«Δορκάς»: το νέο έκθεμα του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά

Η επιτύμβια στήλη του 4ου αι. π.Χ., που αναπαριστά ανάγλυφα ένα αντρόγυνο σε μία σπάνια για την εποχή απόδοση συναισθημάτων, είναι το νέο έκθεμα του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά. Η επιτύμβια στήλη της Δορκάδος, όπως είναι το όνομα της νεκρής γυναίκας που κοιτά με βλέμμα γεμάτο αγάπη τον σύντροφό της, ο οποίος και της το ανταποδίδει, θα παρουσιαστεί στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά, την Τετάρτη 16 Μαρτίου, στις 6:00 μμ. Η εναρκτήρια εκδήλωση, που θα εγκαινιάσει η υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού Λίνα Μενδώνη, πλαισιώνει τις δράσεις τις οποίες διοργανώνει το Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά για τον εορτασμό της Ημέρας της Γυναίκας, «σε μία περίοδο ιδιαίτερα δύσκολη λόγω της πανδημίας, αλλά και με επάλληλα φαινόμενα βίας κατά των γυναικών», όπως αναφέρει η σχετική ανακοίνωση της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων (ΕΦΑΠΝ).

«Πρόκειται για ένα έργο υψηλής επιστημονικής, καλλιτεχνικής και ιστορικής σημασίας. Το γλυπτό παραδόθηκε από ιδιώτη προς το μουσείο το 2020, ωστόσο μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα εντάχθηκε στην έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά, καθώς εκτιμήθηκε ότι τα οφέλη από την παρουσίασή του στο κοινό είναι πολλά. Αρχικά, γιατί προβάλλεται ως καλή πρακτική η ενέργεια του συμπολίτη μας, ο οποίος μόλις την εντόπισε σε οικία που περιήλθε στην ιδιοκτησία του και χωρίς να έχει καμία οικονομική αξίωση, επικοινώνησε αμέσως με την Αρχαιολογική Υπηρεσία για την παράδοσή της και, δεύτερον, γιατί εμπλουτίζεται η συλλογή των επιτύμβιων στηλών του Μουσείου με ένα νέο, εξαιρετικό έκθεμα», όπως δήλωσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Ανδρομάχη Καπετανοπούλου, αρχαιολόγος της ΕΦΠΝ.

Η επιτύμβια στήλη βρισκόταν στη σκοτεινή αποθήκη εγκαταλελειμμένης, ισόγειας, προσφυγικής κατοικίας στον Πειραιά. Ανακαλύφθηκε, ανάμεσα σε παλιά και άχρηστα αντικείμενα, από τον Νικόλαο Σεφεριάδη, όταν η οικία περιήλθε με κληρονομιά στην ιδιοκτησία του. Χωρίς δεύτερη σκέψη, ο κληρονόμος επικοινώνησε με την ΕΦΑΠΝ για την παράδοσή της. Η στήλη βρέθηκε σπασμένη σε δύο τμήματα και ακουμπισμένη στον τοίχο με τέτοιο τρόπο ώστε να μη φαίνεται η ανάγλυφη παράστασή της. Η αποκάλυψη της παράστασης πλημμύρισε τη σκοτεινή αποθήκη με συναισθήματα χαράς και θαυμασμού των παρευρισκομένων, όπως τονίζεται στην ίδια ανακοίνωση.

Η παράσταση του άνδρα και της γυναίκας, πιθανώς συζύγων, που απεικονίζει η στήλη δεν είναι συνηθισμένη για λόγους που εξηγεί η συνομιλήτρια του ΑΠΕ-ΜΠΕ. «Είναι μοναδικός ο τρόπος με τον οποίο ο γλύπτης απέδωσε την ένταση των συναισθημάτων που απορρέουν κατά τη σκηνή του αποχωρισμού ενός ζευγαριού. Στα επιτύμβια σήματα της εποχής αυτής συνηθίζεται να αποδίδονται οικογενειακές σκηνές αποχαιρετισμού ανάμεσα σε εκείνον που φεύγει και στα αγαπημένα του πρόσωπα, τη γυναίκα, τον σύζυγο, τους γονείς, τα παιδιά, ακόμα και την πιστή θεραπαινίδα της οικογένειας, με έντονη έκφραση συναισθημάτων. Επιπλέον, στην περίπτωση της στήλης της Δορκάδος εντυπωσιάζει ο τρόπος με τον οποίο η γυναίκα κοιτάζει τον σύντροφό της με αγάπη, τρυφερότητα και ερωτισμό στο βλέμμα. Κι εκείνος, όμως, ανταποκρίνεται με ανάλογο βλέμμα μέσα στο οποίο συμπυκνώνεται όλη η προηγούμενη κοινή τους ζωή και αναδύεται η υπόσχεση ότι θα ξανανταμώσουν στον άλλο κόσμο. Η μελέτη και ερμηνεία των αττικών επιτύμβιων σημάτων του 4ου αι. π.Χ. έχει μεγάλη σημασία καθώς σε αυτά αποτυπώνονται οι αντιλήψεις του Αθηναίου πολίτη για τη ζωή αλλά και για το επέκεινα», σημειώνει η Α. Καπετανοπούλου.

