«Όλα είναι υφάδια της κοιλιάς, μα το ψωμί στημόνι» (παροιμία)

Το έθος στις παραδοσιακές κοινωνίες εκφράζει διαχρονικά μια συνήθεια και απαιτεί την επανάληψη.

Το ψωμί για τους Νεοέλληνες έχει μεγάλη σημασία και συνδέεται με τελετουργικά και έθιμα σημαντικών σταθμών του βίου όπως η γέννηση, ο γάμος και ο θάνατος.

Ο γάμος από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα θεωρείται, όπως και σ’ άλλους λαούς, από τα σπουδαιότερα γεγονότα του κοινωνικού βίου, γι’ αυτό και έχει συνδεθεί με ειδικούς θεσμούς και τελετουργίες.

Στον γάμο, στη γέννηση και στον θάνατο όπως και σε άλλες σημαντικές στιγμές της ζωής του λαού απαντούν έθιμα που αποσκοπούν στην προστασία του από κάθε κακό και στοχεύουν ταυτοχρόνως στην τεκνογονία και την ευτυχία του.

Στην προετοιμασία της τέλεσης του γάμου γενικά, εκτός από τα άλλα, σημαντική θέση καταλαμβάνει η τελετουργική παρασκευή του ψωμιού για τον εορτασμό του γάμου, ειδικότερα δε η κουλούρα του γαμπρού και της νύφης.

Το στάρι που θα απαιτηθεί για αυτό τον σκοπό διαλέγεται από τον γεωργό κατά το αλώνισμα, όπως συνηθίζεται στη Σκύρο και σε άλλα μέρη. Οι οικογένειες που προσκαλούνται στον γάμο στέλνουν στην οικογένεια του γαμπρού ή της νύφης το απαιτούμενο στάρι, όπως π.χ. στη Σιταριά Φλώρινας, όπου κάθε προσκεκλημένος οικογενειάρχης στέλνει ένα κόσκινο γεμάτο στάρι. Στην Τήλο οι οικογένειες των μελλονύμφων διαθέτουν ο καθένας τη μισή από την απαιτούμενη ποσότητα σταριού ή κριθαριού.

Όσα άτομα θα χρησιμοποιηθούν για το ζύμωμα των ψωμιών του γάμου πρέπει να είναι αμφιθαλή.

Το στάρι που προορίζεται για τα ψωμιά του γάμου, με τη συνοδεία μουσικής και τραγουδιών, μεταφέρεται στο κοντινότερο ποτάμι ή πηγή για πλύσιμο. Μετά το στέγνωμα, το άλεσμά του γινόταν παλαιότερα με χειρόμυλο στο σπίτι των γονιών του γαμπρού και της νύφης, ή στο γουδί από κοπέλες με συνοδεία μουσικής και τραγουδιών. Εάν για το άλεσμα του σταριού χρησιμοποιηθούν ανεμόμυλοι ή νερόμυλοι, η μεταφορά εκεί γίνεται με τη συνοδεία μουσικής και τραγουδιών. Συνήθως, το στάρι μεταφέρει κορίτσι αμφιθαλές.

Ο μυλωνάς, μόλις καταλάβει ότι έρχονται τα κορίτσια, θα διακόψει το άλεσμα άλλου σταριού για να δοθεί έτσι προτεραιότητα στα αλέσματα του γάμου. Σύμφωνα με το έθιμο, επιβάλλεται να αλεσθεί το στάρι του γάμου την ίδια στιγμή που θα φτάσει στον μύλο, για να μην παραμείνει εκεί όπου, σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες, παραμονεύουν κακοποιά πνεύματα.

Το αλεύρι θα μεταφερθεί από τον μύλο στα σπίτια των μελλονύμφων όπου θα τοποθετηθεί σε καινούργια σακιά και όχι μεταχειρισμένα.

Το ζύμωμα του προζυμιού, το ανάπιασμα όπως λέγεται, γίνεται σύμφωνα με προκαθορισμένο τυπικό: τρία αμφιθαλή αγόρια θα πάνε στη βρύση για τη μεταφορά του αναγκαίου νερού. Σε κάποια μάλιστα μέρη της Ελλάδος, όπως στο Μανιάκι Πυλίας, τα αγόρια πάνε στη βρύση μεταμφιεσμένα με ρούχα κοριτσίστικα. Κατά τη μετάβαση στη βρύση δεν επιτρέπεται κανείς να μιλήσει ούτε να ακουμπήσει σε κανένα σημείο, το νερό πρέπει να μεταφερθεί μέσα σε καινούργια και ολοκέντητη στάμνα άκριτο και αμίλητο (Σκύρος).

