Η μάθηση ως μια διαδικασία απόκτησης ταυτότητας ή καλύτερα ως ένας μηχανισμός διαμόρφωσης του γίγνεσθαι ξεκινά από πολύ νωρίς. Από την επαφή και τη γνωριμία µε την ιστορία τα άτοµα σε νηπιακή ηλικία µπορούν να κατανοήσουν καλύτερα τον εαυτό τους και τον κόσμο, ενώ ταυτόχρονα αποκομίζουν αξιόλογα οφέλη για το μέλλον. Το παιδί μέσα από τη γνωριμία µε την πολιτιστική του κληρονομιά αποκτά αίσθηση της ταυτότητάς του, της κοινότητας και του πολιτισμού του (σημ. 1). Η εξοικείωσή του δε µε την τοπική ιστορία δημιουργεί σίγουρα την αίσθηση ότι αποτελεί το ίδιο τμήμα της, γι’ αυτό και νιώθει ότι οφείλει να τη διαφυλάξει και να τη διατηρήσει. Ταυτόχρονα, ικανοποιεί την περιέργειά του, μαθαίνει κυρίως να εκτιμά και να σέβεται ό,τι υπάρχει γύρω του.

Με σκοπό λοιπόν την εκμάθηση της τοπικής ιστορίας και την εξοικείωση με τον κόσμο του Αρχαιολογικού Μουσείου του Κιλκίς, δημιουργήσαμε το παραμύθι «Η μικρή αγελάδα από τη Μόρρυλο» (εικ. 1), το οποίο απευθύνεται σε μαθητές/τριες προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας και φιλοδοξεί να μετατρέψει την ανάγκη των παιδιών να γνωρίσουν το ιστορικό τους περιβάλλον σε ένα ελκυστικό και διασκεδαστικό γεγονός (σημ. 2).

Με αφετηρία την τοπική ιστορία και κυρίως τα αρχαιολογικά δεδομένα και τις βιβλιογραφικές αναφορές για την αρχαία πολιτεία, φιλοδοξούμε να κινητοποιήσουμε τα παιδιά να σκεφτούν για τον τόπο τους βιώνοντας παράλληλα πλούσια συναισθήματα.

«Η μικρή αγελάδα από τη Μόρρυλο» εκτυλίσσεται στην Κρηστωνία του νομού Κιλκίς, που κατά την αρχαιότητα ήταν μια εκτεταμένη περιοχή στη Μακεδονία, με αγροτική και κυρίως κτηνοτροφική οικονομία. Λίγα αστικά κέντρα είναι ταυτισμένα στην περιοχή: της Μορρύλου στο κέντρο της Κρηστωνίας, της Βραγύλου και του Ιώρου στα βορειοανατολικά και, πιθανότατα, η πόλη των Κλιτών στα νοτιοδυτικά (σημ. 3).

Η αρχαία πόλη της Μορρύλου έχει εντοπιστεί στο κέντρο ενός λόφου, στις παρυφές του οποίου απλώνεται το σημερινό χωριό των Άνω Αποστόλων του Δήμου Κιλκίς, 18 χλμ. νοτιοδυτικά της πόλης του Κιλκίς (σημ. 4).

Η θέση της, κοντά στον άξονα που διέσχιζε την πεδιάδα της Κρηστωνίας από Βορρά προς Νότο, της προσέδωσε στρατηγική σημασία, ενώ το ιερό του Ασκληπιού, για το οποίο η πόλη φημιζόταν, της εξασφάλισε τοπική ακτινοβολία σε όλη την Κρηστωνία και τη Μυγδονία. Πολλοί προσκυνητές από την ευρύτερη περιοχή συνέρρεαν στο ιερό για ίαση, με αποτέλεσμα ακόμα και οι θεωροί του δελφικού ιερού να την περιλάβουν στο δρομολόγιό τους. Η Μόρρυλος ήταν ουσιαστικά μια μεγάλη κωμόπολη, κέντρο αγροτικής περιοχής. Μόλις τον 2ο αιώνα π.Χ. φαίνεται πιθανότερο ότι τειχίστηκε ο οικισμός. Οι μαρτυρίες για την πόλη κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο είναι ελάχιστες αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο αστικός χαρακτήρας του οικισμού και το καθεστώς του διατηρήθηκαν έως τους ύστερους αυτοκρατορικούς και παλαιοχριστιανικούς χρόνους.

Με την ανακάλυψη τιμητικών ψηφισμάτων και επιτύμβιων επιγραφών κατέστη δυνατή η ταύτιση της Μορρύλου και παράλληλα η συλλογή πληροφοριών για τους θεσμούς, τα πολιτειακά όργανα και γενικότερα για τον πολιτικό βίο της πόλης, στοιχεία που δεν διαφέρουν από τις υπόλοιπες πόλεις της Μακεδονίας και της νότιας Ελλάδας, δηλαδή τη Βουλή, την εκκλησία του Δήμου και τους άρχοντες.

