Υπάρχουν πολλοί λόγοι για να επισκεφτεί κανείς τη νέα περιοδική έκθεση «Από το Βυζάντιο στον Νεότερο Κόσμο. Χειροποίητα Κεραμικά της Χίου (17ος-19ος αι.)», που εγκαινιάστηκε την Πέμπτη 9 Μαρτίου στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (ΒΧΜ). Μέσα από τα ιδιαίτερα κεραμικά της Χίου, που κατασκευάστηκαν αυτήν την περίοδο ακμής χωρίς τη χρήση τροχού, αναδεικνύονται όχι μόνο ο νεότερος υλικός πολιτισμός, η ιστορία και η κοινωνία του νησιού, αλλά και η σημασία της συγκεκριμένης κεραμικής.

«Στην έκθεση παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο αθηναϊκό κοινό τα σημαντικότερα καπάκια πιθαριών της συλλογής Α. Βλαστάρη, κυρίως αυτά που έχουν σύνθετες παραστάσεις. Παρουσιάζονται επίσης ενδεικτικά κάποια σπάνια πιθάρια και πήλινα αρχιτεκτονικά στοιχεία, που συμπληρώνουν την εικόνα μας για το εύρος των προϊόντων που παράγουν τα χιώτικα εργαστήρια. Στην έκθεση φιλοξενείται και το μοναδικό γνωστό καπάκι πιθαριού με υπογραφή του αγγειοπλάστη και χρονολογία. Είναι του Μιχάλη Παπαγιάννη, ικανότατου μάστορα που έζησε στα Αρμόλια στα τέλη του 18ου αιώνα. Ο Μιχάλης του Παπαγιάννη είναι ο παλαιότερος επώνυμος νεοέλληνας αγγειοπλάστης του ανατολικού Αιγαίου», αναφέρει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Νίκος Λιάρος, αρχαιολόγος, κεραμίστας και επιμελητής της έκθεσης, συγγραφέας επίσης του βιβλίου Κεραμικά της Χίου 17ος-19ος αιώνας. Συλλογή Άγγελου Βλαστάρη (Εκδόσεις Καπόν) που παρουσιάστηκε στα εγκαίνια. Πυρήνας του βιβλίου, στο οποίο βασίστηκε η έκθεση, είναι η συλλογή από χιώτικα πιθάρια και καπάκια πιθαριών του Άγγελου Βλαστάρη, κεραμικά από άλλες συλλογές, καθώς και πλούσιο αρχειακό υλικό.

«Η διοργάνωση οφείλεται καταρχάς σε σχετική πρόταση προς το ΒΧΜ από τον ειδικό μελετητή της συγκεκριμένης κεραμικής, τον αγαπητό συνάδελφο Νίκο Λιάρο, τον οποίο θέλω να ευχαριστήσω και από τη θέση αυτή», δηλώνει η διευθύντρια του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου, Παρή Καλαμαρά, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ για την έκθεση η οποία υλοποιήθηκε από το επιστημονικό και τεχνικό προσωπικό του Μουσείου, ενώ έγινε εφικτή χάρη και στη συμβολή της Διεύθυνσης Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς. «Η πρόταση έγινε άμεσα δεκτή με χαρά από πλευράς μας, καθώς η θεματική της έκθεσης εμπίπτει απόλυτα στην αποστολή και τους στόχους του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου, που επικεντρώνονται στη μελέτη, την ερμηνεία και την ανάδειξη τόσο των ποικίλων πτυχών του βυζαντινού κόσμου όσο και αυτών της ζωής των ελληνικών και ευρύτερα των χριστιανικών κοινοτήτων της Ανατολικής Μεσογείου των μετέπειτα αιώνων, στο πλαίσιο της οθωμανικής αυτοκρατορίας – ανάμεσα σε αυτές και η κοινωνία της Χίου», συνεχίζει.

«Τα κεραμικά, εξάλλου, απόλυτα συνδεδεμένα με τη ζωή του ανθρώπου της προβιομηχανικής εποχής και συνεπώς με την καθημερινότητα του κατοίκου της Βυζαντινής και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έχουν σημαντική παρουσία στις συλλογές του ΒΧΜ και κατέχουν ιδιαίτερη θέση και στη μόνιμη έκθεση του Μουσείου. Σε αυτήν, λαμβάνουν τη θέση τους στην εκθεσιακή χρονολογική αφήγηση με βάση κατεξοχήν τη χρήση τους. Περιοδικές εκθέσεις, όπως η παρούσα, τεκμηριώνουν ιδιαίτερες όψεις του βίου, της οικονομίας, της τεχνολογίας και της αισθητικής της κοινωνίας που τα δημιούργησε και τα χρησιμοποιούσε, εμπλουτίζοντας την αφήγηση της μόνιμης έκθεσης για τους επισκέπτες μας και, ως εκ τούτου, γίνεται άμεσα αντιληπτή η σημασία τους για το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο», συμπληρώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Π. Καλαμαρά.

