. Ο διάβολος μεταμορφώνεται σε σκύλο ή τράγο κ.ά. Χαρακτηριστική φράση δαιμονολατρείας αποτελεί κεφαλλονίτικη κατάρα: «όπου να ’μπούνε μέσα σου χίλιοι διαόλοι και να κάτσουνε, και να πάρουνε τα κόκαλά σου και να τα κάνουνε φλογέρα».

Ανακεφαλαιώνοντας τα όσα ειπώθηκαν πιο πάνω παρατηρούμε ότι οι εργασίες των γεωργών και των κτηνοτρόφων κατανέμονται ανάλογα με τις εποχές του έτους, την περιοχή και το χριστιανικό ορθόδοξο εορτολόγιο.

Αξίζει να σημειωθεί ότι όσο καλύτερα γνωρίζουμε το χθες τόσο πιο στέρεα αντιλαμβανόμαστε το σήμερα. Όπως είδαμε πιο πάνω μαζί με τον αγροτικό κόσμο ζωντανεύει έμμεσα και η σημασία του για την οικονομία του τόπου. Καθοριστικό στοιχείο του αγροτικού κόσμου τουλάχιστον έως την εποχή που επικράτησε η μηχανική καλλιέργεια και ακόμη περισσότερο η εκβιομηχάνιση του αγροτικού προϊόντος είναι το δέσιμο του γεωργού με τη γη σε μια σχέση στενής και άμεσης εξάρτησης. Μέσα από την σχέση του γεωργού με τη γη, διαμορφώθηκε στην ροή των αιώνων η ιδιαιτερότητα μιας ξεχωριστής ζωής, με την οικονομία και τα ήθη της, την τέχνη και τις παραδόσεις, την ιδιομορφία της φυσιογνωμίας της.

Στα σχήματα και τα υλικά των αγροτικών εργαλείων, στις μεθόδους και τους τρόπους της καλλιέργειας έχουμε τους μάρτυρες μιας αδιάσπαστης συνέχειας που οι ρίζες της χάνονται στα βάθη των αιώνων. Τα σχήματα των αγροτικών εργαλείων έχουν στο σμίλεμά τους την τρυφεράδα του ανθρώπινου χεριού.

Άγραφοι νόμοι προστατεύουν από κλοπή τα εργαλεία που μένουν αφύλαχτα τη νύχτα στα χωράφια. Αν κλέψει κανείς αλέτρι πιστεύουν πως δεν θα ξεψυχάει παρά μόνο όταν του κρεμάσουν στον λαιμό ένα ζυγό.

Με το όργωμα το χωράφι είναι έτοιμο για την σπορά. Η σπορά γίνεται με καινούργιο πάντα φεγγάρι και δεν πρέπει να είναι Τρίτη ή Παρασκευή. Ο γεωργός φοράει τα καλά του και προσέχει να μη τύχει να συναντήσει στον δρόμο χήρα ή παπά.

Ένα βασικό γεωργικό προϊόν της Μεσογείου είναι η ελιά. Η ελιά είναι για τους Έλληνες δέντρο ιερό. Στην Τσακωνιά βάζουν τον καρπό της μαζί μ’ ένα νόμισμα στην βασιλόπιτα. Η ελιά δίνει το λάδι της και τον καρπό της καθώς και το ξύλο της για κατασκευή επίπλων και άλλες χρήσεις.

Το σταφύλι, σύμβολο του Διονύσου, είναι ένα από τα βασικά προϊόντα της ελληνικής γης. Καλλιεργείται σε όλες σχεδόν τις περιοχές και ο καρπός του εκτός από το κρασί, δίνει το ρακί, το ξύδι και το οινόπνευμα. Το κρασί είναι συνδεδεμένο με την ζωή του αγρότη.