Στη Λευκάδα, το αλεύρι το οποίο θα χρησιμοποιήσουν για το προζύμι που προορίζεται για αυτό τον σκοπό, το κοσκινίζουν τρία αγόρια. Σε άλλα μέρη, ένα κορίτσι από τους προσκεκλημένους στον γάμο ορίζεται ως ζυμωτού, κι ασχολείται με την παρασκευή της ζύμης. Πριν αρχίσει το ζύμωμα, ένα μικρό αγόρι με ένα ζευγλί (σιδερένιο ραβδί το οποίο χρησιμοποιείται για τον ζυγό των βοδιών), κατά προτίμηση κλεμμένο από άλλο σπίτι, όπου στην κορυφή του έχει δεθεί, σε σχήμα σταυρού, ένα ματσάκι βασιλικού με κόκκινη κορδέλα, μαζί με το δακτυλίδι των αρραβώνων του γαμπρού ή της νύφης, χαράσσει στο ζυμάρι το σημείο του σταυρού.

Στην Ινέπολη της Σινώπης σκέπαζαν, παλαιότερα (προ του 1923), το προζύμι με ωραίο και κεντημένο μακρύ ύφασμα. Στις Κάτω Κλεινές της Φλώρινας το σκέπαζαν με την κάπα του πιο ηλικιωμένου βοσκού.

Στη συνέχεια τοποθετείται το προζύμι στο μέσον της αίθουσας, και γύρω γύρω στήνεται χορός και τραγουδούν και τα σχετικά τραγούδια.

Αφού ανεβεί το προζύμι, αρχίζει το ζύμωμα των ψωμιών, με συνοδεία τραγουδιών από παρευρισκόμενα αμφιθαλή κορίτσια. Στην Τσεντώ της Θράκης (προ του 1923), στο ζύμωμα των ψωμιών του γάμου συμμετείχε μια πρωτογέννητη κόρη και μια τελευταία στη σειρά των παιδιών, αποτεκνάδι όπως λέγεται, γιατί τα πρωτότοκα παιδιά, όπως και οι πρωτοστέφανες γυναίκες, θεωρείται ότι είναι περισσότερο τυχερά.

Στη ζύμη ενίοτε έριχναν διάφορα μυρωδικά, όπως μοσχοκάρυδο, κανέλλα, ψιλοσούσαμο κ.ά., για να γίνουν τα ψωμιά του γάμου αφράτα και μυρωδάτα.

Μετά το ανάπιασμα των προζυμιών, οι παρευρισκόμενοι ρίχνουν μέσα στη σκάφη νομίσματα ασημένια ή χρυσά, τα οποία παίρνει εκείνη που ζύμωσε τα ψωμιά.

Μετά το ζύμωμα, όταν το φύραμα ανεβεί, αρχίζει το πλάσιμο των ψωμιών από ειδικές γυναίκες, οι οποίες στην Κάρπαθο λέγονται πλάστρουσαι. Ιδιαίτερη φροντίδα καταβάλλεται για τις κουλούρες που θα σταλούν από το σόι της νύφης σε εκείνο του γαμπρού και αντιστρόφως. Πάνω στους άρτους αυτούς, σχηματίζονται με τη ζύμη προσεκτικά και με καλαισθησία τα αρχικά γράμματα των ονομάτων και των δύο νεονύμφων και άλλα στολίδια. Καρφώνονται επίσης πάνω στο ζυμάρι κλαδιά κλήματος, μηλιάς, μήλα, λουλούδια κ.ά. Τα ψωμιά του γάμου πλάθονται σε σχήμα τριγώνου, στρογγυλά (καρβελάκια) ή κουλούρες και στολίζονται με κεντήματα που παριστάνουν μορφές ανθρώπων, ζώων, πτηνών, ψαριών, φυτών ή σκηνές από τον αγροτικό βίο.

Συγχρόνως με το πλάσιμο και το στόλισμα των ψωμιών, πυρώνεται ο φούρνος για το ψήσιμό τους. Μόλις ετοιμαστεί ο φούρνος, σταυρώνεται το στόμιό του μετά την εισαγωγή των ψωμιών.

Το κάλεσμα στον γάμο θεωρείται τιμητικό, όταν γίνεται με ψωμί που στέλνεται στον προσκεκλημένο. Το ψωμί του γάμου επέχει θέση προσκλητηρίου. Οι αποδεχόμενοι την πρόσκληση του γάμου φέρνουν ως δώρο στους μελλόνυμφους πολυκεντημένην και λουλουδοστολησμένην κουλούρα, ανταποδίδοντας έτσι την τιμή της πρόσκλησης και την αγάπη τους στο νέο ζευγάρι.

Ο γαμπρός κατά την εκκίνηση από το πατρικό του για την παραλαβή της νύφης για τη στέψη υποκλίνεται πρώτος κάνοντας τον σταυρό του μπροστά στο ψωμί, το οποίο παίρνει μαζί του ως σύμβολο δύναμης και ευτυχίας. Κομμάτια ψωμιού ρίχνει μετά η νύφη στη στέγη του σπιτιού της, προτού  ξεκινήσει για τη στέψη, ως προσφορά της στα δαιμονικά όντα που κατοικοεδρεύουν εκεί.