Η έκθεση εστιάζει σε ποικίλα χειροποίητα κεραμικά, όπως πιθάρια, πιθοειδή και καπάκια πιθαριών, αλλά και σε κανάλια, αγωγούς, κεραμίδια, λεκάνες και ό,τι άλλο ήταν πολύ ογκώδες για να κατασκευαστεί πάνω στον τροχό. Για την παραγωγή τους υπήρχαν εξειδικευμένοι αγγειοπλάστες, οι «καναλάδες», που χρησιμοποιούσαν ιδιαίτερα μείγματα πηλών, είχαν συγκεκριμένα εργαλεία και έψηναν τα κεραμικά τους σε ιδιότυπους κλιβάνους – αποτελούσαν δηλαδή μέρος μιας ιδιαίτερης και πανάρχαιας τεχνολογικής αλυσίδας που καταγόταν από το Βυζάντιο και επιβίωσε στο νεότερο Αιγαίο μόνο στη Χίο. Ωστόσο, τα χειροποίητα κεραμικά της Χίου δεν είναι σημαντικά μόνο εξαιτίας της πανάρχαιας τέχνης τους.

«Τα χειροποίητα χιώτικα κεραμικά του 17ου-19ου αιώνα, εκτός από την πρόδηλη σημασία τους ως τεκμηρίων του οικιακού εξοπλισμού και της καθημερινότητας στο νησί, αποκαλύπτουν και άλλες, λιγότερο προφανείς, πτυχές. Όλα τα καπάκια πιθαριών έχουν φυλακτικά, επαγγελματικά και διακοσμητικά σύμβολα αλλά κανένα καπάκι δεν έχει ακριβώς την ίδια παράσταση. Αυτό δηλώνει πως διάθεση των μαστόρων ήταν να εκφραστούν και να διαφοροποιηθούν», πληροφορεί το ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Ν. Λιάρος. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν επίσης κάποια πιθάρια και καπάκια που φέρουν ημερομηνίες και υπογραφές των κατασκευαστών τους. «Αυτό δηλώνει πως αυτοί οι χωρικοί είχαν αρχίσει να έχουν ιστορική συνείδηση. Δεν είναι τυχαίο. Λίγο πιο μακριά από τα Μαστιχοχώρια, η πόλη της Χίου γνωρίζει μεγάλη οικονομική ακμή, ιδρύονται σχολεία και βιβλιοθήκες. Είναι προφανές πως η μεγάλη αυτή αλλαγή επηρεάζει όλες τις ελληνικές κοινότητες από τους αστούς έως τους απλούς χωρικούς και δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την εθνική αυτοδιάθεση. Ωστόσο οι ιδέες και οι δράσεις των απλών χωρικών, όπως του Μιχάλη του Παπαγιάννη, δεν καταγράφονται στα επίσημα αρχεία, ελάχιστοι από αυτούς γνώριζαν γραφή. Αυτός ο κόσμος ήταν μέχρι τώρα αθέατος στην “επίσημη” ιστορία. Με τη μελέτη του υλικού πολιτισμού και αυτές οι κοινωνίες, των κατώτερων στρωμάτων αποκτούν φωνή και ρόλο στη συγγραφή της νεοελληνικής ιστορίας», υπογραμμίζει ο συνομιλητής του ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Και καταλήγει: «Η έκθεση αυτή και κυρίως το βιβλίο προτείνουν έναν τρόπο προσέγγισης των νεοελληνικών τεχνουργημάτων αρκετά διαφορετικό με ό,τι έως σήμερα συνηθιζόταν. Αυτά τα κεραμικά με τις σύνθετες και γλαφυρές παραστάσεις δεν αντιμετωπίζονται πλέον ως “λαϊκή τέχνη”, ένας όρος πολύ συνηθισμένος στο παρελθόν, που ωστόσο έκρυβε μια φολκλορική, ρομαντική και συχνά επιφανειακή προσέγγιση. Η νέα ματιά αναζητά την ερμηνεία αυτών των τεχνουργημάτων, την ένταξή τους στο ιστορικό πλαίσιο. Αναζητά την αποκάλυψη των ανθρώπων/ιστορικών υποκειμένων που τα δημιούργησαν, την κατανόηση των ιδεών, των νοοτροπιών, των αντιλήψεων της κοινωνίας που τα χρησιμοποίησε». Τέλος, από την πλευρά της η Π. Καλαμαρά σημειώνει «τη μακρά διάρκεια που χαρακτηρίζει ορισμένα στοιχεία της χειροποίητης αυτής κεραμικής, όπως τα απλά διακοσμητικά μοτίβα, κάποια από τα οποία εντοπίζονται και σε κεραμικά, ιδίως καπάκια, των πρώιμων και μέσων βυζαντινών χρόνων. Αυτά, μεταξύ άλλων, υπογραμμίζουν τις συνέχειες στους τομείς της τεχνολογίας, της αισθητικής αλλά και των κοινωνικών ταυτοτήτων στο χώρο του Αιγαίου».

Η έκθεση, που θα διαρκέσει έως τις 15 Μαΐου 2023, περιλαμβάνει επίσης πλούσιο εποπτικό υλικό και επεξηγηματικά κείμενα, τα οποία εμπλουτίζουν τον μικρό κατάλογο που διατίθεται δωρεάν.