Στα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας υπάρχουν μαρτυρίες για καλλιέργεια βαμβακιού στην κοιλάδα του Βοιωτικού Κηφισού, τη Θεσσαλία και τον κάμπο των Σερρών. Το μπαμπάκι γίνεται το κυριότερο εξαγωγικό προϊόν της χώρας και η επεξεργασία του γνωρίζει ιδιαίτερη άνθηση στα Αμπελάκια, τον Τύρναβο, τη Λάρισα και τα Φάρσαλα που φημίζονται για τα βαμβακονήματά τους. Τα παλαιότερα χρόνια δεν υπήρχε γυναίκα που να μην ξέρει να υφαίνει τα προικιά της και τα ρούχα της οικογένειας.

Συνοψίζοντας τα όσα ειπώθηκαν πιο πάνω παρατηρούμε ότι ο φόβος του θεού και των αγίων, ενίοτε τιμωρών, ρυθμίζει τον καθημερινό βίο των ανθρώπων. Η οικογένεια αποτελεί συμπαγή οικονομική μονάδα. Η σοδειά εξασφαλίζει τη διατροφική επάρκεια της οικογένειας σε ετήσια βάση. Η εμπορευματοποίηση του περισσεύματος αποτελούσε κέρδος. Ο πλούτος καθορίζεται από τη γαιοκτησία και τα κέρδη των καλλιεργητών. Οι αγροτικές αυτές κοινωνίες είναι κλειστές, ανελαστικές και συντηρητικές. Δεν πρέπει όμως να λησμονούμε ότι το παρελθόν γίνεται αντιληπτό ως μια αλλότρια εμπειρία άλλων ανθρώπων σε άλλες εποχές. Το έθος, η λαϊκή γιορτή, εκφράζει μια συνέχεια και απαιτεί την επανάληψη. Τηρούνται τα αρχέγονα ελληνικά έθιμα, ο πατροπαράδοτος προφορικός λόγος, το δημοτικό τραγούδι (στίχος, μουσική, χορός), τα λαϊκά παραμύθια, οι παροιμίες. Για τις κοινωνίες αυτές, η γλώσσα είναι πατρίδα.

Οι συγγενείς, οι φίλοι και οι γείτονες βοηθούν σε καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης και στις αγροτικές δουλειές του θερισμού, του τρύγου κ.α. (αλληλοβοήθεια). Χοροστάσια και τραγούδια, γλέντια και συναθροίσεις πανηγυρικού χαρακτήρα, όπου συμμετέχει σχεδόν όλο το χωριό, στήνονται συνήθως στις πλατείες και τα αλώνια.

Η θέση της γυναίκας ως μητέρας και συζύγου, εντός των πλαισίων της οικογένειας είναι σημαντική. Τα κορίτσια παντρεύονται σε μικρή ηλικία, όπως και στο Βυζάντιο. Τον γαμπρό επιλέγει για λογαριασμό της κόρης συνήθως ο πατέρας της. Ενδεικτικό για τις μικροπαντρεμένες της αγροτικής κοινωνίας, είναι το τραγούδι: «δώδεκα χρονώ κορίτσι, χήρα πάει στη μάνα του, τα στεφάνια στην ποδιά του κι έκλαιγε τον άντρα του». Η γυναίκα της αγροτικής Ελλάδος έχει την ευθύνη της οικιακής οικονομίας, συμμετέχει στις γεωργοκτηνοτροφικές εργασίες, ανατρέφει τα παιδιά, φροντίζει τους γέρους και τους ασθενείς της οικογένειας και διατηρεί τα ήθη και τα έθιμα. Αρχηγός της οικογένειας όμως είναι ο άντρας, πατέρας ή σύζυγος ακόμη και αν το κύρος του είναι μειωμένο. Χαρακτηριστική η παροιμία από τη Λυκία: «Μητέρα, τον πατέρα εσύ κι εγώ τον φοβόμαστε, μα στο παζάρι του τις βρέχουν!». Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί ότι οι κοινωνίες αυτές είναι βαθύτατα πατριαρχικές. Η οικογένεια είναι το κύτταρο της κοινωνίας. Η γυναίκα είναι σκεύος ηδονής, προβολής, τεκνογονίας και δη αρρενογονίας. Πρβλ. το διήγημα του Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη «Η φόνισσα» όπου η Φραγκογιαννού σκοτώνει τα μικρά κορίτσια του χωριού της, για να μην έχουν τη δύσκολη ζωή της γυναίκας. Οι γηραιότερες γυναίκες της οικογένειας αναπαράγουν τα ήθη, τα έθιμα, τις δεισιδαιμονίες και τα στερεότυπα, όπως ότι η γυναίκα πρέπει να υπακούει τον άνδρα. Σ’ αυτές τις κοινωνίες οι γυναίκες σιωπούν. Η σιωπή αυτών των γυναικών είναι απόλυτη, χωρίς ρήγματα.