Η γυναίκα ονομάζεται Δορκάς, όπως αναγράφει η επιγραφή που συνοδεύει την παράσταση. «Δορκάς σημαίνει ελαφίνα. Το όνομα αυτό με την ποιητική του αύρα ήταν που μας ενέπνευσε –τη συνάδελφό μου Αλεξάνδρα Συρογιάννη και εμένα– κατά τον σχεδιασμό της έκθεσης να χρησιμοποιήσουμε στίχους του Σεφέρη από το ποίημα “Ρουκέτα”, συλλογή “Στροφή” (1931): ήταν μια ελαφίνα / κίτρινη σα θειάφι / κι ήταν ένας πύργος / από χρυσάφι. Εκτιμήσαμε ότι ταιριάζει σε αυτήν την περίπτωση να ταυτιστούν κάποια χαρακτηριστικά της αγέρωχης ελαφίνας με τη γυναίκα, όπως ο δυναμισμός, η ευαισθησία, ο ερωτισμός και η δύναμη. Με αυτούς τους συνειρμούς, προσδοκούμε να δημιουργήσουμε ποικίλα ερεθίσματα προς τον επισκέπτη που θα προσεγγίσει και θα κατανοήσει το έκθεμα με τον δικό του μοναδικό τρόπο», συμπληρώνει η κα Καπετανοπούλου στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Οι δράσεις που ξεκίνησαν την περασμένη Τετάρτη 9 Μαρτίου και θα συνεχιστούν έως το τέλος Μαΐου με διαλέξεις και θεματικές ξεναγήσεις συνδέονται με τα φαινόμενα βίας που, όλο και πιο συχνά τελευταία, βιώνουν οι γυναίκες. «Εν μέσω έμφυλης βίας που εκδηλώνεται στην κοινωνία μας πιθανώς ως απόρροια των δύσκολων καιρών που ζούμε, σκεφτήκαμε ότι είναι καλό να υλοποιήσουμε μια σειρά δράσεων με αφορμή ορισμένα εκθέματα του Μουσείου, αλλά και το νέο γλυπτό έργο που αποδίδεται τώρα στο κοινό, με επίκεντρο πάντα τη γυναίκα. Προσδοκούμε ότι μέσα από αυτές τις δράσεις θα προκύψει ένας γόνιμος προβληματισμός σχετικά με τους μηχανισμούς εκείνους που διαχρονικά συντηρούν την έμφυλη διαφοροποίηση και τις κοινωνικές αντιλήψεις που διαμορφώνουν τις έμφυλες ταυτότητες και τους ρόλους των φύλων σύμφωνα με τα αξιακά πρότυπα της κάθε εποχής», τονίζει η κα Καπετανοπούλου.

Εκπαιδευτικά προγράμματα

Με το ίδιο σκεπτικό, στο πλαίσιο των δράσεων, θα διεξαχθούν και εκπαιδευτικά προγράμματα. Το πρώτο πρόγραμμα, που πραγματοποιήθηκε την Τετάρτη 9 Μαρτίου, ήταν μια διαδικτυακή ημερίδα για εκπαιδευτικούς Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης με θέμα τη ζωή των γυναικών στην αρχαιότητα. «Στόχος μας ήταν να δώσουμε στους εκπαιδευτικούς ιδέες και προτάσεις για δραστηριότητες ώστε να παρουσιάσουν οι ίδιοι το θέμα μέσα στην τάξη τους και να το χρησιμοποιήσουν ως αφετηρία για να συζητήσουν θέματα που απασχολούν την εφηβεία, όπως είναι ο ρόλος και η ταυτότητα των φύλων. Οι ιδέες που παρουσιάστηκαν φάνηκαν πολύ ενδιαφέρουσες στους/στις εκπαιδευτικούς που παρακολούθησαν την ημερίδα για έναν επιπλέον λόγο: τον τελευταίο καιρό έχουν αυξηθεί τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι νέες κοπέλες εντός και εκτός σχολικού περιβάλλοντος και οι εκπαιδευτικοί ενδιαφέρονται για δράσεις που θα τονώσουν την αυτοεκτίμηση των μαθητριών τους», αναφέρει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Εύη Πίνη, αρχαιολόγος της ΕΦΑΠΝ, υπεύθυνη για τα εκπαιδευτικά προγράμματα.