Δύο πρόσφορα τοποθετούνται εν συνεχεία στη μασχάλη των μελλονύμφων, προτού εισέλθουν στην Εκκλησία, ως προστατευτικά από την επήρεια των κακοποιών δαιμόνων και επιδράσεων των μαγικών πράξεων κατά τη διάρκεια της στέψης (έθιμο περιοχής Γρεβενών).

Η σημασία της παρασκευής των ψωμιών του γάμου σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες αποσκοπεί στην προστασία των νεονύμφων από την επήρεια δαιμονικών όντων ή μαγικών πράξεων. Επίσης στο να εξασφαλιστεί η υγεία, η ευτεκνία και η αφθονία αγαθών των νεονύμφων.

Ο ελληνικός λαός θεωρεί μεγάλο ατύχημα την μη απόκτηση παιδιών από το ζευγάρι των παντρεμένων. Για να αποτρέψουν την ατεκνία οι κάτοικοι διαφόρων ελληνικών τόπων εφαρμόζουν πολλές μεθόδους. Μεταξύ των μέσων τα οποία χρησιμοποιούνται για τον σκοπό αυτό είναι και η προσφυγή στο ψωμί.

Ο κάτοικος της αγροτικής Ελλάδος, προκειμένου να αποκτήσει υγιείς απογόνους, προσφεύγει στο ψωμί που το χρησιμοποιεί με διαφόρους τρόπους.

Η άτεκνη (στέρφα), η οποία εθεωρείτο κατώτερη των άλλων γυναικών, αναζητούσε τη βοήθεια του ψωμιού προκειμένου να επιτύχει τεκνογονία. Ο ιερέας, σε πολλά μέρη της Ελλάδος, δεν δεχόταν προσφορά άρτου για την παρασκευή της θείας Κοινωνίας (λειτουργιά) από τα χέρια άκληρης γυναίκας.

Στη γιορτή του Αγίου Ευθυμίου (20 Ιαν.) οι στείρες γυναίκες παρασκευάζουν εκκλησιαστικούς άρτους και τους προσφέρουν στην εκκλησία με σκοπό την απόκτηση παιδιών. Στις περιοχές που επικρατεί αυτό το έθιμο, ο Άγιος Ευθύμιος θεωρείται προστάτης των μικρών παιδιών. Η λειτουργιά που προσφέρει η στείρα γυναίκα στην Εκκλησία ονομάζεται κλήρα.

Εάν η άκληρη γυναίκα μείνει έγκυος, πηγαίνει άρτο στην Εκκλησία και παρακαλεί τον Άγιο Στυλιανό, προστάτη των εγκύων, να τη βοηθήσει, και τον Άγιο Ελευθέριο να την ελευθερώσει απρόσκοπτα.

Στην περιοχή Καλαβρύτων, όταν μια γυναίκα πλησιάζει να γεννήσει, προς διευκόλυνση του τοκετού, η πεθερά ή η μαμή ρίχνει αντίδωρο στα κεραμίδια του σπιτιού και θάβει στις τέσσερις γωνίες του σπιτιού από ένα μπουκάλι με αγιασμό.

Τα παλαιότερα χρόνια στην περιφέρεια του νομού Τρικάλων αμέσως μετά τον τοκετό έδιναν στη λεχώνα να φάει κουλούρα καθάρια, δηλαδή ψωμί ζυμωμένο με σταρένιο αλεύρι, αλλά χωρίς προζύμι.

Αμέσως μετά τον τοκετό καλούσαν πρώτα τη μαμή και έπειτα τους συγγενείς και τις γυναίκες της γειτονιάς σε ένα κοινό τραπέζι, όπου προσφερόταν φρεσκοψημένο ψωμί. Η κοινή αυτή συνεστίαση λάμβανε πανηγυρικό χαρακτήρα και ονομαζόταν μπογανίκια. Σ’ αυτή τη συνεστίαση, κυριότερο έδεσμα ήταν η μπογάτσα που ήταν άζυμος άρτος ψημένος στη σταχτοβόλη.

Στην επαρχία Αγιάς Λαρίσης κατά την πρώτη μέρα της γέννησης κατά την οποία προσκαλείται στο τραπέζι και ο ιερέας για να δώσει ευχή, εκτός από ένα ποτήρι νερό έχει τοποθετηθεί και λίγο ψωμί, το οποίο η λεχώνα θα δέσει μαζί με λιβάνι και το δακτυλίδι της στο τσεμπέρι της ως αλεξίκακον.

Στη Μικρά Ασία όσοι φεύγουν από το σπίτι της λεχώνας αφήνουν σίδερο για να μην αρμενιστεί.