Πρόκειται για κοινωνίες αυτοχθόνων, όπου ο ξενομερίτης ήταν ο ξένος όπως δηλώνουν και τα οικογενειακά μας ονόματα (Ξένος, Ξενόπουλος, Ξενίδης). Χαρακτηριστική είναι η παροιμία: «ο ξένος και ο ποταμός, τον τόπο τους γυρεύουν». Ο κατ’ εξοχήν όμως ξένος, ο Άλλος, είναι όπως και στην βυζαντινή κοινωνία, ο αλλόθρησκος.

Οι άνθρωποι της γης, των βουνών και της θάλασσας, αιχμάλωτοι της επιβίωσης, είναι εξοικειωμένοι με την νομοτέλεια του θανάτου. Γνωρίζουν πως ό,τι γεννιέται θα πεθάνει. Ένα εξαιρετικό δίστιχο από την Ήπειρο λέει σχετικά: «Γιατί ο κόσμος είν’ δενδρί και μείς το οπωρικό του, κι ο Χάρος που είναι ο τρυγητής, μαζώνει τον καρπό του». Αξίζει τέλος να σημειωθεί ότι οι κοινωνίες αυτές ξορκίζουν το κακό με ξόρκια, αντιβασκάνια, φυλακτά, βότανα και την βοήθεια των αγίων.

Εν κατακλείδι, μπορούμε να πούμε ότι ο λαός θεωρεί την επικράτεια του χωριού χώρο συγκεκριμένο και ασφαλή, προστατευμένο από τον ναό του. Ο άνθρωπος της αγροτικής υπαίθρου φοβούμενος τα ξωτικά, τον βάσκανο οφθαλμό, την κακιά ώρα κ.ά. είναι ο ίδιος που δημιουργεί έναν υψηλού επιπέδου λαϊκό πολιτισμό όπως η παραδοσιακή αρχιτεκτονική της εποχής, κοσμική και εκκλησιαστική, η οποία είναι πρωτίστως προϊόν μιας ανάγκης και αποτελεί συνέχεια της βυζαντινής. Οι κοινωνίες αυτές, παρά τις εμμονές, την ανελαστικότητα και τον βαθύ τους συντηρητισμό, κατόρθωσαν σε συνθήκες δύσκολες να διατηρήσουν την συνοχή και τον παραδοσιακό τους πολιτισμό. Σήμερα, σε μια εποχή υλοφροσύνης, ακραίου ατομισμού και εικονικής πραγματικότητας, οφείλουμε να γνωρίσουμε και να αγαπήσουμε ξανά τις ομορφιές αυτού του τόπου, διασώζοντας την μνήμη των προγόνων και την ταυτότητά μας.

Γλωσσάρι

Βάρος (το): οικισμός Λήμνου στον Ισθμό που συνδέει τα δύο τμήματα του νησιού.

Βοτανίζω: βοτάνι, βοτανίζω σημαίνει θεραπεύω με βότανα.

Λαλαγγίτες, λουκουμάδες, τηγανίτες: τα λαλάγγια των βυζαντινών. Παραδοσιακό γλυκό σφαιρικού σχήματος.

Μόδιον (το): ρωμαϊκή και βυζαντινή μονάδα μέτρησης χωρητικότητας (modius). Υπολογίζεται ο όγκος δημητριακών και ξηρών καρπών και ισούται με 8,75 λίτρα.

Πολυσπόρια (τα): Βρασμένα δημητριακά ανακατεμένα με όσπρια. Μια πανηγυρική πανσπερμία, στην οποία μερικές φορές πρόσθεταν ζάχαρη καρύδια και σταφίδες. Τα πολυσπόρια ονομάζονται επίσης σπορίδια, μπόλια, μπόμπολα, μπουσμπουρέλια και πολυκούκια.