Την ερχόμενη Πέμπτη 17 Μαρτίου και τη Δευτέρα 21 Μαρτίου θα διεξαχθεί εκπαιδευτικό πρόγραμμα με τίτλο «…γυνή αρίστη. Όψεις της ζωής των γυναικών στην αρχαιότητα μέσα από τα εκθέματα του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά» για μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου. Ο τίτλος του εκπαιδευτικού προγράμματος επιλέχθηκε για συμβολικούς λόγους από επιγραφή σε επιτύμβιο μνημείο του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά: Νικοστράτη, γυνή αρίστη. «Οι μαθητές και οι μαθήτριες θα παρακολουθήσουν μια παρουσίαση μέσα από ένα ppt και στη συνέχεια θα αναζητήσουν εικόνες γυναικών μέσα στο μουσείο που σχετίζονται με στάδια της ζωής τους, τη γέννηση, την παιδική ηλικία, τα γαμήλια έθιμα, την έγγαμη ζωή και το τελευταίο ταξίδι. Δηλαδή, θα δούμε αντικείμενα τα οποία φτιάχτηκαν για γυναίκες, χρησιμοποιήθηκαν από γυναίκες και τα πήραν μαζί τους γυναίκες στον τάφο τους», σημειώνει η κα Πίνη.

Παρουσίαση νέου λογοτύπου

Στην εκδήλωση της 16ης Μαρτίου θα παρουσιαστεί επίσης ο νέος λογότυπος του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά, που δημιούργησε ο γραφίστας Σπήλιος Πίστας. «Πρόκειται για μια τριήρη που αποδίδεται σχηματικά με λίγες γραμμές. Η Αθηναϊκή τριήρης είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το αρχαίο λιμάνι του Πειραιά, που υπήρξε ο μοχλός της ανάπτυξης της Αθήνας του 5ου και 4ου αι. π.Χ., αλλά και με ένα μοναδικό έκθεμα του Μουσείου: το χάλκινο έμβολο τριήρους, εύρημα σπάνιο. Τη σύνδεση της αθηναϊκής ναυτικής δύναμης με την αθηναϊκή δημοκρατία μας παραδίδει με εύσχημο τρόπο ο Πλούταρχος στον Βίο του Θεμιστοκλή αναφέροντας: την μεν κατά θάλατταν αρχήν γένεσιν είναι δημοκρατίας», επισημαίνει η κα Καπετανοπούλου.

Την Ομάδα Εργασίας αποτελούν οι: Σ. Χρυσουλάκη, διευθύντρια ΕΦΑΠΝ (γενική επιμέλεια), Α. Καπετανοπούλου, Dr habil Α. Συρογιάννη (σχεδιασμός έκθεσης και επιστημονική ομάδα), δρ Α. Αναγνωστοπούλου, Β. Κολοβού, Δρ Α. Σαλίχου, αρχαιολόγοι ΕΦΑΠΝ (επιστημονική ομάδα), Αικ. Παναγοπούλου, Προϊσταμένη Τμήματος Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης ΕΦΑΠΝ, Π. Δεδεβέσης, συντηρητής αρχαιοτήτων και έργων τέχνης ΕΦΑΠΝ, Ε. Μαζαράκη, μαρμαροτεχνίτης ΕΦΑΠΝ, Κ. Σούλης, εργατοτεχνίτης ΕΦΑΠΝ και K. Παρασκευόπουλος, Γ. Παρασκευόπουλος, Μ. Σταυρόπουλος, ειδικευμένοι τεχνίτες (εργασίες συντήρησης και τοποθέτησης), η E. Πίνη, αρχαιολόγος ΕΦΑΠΝ (εκπαιδευτικές δράσεις), Ε. Τσάκου, τοπογράφος Μηχανικός ΕΦΑΠΝ (σχεδιαστική αποτύπωση του χώρου), Γ. Ασβεστάς, φωτογράφος ΕΦΑΠΝ (σχεδιαστική αποτύπωση του χώρου), Σ. Πίστας, γραφίστας ΥΠΠΟΑ (φωτογραφίες/βίντεο).

Το πρόγραμμα των δράσεων

—Τετάρτη 16 Μαρτίου 2022, ώρα 18:00: «ΔΟΡΚΑΣ». Παρουσίαση της επιτύμβιας στήλης της Δορκάδος και του νέου λογότυπου του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά. Την εναρκτήρια εκδήλωση θα εγκαινιάσει η υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού Λίνα Μενδώνη

—Πέμπτη 17 Μαρτίου 2022, ώρα 18:30: Διαλέξεις με Θεματική «Γυναίκα και Αρχαιότητα»:

«Αναζητώντας όψεις της γυναικείας ταυτότητας στην ανακτορική Κρήτη της Εποχής του Χαλκού», Δρ Α. Σαλίχου, αρχαιολόγος Εφορείας Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων.