Το ψωμί από τη στιγμή της γέννησης προφυλάσσει τη μητέρα από τη βασκανία, το αρμένισμα και όλα τα κακά πνεύματα. Ευρύτατα διαδεδομένη παραμένει στον ελληνικό χώρο η δοξασία ότι η λεχώνα υπόκειται στην επήρεια κακοποιών δαιμόνων. Η λεχώνα δεν επιτρέπεται να πλησιάσει νεόνυμφη γυναίκα, διότι πιστεύεται ότι εκείνη θα δυσκολογεννήσει. Στο χωριό Ανάληψη της Ελασσόνας, η λεχώνα θεωρείται τόσο ακάθαρτη, ώστε δεν επιτρέπεται να περνάει μέσα από ρυάκια, να πηγαίνει στον φούρνο και να τρώει μαζί με τους οικείους της. Στα Άγραφα η λεχώνα δεν επιτρέπεται να προσκυνήσει ούτε να φάει αντίδωρο.

Στην περιοχή της Καλαμπάκας για να προστατευτεί η λεχώνα από τις κακοποιές δυνάμεις, βάζει στις τσέπες της φυλαχτά από λιβάνι, ψωμί καμένο, ρόδι, σκόρδο, ξύλο κρανιάς και σκρούμπο.

Οι χωρικοί της Ελλάδος χρησιμοποιούν το ψωμί για προφύλαξη της λεχώνας τοποθετώντας το κάτω από το προσκέφαλό της. Στη Λέσβο βάζουν ψωμί κάτω από το προσκέφαλο της λεχώνας για να μην τη δει κακό μάτι. Στη Σαλαμίνα βάζουν ψωμί κάτω από το προσκέφαλο της λεχώνας για να μη στερηθεί το παιδί το ψωμί και να μην του προκαλέσουν κακό τα ξωτικά. Στη Σύμη μαζί με το ψωμί κάτω από το προσκέφαλο της λεχώνας τοποθετείται και το τυπάρι με το οποίο σφραγίζονται οι εκκλησιαστικοί άρτοι.

Σε μερικά μέρη της Ελλάδος, το ψωμί θεωρείται δύναμη της λεχώνας, γι’ αυτό απαγορεύεται να βγει από το σπίτι της αλεύρι, προζύμι ή ψωμί.

Η λεχώνα μετά το σαράντισμα καλεί τους συγγενείς της σε κοινή συνεστίαση. Στο γεύμα αυτό υπάρχει οπωσδήποτε ψωμί.

Μετά το κόψιμο του ομφάλιου λώρου και το λούσιμο του νεογέννητου, ακολουθεί το φάσκιωμα. Σε πολλά μέρη της Ελλάδος τοποθετούν ψωμί στα σπάργανα του βρέφους, για να το προφυλάξουν από τις κακοποιές δυνάμεις. Στην ελληνική ύπαιθρο προκειμένου να διώξουν τα κακά πνεύματα, δαίμονες, φαντάσματα κ.ά. τοποθετούν πάνω στο σώμα του βρέφους ψωμί. Ενίοτε τοποθετούν και άλλα αντικείμενα όπως ψαλίδι, σίδερο, λιβάνι, σκόρδο ή τετραβάγγελο, ύφασμα από εγκαίνια εκκλησίας, βάγια κ.ά.

Στη Σαλαμίνα, για την προστασία του νηπίου τοποθετούν κάτω από το προσκέφαλό του ένα κουλουράκι μέχρι τη βάπτισή του. Στη Λευκάδα, το μαυρομάνικο μαχαίρι και το ψωμί προφυλάσσουν τα βρέφη από τους δαίμονες. Στο Νεστόριο της Καστοριάς για να προφυλάξουν τα παιδιά από τις νεράιδες, που πίστευαν ότι τα αρπάζουν ή τους παίρνουν τη φωνή, τοποθετούσαν στο κατώφλι της πόρτας αλάτι, κατράμι και ψωμί. Στη Σκύρο, εκτός από ψωμί τοποθετούσαν και τη σφραγίδα με την οποία σφραγίζουν τα πρόσφορα. Στην Ικαρία, για να μην βασκαθεί το παιδί, έκαναν φυλακτό από αντίδωρο της Μ. Πέμπτης, το οποίο τοποθετούσαν μέσα σε ύφασμα από εγκαίνια ναού.

Μια από τις κρίσιμες στιγμές, είναι η ώρα του πρώτου θηλασμού του βρέφους. Στη Θράκη, την ώρα που η λεχώνα θηλάζει για πρώτη φορά το παιδί, κρατούν πάνω από το κεφάλι της ένα κόσκινο με αλάτι, κρασί και ψωμί. Στην Κω, όταν η λεχώνα δεν έχει γάλα, της δίνουν να φάει ψωμί ταξιδιάρικο.

Ο λαός πιστεύει ότι ορισμένη μέρα από τη γέννηση του βρέφους το επισκέπτονται οι τρεις Μοίρες, υπερφυσικά όντα τα οποία αποφασίζουν για τη ζωή του. Η ημέρα αυτή θεωρείται κρίσιμη για το νεογέννητο διότι ό,τι γράψουν οι Μοίρες θα το ακολουθεί σε όλο του τον βίο.

Οι συγγενείς του βρέφους προσπαθούν να εξευμενίσουν τις Μοίρες προσφέροντάς τους διάφορα εδέσματα, γλυκίσματα, ψωμί. Κατασκευάζουν, επίσης, περίαπτα τα οποία περιέχουν ρίγανη, σκόρδο, αλάτι, ψωμί κ.ά.