Σβάρνα: Αγροτικό εργαλείο, δηλαδή ένα πλέγμα από κλαδιά μέσα σε ξύλινο πλαίσιο, που τη δένουν στον ζυγό αντί για το αλέτρι και την σέρνουν στο χωράφι. Για να είναι αποτελεσματικό το σβάρνισμα πρέπει η σβάρνα να είναι πολύ βαριά και γι’ αυτό συνήθως ανεβαίνει πάνω της ο ίδιος ο γεωργός.

Στοιχειό του σπιτιού: Η θεμελίωση ως πρωταρχική φάση της οικοδομής συνοδεύεται από πράξεις χρηστικές και δεισιδαιμονικού περιεχομένου. Κατ’ εξοχήν έθιμο της οικοδομίας είναι η ζωοθυσία, το κουρμπάνι. Το ζώο που συνήθως θυσιάζεται στα θεμέλια του σπιτιού είναι κόκορας ή όρνιθα. Αναφέρονται επίσης αρνί, κατσίκι, κριάρι και βόδι. Το ζώο σφάζεται πάνω στον ακρογωνιαίο λίθο των θεμελίων, αφού προηγηθεί ο αγιασμός από τον ιερέα. Ο πραγματικός σκοπός της θυσίας πηγάζει από την αρχέγονη δοξασία, ότι με τον τρόπο αυτό το οικοδόμημα αποκτά έναν φύλακα, προστάτη, ένα στοιχειό που απομακρύνει κάθε κακό και κίνδυνο για το οικοδόμημα. Στην δοξασία αυτή αναφέρονται αρχαίοι μύθοι αλλά και βυζαντινές παραδόσεις περί ανθρωποθυσιών κατά την θεμελίωση μεγάλων οικοδομημάτων. Οι ζωοθυσίες αντικατέστησαν σε προηγμένο πολιτισμικά στάδιο της ανθρωπότητας τις ανθρωποθυσίες, που γίνονταν για τον ίδιο σκοπό, για την στερέωση και την φύλαξη του οικοδομήματος. Απηχήσεις παλαιών ανθρωποθυσιών, οι οποίες όμως δεν ήταν άγνωστες και στους νεότερους χρόνους βρίσκονται στο τραγούδι για το γεφύρι της Άρτας, που έχει ευρύτατη διάδοση σ’ όλη την νοτιοανατολική Ευρώπη και απασχολεί φιλολογικά την διεθνή έρευνα πάνω από έναν αιώνα. Κάθε σπίτι έχει το στοιχείο του. Η ψυχή του θυσιαζόμενου ζώου έπαιρνε ως στοιχειό διάφορες μορφές. Μεταβαλλόταν σε αράπη, κριάρι, πετεινό και συχνότατα σε σπιτόφιδο. Πρόκειται για επιβίωση της αρχαιοελληνικής λατρείας του οικουρού όφεως. Στα αποτροπαϊκά και προληπτικά του κακού μέσα υπάγεται και ο αγιασμός που γίνεται από τον ιερέα στο νεόδμητο σπίτι.

Στοιχείωση, ονόμαζαν οι βυζαντινοί τη θεμελίωση οικοδομημάτων (κάστρων, υδραγωγείων, κρηνών, ναών, σπιτιών, χωριών ή και πόλεων ακόμα) με θυσία «ευγενικών ζώων» ή ανθρώπου.

Χερόβολο: Τρεις χεριές στάχυα μαζί αποτελούν το χερόβολο.

Αφέντρα Γ. Μουτζάλη

Επίτιμη Έφορος Αρχαιοτήτων

* Ευχαριστώ την γραμματέα μου κ. Αλεξάνδρα Λ. Αθανασοπούλου, για την πολύτιμη βοήθειά της.

Πρόταση: προτείνουμε στον αναγνώστη αφού διαβάσει αυτό το άρθρο, να ακούσει το cd του Παντελή Θαλασσινού, στίχοι Ηλία Κατσούλη, «Το καλαντάρι» (2006).