«Το άλλο πρόσωπο της ομορφιάς: Καλλωπισμός και δηλητηρίαση στα ενδιαιτήματα των γυναικών της αρχαιότητας», Dr habil, Α. Συρογιάννη, αρχαιολόγος Εφορείας Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων.

«Mια ματιά στον κόσμο της γυναίκας του 5ου αι. π.Χ. Αντικείμενα γυναικείου καλλωπισμού από ταφή στα Αμπελάκια Σαλαμίνας», Α. Καπετανοπούλου, αρχαιολόγος Εφορείας Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων.

Θεματικές ξεναγήσεις

—25 έως 29 Μαΐου 2022 και 3-5 Ιουνίου 2022: Δυο θεματικές ξεναγήσεις στο πλαίσιο των ΗΜΕΡΩΝ ΘΑΛΑΣΣΑΣ του Δήμου Πειραιά:

«Ιστορίες με άρωμα γυναίκας». Αρχαιολόγοι: Σ. Χρυσουλάκη, Α. Καπετανοπούλου.

Δορκάς, Νικοστράτη, Ειρήνη, Πατρόκλεια, Νικησώ, Χαιρεστράτη, Μελιστώ: τον βίο, τις καθημερινές ασχολίες, την κοινωνική ζωή, το ρόλο τους ως συζύγων και μητέρων στο πλαίσιο του Αθηναϊκού «οίκου», την ενδυμασία και τον καλλωπισμό γυναικών που έζησαν στον Πειραιά και σε άλλους αθηναϊκούς δήμους, θα γνωρίσουμε μέσα από εκθέματα που φέρουν επιγραφικές και εικονογραφικές μαρτυρίες. Από την πλούσια σε σκηνές γυναικείου κόσμου αγγειογραφία θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε συμπεριφορές και πιθανές αντιδράσεις των γυναικών στο αφήγημα της πατριαρχικής αθηναϊκής κοινωνίας.

«….Ο καθένας – ακόμα και ο φτωχός, αναθρέφει έναν γιο, αλλά εκθέτει μια κόρη, ακόμα και αν είναι πλούσιος» (Κωμικός ποιητής Ποσείδιππος. 3ος αι. π.Χ.): Αρχαιολόγος Dr habil, Α. Συρογιάννη.

Με αφορμή τα περιστατικά βίας κατά των γυναικών που λαμβάνουν χώρα σε –δυστυχώς– τακτική βάση στην ελληνική κοινωνία το τελευταίο χρονικό διάστημα, η θεματική ξενάγηση του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά μέσω των εκθεμάτων της (και όχι μόνο), θα επιχειρήσει μια ιστορική αναδρομή, καταδεικνύοντας καταρχάς τις παραμέτρους εκείνες που κατάρτισαν το κοινωνικό πλαίσιο εντός του οποίου κλήθηκαν να ζήσουν οι γυναίκες της αρχαίας εποχής. Ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί όχι μόνο στις διακρίσεις που γίνονταν έναντι του γυναικείου φύλου ήδη από τη βρεφική ηλικία, αλλά και στο πώς οι υφιστάμενες φιλοσοφικές και ιατρικές αντιλήψεις «παγίδεψαν» τρόπον τινά τις γυναίκες σε έναν φαύλο κύκλο διακυβεύοντας την υγεία τη δική τους και των παιδιών τους, οδηγώντας εντέλει, στο χαμηλό προσδόκιμο της ίδιας τους της ζωής.

Συνολικός αριθμός συμμετοχών σε κάθε ξενάγηση έως 20 άτομα.

Εκπαιδευτικές δράσεις

—Πέμπτη 17 και Δευτέρα 21 Μαρτίου 2022: «…γυνή αρίστη. Όψεις της ζωής των γυναικών στην αρχαιότητα μέσα από τα εκθέματα του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά».

Εκπαιδευτικό πρόγραμμα για μαθητές Γυμνασίου Λυκείου. Εύη Πίνη, Αρχαιολόγος Εφορείας Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων.

Για τη συμμετοχή στις εκδηλώσεις είναι απαραίτητη η προκράτηση θέσεων στο τηλέφωνο 210 4521598.

Θα τηρηθούν βάσει της ισχύουσας νομοθεσίας όλα τα μέτρα κατά της διασποράς της πανδημίας Covid-19.