Το ψωμί, το οποίο παρασκευάζεται με αγνά υλικά και μελώνεται, χρησιμοποιείται με μαγικοθρησκευτικά τελετουργικά που αποσκοπούν στην προστασία του βρέφους. Σε πολλά μέρη της Ελλάδος, παρασκευάζουν ψωμί σε σχήμα κύκλου και περνούν μέσα από αυτό το νεογέννητο με σκοπό την προστασία του. Πρόκειται για το γνωστό έθιμο του τρυποπεράσματος, με τη διαφορά ότι εδώ ο κύκλος είναι κατασκευασμένος από ψωμί.

Σε πολλά μέρη της Ελλάδος, με το πρώτο περπάτημα παρασκευάζονται ψωμιά, πίτες, γλυκίσματα, για να εορταστεί το γεγονός.

Με την εμφάνιση του πρώτου δοντιού γίνονται διάφορες πράξεις, των οποίων η σημασία είναι συμβολική. Όταν για πρώτη φορά κόβονται τα νύχια του παιδιού, χρησιμοποιούνται προϊόντα από τα οποία παρασκευάζεται το ψωμί. Μόλις έλθει το αλεύρι από τον μύλο και είναι ακόμα ζεστό, τοποθετούν εκεί μέσα τα δάκτυλα του μωρού και μετά του κόβουν τα νύχια.

Στα Κοτύωρα του Πόντου πιστεύουν ότι το ζεστό ψωμί ακολουθούν οι μάγισσες. Ο άνθρωπος ο οποίος έρχεται από φούρνο όπου ήταν ζεστά ψωμιά είναι επικίνδυνος και δεν διαφέρει από εκείνον που έρχεται από μύλο ή από κηδεία, κατά τις λαϊκές δοξασίες. Για τους παραπάνω λόγους, απαγορεύεται η εισαγωγή ζεστού ψωμιού στο δωμάτιο της λεχώνας, προκειμένου να προστατευτεί η ίδια και το νεογέννητο. Το ψωμί θερμαινόμενο, δηλαδή το ζεστό ψωμί, όπως πιστεύει ο λαός, αποκτά μεγαλύτερη δύναμη.

Στο Νεστόριο της Καστοριάς για την αποφυγή της βασκανίας κατασκευάζουν περίαπτα τα οποία, μεταξύ άλλων, περιέχουν και ψωμί.

Για τη θεραπεία της ευλογιάς κατασκευάζουν κουλούρι και το βάζουν πίσω από την πόρτα του σπιτιού. Ο λαός προσωποποιεί την ευλογιά ως γριά άσχημη. Ο λαός πιστεύει ότι οι νεράιδες και τα άλλα κακοποιά δαιμόνια, εκτός από τις ασθένειες που προκαλούν στα μικρά παιδιά, τα εξαφανίζουν κιόλας. Πιστεύουν δηλαδή ότι τα όντα αυτά αρπάζουν το παιδί όταν βρεθεί μόνο στο δωμάτιό του και το ανταλλάσσουν με ένα δικό τους.

Τα παιδιά που παρουσιάζουν καχεξία και δεν αναπτύσσονται κανονικά, ο λαός πιστεύει ότι αντικαταστάθηκαν. Γι’ αυτό δεν αφήνουν μόνο του ένα παιδί πριν από το σαράντισμα ή τη βάπτισή του. Ο δεισιδαίμων άνθρωπος δημιούργησε πολλές προφυλάξεις για την αποφυγή διαφόρων κινδύνων από υπερφυσικές δυνάμεις.

Ο λαός θεωρεί επικίνδυνη στιγμή τη διάρκεια μιας κηδείας ή ενός μνημόσυνου και προστατεύεται από την επήρεια κακοποιών δυνάμεων με ψωμί και λιβάνι. Ίδια προφύλαξη λαμβάνεται και κατά την αποχώρηση ατόμου από σπίτι που υπάρχει άταφος νεκρός. Η τακτική αυτή αποσκοπεί στον εξευμενισμό του νεκρού για να μη βλάψει τους ζωντανούς.

Ίδια τακτική ακολουθείται και στον αρχαίο κόσμο, όπου προσφέρονταν «μειλίχιοι» πλακούντες στους θεούς του Άδη και στους ίδιους τους νεκρούς. Και σήμερα το μέλι και τα γλυκίσματα είναι απαραίτητα συστατικά στην παρασκευή κολλύβων για τα μνημόσυνα.

Ο θάνατος θεωρείται ότι είναι το σοβαρότερο δυστύχημα που μπορεί να πλήξει τον άνθρωπο. Γι’ αυτό πιστεύεται ότι οι νεκροί δυσαρεστούνται σε μεγάλο βαθμό και ότι η ψυχή ζηλεύει τους επιζώντες. Πιστεύεται δηλαδή ότι η ψυχή του νεκρού προσπαθεί να επανέλθει στον πάνω κόσμο προκαλώντας διάφορες αρρώστιες.

Κατά τη λαϊκή δοξασία, οι δαίμονες αρέσκονται να εισχωρούν σε νεκρά σώματα, γι’ αυτό και οι ζωντανοί αναγκάζονται να τοποθετούν ψωμί πάνω στον νεκρό και να ενταφιάζεται μαζί με αυτό.

Στον Πόντο, στις κηδείες και τα μνημόσυνα προσφέρουν ψωμί στον πολύ κόσμο και λειτουργιές στους ιερείς. Ο λαός πιστεύει ότι ο νεκρός έχει απαιτήσεις, γι’ αυτό τοποθετούν φαγητά, είτε στο μέρος που ξεψύχησε, είτε πάνω στον τάφο του.

Στην Κύπρο, μόλις το λείψανο μεταφερθεί για την ταφή, συνήθιζαν να τοποθετούν στο κρεβάτι όπου ξεψύχησε ο νεκρός, στάρι και δημητριακούς καρπούς. Όσοι άγγιξαν τον νεκρό και όσοι τον σήκωσαν κατά την εκφορά θεωρούνται μολυσμένοι.

Όσοι παρευρέθηκαν στην ταφή, επιστρέφοντας στα σπίτια τους θα διέλθουν προηγουμένως από πηγή νερού για καθαρμό. Όσοι έρχονται για παρηγοριά των συγγενών του νεκρού, φέρουν μαζί τους ψωμί.

Πιστεύεται ότι οι θανώντες βιαίως, δηλαδή αδικοσκοτωμένοι, θαλασσοπνιγμένοι και αβάπτιστα παιδιά, έχουν κατ’ εξοχήν εχθρική διάθεση προς τους ζωντανούς. Στην Αιτωλία, αν το ψωμί δεν γίνεται μέσα σε 24 ώρες, πιστεύουν ότι κάποιος θα πεθάνει.

Στην Κορώνη, όταν κοσκινίζει η γυναίκα το αλεύρι για να φτιάξει ψωμί, και αυτό κάνει βαθούλωμα, πιστεύουν ότι θα ανοίξει μνήμα. Μόλις αντιληφθούν στη στέγη ενός σπιτιού την κουκουβάγια, της ρίχνουν ψωμί για να προλάβουν να μην κλάψει. Διότι η φωνή της κουκουβάγιας θεωρείται προμήνυμα θανάτου.

Πρέπει σε όλη του τη ζωή ο άνθρωπος να σέβεται το ψωμί, διότι σε αντίθετη περίπτωση δεν βγαίνει η ψυχή του.

Το ψωμί χρησιμοποιείται ως διώκτης δαιμόνων και κακοποιών όντων, επικουρούμενο από νερό που χύνεται, λιβάνι που καίει και κρότο που προκαλεί σπάσιμο αγγείων.

Αρχαιότατη είναι η δοξασία ότι ο νεκρός είναι σε θέση, όταν τον φροντίζουν οι ζωντανοί, να αποβεί φύλακας και αρωγός στη ζωή τους.

Στο χωριό Καστανιές της Θράκης βάζουν στον τάφο του νεκρού μια ελιά ή μια τετράγωνη αρτοσφραγίδα, για να μην γίνει βρικόλακας. Σε μερικά μέρη της Ελλάδος μετά την ταφή του νεκρού, κοντά στο μνήμα στρώνονται τραπέζια με φαγητά και απαραιτήτως ψωμιά, οι λεγόμενες μακαριές, όπου συμμετέχουν οι συγγενείς και οι φίλοι του θανόντος.

Σε άλλα μέρη τα ψωμιά που μοιράζονται στο νεκροταφείο για συγχώριο της ψυχής του νεκρού λέγονται ψυχούδια. Τα παρασκευαζόμενα και διανεμόμενα ψωμιά στο σπίτι του νεκρού πρέπει να είναι περιττού αριθμού.

Πριν από το 1900, στη Σύμη μετά την κηδεία έτρωγαν μόνο οι εκκλησιάρχες και οι νεκροθάφτες τρία ψωμιά, τρία κρεμμύδια, τυρί ή ψάρια παστά και κρασί. Στην Αιδηψό πιστεύουν ότι το ψυχούδι που μοιράζεται κατά τις κηδείες ή τα μνημόσυνα δεν πρέπει να επιστρέψει στο σπίτι, γιατί θα γεμίσει ψύλλους. Στην Κατούνα της Λευκάδας, τα φαγητά και τα ψωμιά τα έβαζαν στο πάτωμα, όπου κάθονταν σταυροπόδι και έτρωγαν.

Κατά την ανακομιδή οστών νεκρού σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση χρησιμοποιείται και πάλι ψωμί. Στη Θράκη οι προσφορές των ψωμιών που γίνονται κατά την ανακομιδή των οστών είναι ίδιες με αυτές της ταφής.

Η αντίληψη ότι οι νεκροί ορισμένες μέρες του χρόνου επανέρχονται πάνω στη γη και αποκτούν τις συνήθειες που είχαν ζωντανοί βοήθησε τον άνθρωπο να φροντίζει τους νεκρούς του και να μην τους λησμονεί. Από αυτές τις αντιλήψεις προήλθαν τα μνημόσυνα και τα ψυχοσάββατα.

Οι Έλληνες τελούν μνημόσυνα την τρίτη, την ένατη και την τεσσαρακοστή μέρα από τον θάνατο. Επίσης κατά τους έξι ή δώδεκα μήνες. Οι προσφορές των ημερών αυτών αντιστοιχούν προς τις θυσίες που τελούσαν οι αρχαίοι Έλληνες κατά την τρίτη ή ένατη ημέρα από τον θάνατο του νεκρού. Τα ψωμιά που παρασκευάζονται για τα μνημόσυνα ονομάζονται αναπαψίματα, ψυχούδια, ψυχώνια, ψυχόπιτες, ψυχολειτουργιές.

Στην περιοχή της Αμαλιάδας στα μνημόσυνα καλούσαν όλους τους χωριανούς. Τα Σάββατα των ψυχών, ψυχοσάββατα, είναι κυρίως τέσσερα: των Αποκριών ή της Κρεατινής, της Τυρινής, των Αγίων Θεοδώρων και της Πεντηκοστής ή του Ρουσαλιού.

Όσοι έχουν νεκρούς θα παρασκευάσουν και θα μοιράσουν ψωμιά κατά τη Μ. Πέμπτη, τη Μ. Παρασκευή, τη Δευτέρα της Διακαινησίμου, της Αναλήψεως, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, την ημέρα των Χριστουγέννων και κατά την εορτή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (7 Ιαν.).

Προσφορές ψωμιών γίνονται και σε μνημόσυνα που πραγματοποιούν συντεχνίες την ημέρα της εορτής του προστάτη τους Αγίου, για την ανάπαυση της ψυχής των πεθαμένων μελών τους.

Το ψωμί της Πρωτοχρονιάς, η παραδοσιακή βασιλόπιτα, κόβεται για τα μέλη της οικογένειας, αλλά και για τους νεκρούς της.

Για τους κατοίκους της Καππαδοκίας της Μ. Ασίας η ημέρα της εορτής του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου (7 Ιαν.) θεωρείται ότι είναι και εορτή των ψυχών. Για να τιμήσουν τη μνήμη τους, εκτός από κόλλυβα, μοίραζαν στην Εκκλησία και στις φτωχές οικογένειες κατά την ημέρα εκείνη πρόσφορα.

Στον καθημερινό βίο του λαού, συνηθίζεται η ανταλλαγή ψωμιών. Έτσι όταν μια αγροτική οικογένεια ζυμώσει ψωμί, προσφέρει μια μικρή ποσότητα στους συγγενείς της. Σε μερικά μέρη της Ελλάδος προσφέρεται ως δώρο ένα ολόκληρο ζεστό ψωμί και στους γείτονες.

Στο Ξηρόμερο Ακαρνανίας ο αρραβωνιαστικός θα στείλει κατά το Μ. Σάββατο κουλούρα με κόκκινα αυγά στην αρραβωνιαστικιά του, ενώ στην Ήπειρο στέλνει μια λαμπάδα και μια κουλούρα. Συνήθως η αρραβωνιαστικιά ανταποδίδει το δώρο με ένα ψωμί.

Τα Χριστούγεννα ή το Πάσχα πολλοί χωρικοί θα δωρίσουν στον δάσκαλο ή τον ιερέα ή στους φτωχούς ή σ’ εκείνους που δεν έχουν δική τους οικογένεια, μεγάλα και καλοζυμωμένα ψωμιά.

Σε περίπτωση που κάποιος συγγενής ή συγχωριανός πρόκειται να ξενιτευτεί, του προσφέρουν ως δώρο μια κουλούρα ψωμιού.

Το γεγονός ότι το ψωμί θεωρείται βασικό είδος διατροφής και η σύνδεσή του με τη χριστιανική λατρεία, που το θεωρεί σώμα Χριστού, του απέδωσαν υπερφυσικές δυνάμεις. Χαρακτηριστική είναι η συμβουλή του Αγαπίου Λάνδου για το πώς μπορεί κανείς να βρει πνιγμένο με το ψωμί: «Ἐάν τύχῃ νά πνιγῇ τις εἰς ποταμόν, ἣ εἰς θάλασσαν, καί δέν τόν εὐρίσκεις, ρίξε ἕνα ψωμί εἰς ἐκείνην τήν μεράν ὁποῦ ἐπνίγῃ, καί αὐτό βουλᾷ, καί ὑπάγει ἀπάνω εἰς τό λείψανον τοῦ νεκροῦ, καί στέκεται».

Η δύναμη του ψωμιού μεταβιβάζεται στο άτομο που το παίρνει ως δώρο και ενισχύει την καινούργια σχέση που δημιουργείται. Με την ανταλλαγή του ψωμιού θεωρείται ότι ολοκληρώνονται και ισχυροποιούνται οι δεσμοί των ανθρώπων στη μικρή κοινωνία του χωριού. Η παρασκευή του ψωμιού είναι πολύ σημαντική για τον άνθρωπο της υπαίθρου, γι’ αυτό και κάθε νοικοκυριό είχε τον δικό του φούρνο. Σε ορισμένες περιπτώσεις όπως στη Σκύρο και την Όλυμπο Καρπάθου, υπήρχαν κοινοτικοί φούρνοι όπου οι νοικοκυρές πήγαιναν τα ψωμιά τους για ψήσιμο προκειμένου να διευκολυνθούν στις γεωργικές τους εργασίες. Σύμφωνα με ορισμένες μαρτυρίες κατά τον 19ο αιώνα, οι κάτοικοι ενός χωριού μετριούνταν με τον αριθμό των φούρνων των νοικοκυριών τους. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι στα μεταβυζαντινά μοναστήρια υπάρχει ειδικό κτίσμα για την παρασκευή και αποθήκευση του κοινοβιακού άρτου, το λεγόμενο μαγκείπιον.

Από όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω φαίνεται ότι ο άρτος υμών ο επιούσιος, πολυσήμαντος αλλά και κατά τόπους εύγευστος, έχει ενδεχομένως ανθρωπολογικό ενδιαφέρον για τον σύγχρονο Έλληνα αλλά και γαστρονομικό και θα έπρεπε να συνδεθεί με ενός υψηλού επιπέδου τουρισμό.

Γλωσσάρι

Αμφιθαλές: κορίτσι ή αγόρι θεωρείται εκείνο που έχει και τους δύο γονείς του, δηλαδή δεν είναι ορφανό.

Αποτεκνάδι: δηλαδή το νεότερο παιδί στη σειρά παιδιών μιας οικογένειας.

Αρμένισμα: θεωρείται το παραλήρημα της λεχώνας που αποδίδεται σε δαιμονικά όντα ή στη βασκανία.

Ζευγλί: δηλαδή σιδερένιο ραβδί το οποίο χρησιμοποιείται για τον ζυγό των βοδιών.

Κλήρα: λέγεται η λειτουργιά που στέλνει η στείρα γυναίκα κατά τη γιορτή του Αγίου Ευθυμίου στην εκκλησία για να τη θυμηθεί ο άγιος και να αποκτήσει κληρονόμους.

Μαγκίπεια: στα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μοναστήρια, υπήρχε ξεχωριστό κτίριο, το λεγόμενο μαγκιπείον, λατ. Manucipium, όπου ζύμωναν, έψηναν και αποθήκευαν τον κοινοβιακό άρτο.

Μπογανίκια: έτσι ονομάζεται η πανηγυρική συνεστίαση γειτόνων και συγγενών μετά τον τοκετό, όπου προσφέρεται φρεσκοψημένη μπογάτσα.

Σκρούμπος: στάχτη από καμένο πανί.

Στολίσματα: τα συνήθη στολίσματα των ψωμιών του γάμου είναι: δάφνη, σταφύλι, ντάλια, κρινάκι, στάχυ και λεμονανθοί. Κατά σειράν συμβολίζουν: η δάφνη τη νίκη, το σταφύλι την ευλογία, η ντάλια την ευτυχία, το κρινάκι την ευχάριστη είδηση, το στάχυ τη γονιμότητα και οι λεμονανθοί τους απογόνους των νεονύμφων. Μερικά από αυτά τα ψωμιά είναι πανέμορφα. Χαρακτηριστικό δείγμα αποτελεί κουλούρα γάμου από τον Μαραθώνα, έργο της Αφροδίτης Χρυσούλα (βλ. Το λατρευτικό ψωμί, εκδ. Λαογραφικής Εταιρείας Βαρνάβα Αττικής 2015, σ. 46). Χαρακτηριστικό επίσης, ψωμί γάμου από το Λαογραφικό Μουσείο Αχαρνών.

Φύραμα: η ζύμη, το ζυμάρι.

Ψωμί ταξιδιάρικο: πρόκειται για το ψωμί που έρχεται από μέρη μακρινά, έδρα των δαιμόνων, που ο λαός πιστεύει ότι έχει μέσα του μια δύναμη υπερφυσική.

Ψωμιά εύγευστα: με ελιές (λιόψωμα), σκόρδο (σκορδόψωμα), τυρί (τυρόψωμα), σταφίδες (σταφιδόψωμο), σουσάμι, ρίγανη, πιπέρι και ξηρούς καρπούς.

Αφέντρα Γ. Μουτζάλη

Επίτιμη Έφορος Αρχαιοτήτων

* Το άρθρο δεν θα είχε πραγματοποιηθεί χωρίς την πολύτιμη βοήθεια της γραμματέως μου κ. Αλεξάνδρας Λ. Αθανασοπούλου, την οποία ευχαριστώ θερμά.