Έτσι, σε ένα ψήφισμα εξαίρεται και ταυτόχρονα τιμάται η προσφορά του Μορρύλιου Παραμόνου, ο οποίος πρόσφερε στο ιερό του Ασκληπιού μια αναπαραγωγική αγελάδα από την οποία προέκυψε με την πάροδο του χρόνου ολόκληρο κοπάδι, ενώ σε ένα δεύτερο αναφέρεται ότι το τιμώμενο πρόσωπο, ο Αλκέτας, ανέλαβε τη χρηματοδότηση της επισκευής του τείχους της Μορρύλου και τον επισιτισμό διερχόμενων από την πόλη στρατιωτικών μονάδων σε δύσκολους καιρούς, κάνοντας έτσι έμμεση αναφορά σε άγνωστες πολεμικές επιχειρήσεις που διεξήχθησαν στην περιοχή στη διάρκεια του 2ου αιώνα π.Χ., για τις οποίες δεν υπάρχουν άλλες μαρτυρίες (σημ. 5).

Από μια άλλη επιγραφή («όρος Μορρυλίων της μητροπόλεως»), η οποία ουσιαστικά χρησίμευε για τον καθορισμό των ορίων της έκτασης, πληροφορούμαστε για το διοικητικό σύστημα της πόλης, την ύπαρξη ουσιαστικά ενός μητροπολιτικού κέντρου και διάσπαρτων μικρότερων κωμών οι οποίες ανήκαν διοικητικά σε αυτό (σημ. 6).

Μια τυχαία ανακάλυψη τo 1933 στον αρχαιολογικό χώρο της Μορρύλου, όπου βρέθηκαν αγάλματα του Ασκληπιού και μελών της οικογένειάς του, καθώς και το υπόκαυστo βαλανείου (λουτρό) που ήρθε στο φως κατά τη διάρκεια ανασκαφικής έρευνας στη δεκαετία του 1960, μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο θρησκευτικός βίος της πόλης επικεντρωνόταν στο ιερό του Ασκληπιού (σημ. 7). Πιθανότατα μάλιστα να τελούνταν καθαρμοί στις πηγές κοντά στο ιερό ή να εορταζόταν μεγάλη πανήγυρις, η οποία προσείλκυε πλήθη πιστών από τις γύρω πόλεις, κατά την οποία πιθανόν γίνονταν θυσίες ζώων και δωρεάν σίτιση των πιστών (σημ. 8).

Η «Μικρή αγελάδα από τη Μόρρυλο» ζωντανεύει λοιπόν μέσα από το τιμητικό ψήφισμα του Παραμόνου και αφηγείται την ιστορία της: Αρχικά, μιλά για τη ζωή της στις παρυφές του λόφου της πόλης, και για τον αγαπημένο της βοσκό, τον Παράμονο. Στη συνέχεια, δίνεται περιγραφή της πολιτείας της Μορρύλου και γίνεται αναφορά στο Ασκληπιείο της πόλης, καθώς και στα χαρακτηριστικά του τιμώμενου θεού. Με αφορμή τη μεταφορά της από τον Παράμονο στο ιερό και με βάση το δεύτερο τιμητικό ψήφισμα, γίνεται λόγος για τα τείχη της πόλης και τον Αλκέτα. Παρουσιάζονται το ιερό, τα αγάλματα που αποκαλύφθηκαν εκεί, καθώς και οι επισκέπτες-αναθέτες του Ασκληπιείου.

Με δεδομένο τώρα ότι το μικρό παιδί αισθάνεται ιδιαίτερη έλξη για τα ζώα και βρίσκει πολύ φυσικό και οικείο τα ζώα να μιλούν και να έχουν ανθρώπινα αισθήματα, διατηρώντας όμως τις χαρακτηριστικές τους ιδιότητες και τη φυσιογνωμία τους, ως πρωταγωνίστρια του παραμυθιού πλάσαμε μια μικρή αγελαδίτσα, τη Δαμαλίδα, η οποία ως υποκοριστικό έχει το Λήδα. Ο πρωταγωνιστικός χαρακτήρας είναι μοναδικός, αναγνωρίσιμος και σίγουρα δεν συγχέεται με χαρακτήρες άλλων ιστοριών (εικ. 2).

Θεωρώντας πρωταρχική τη συμβολή του παραμυθιού στη συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού, αλλά και την ταύτιση του παιδιού με τους ήρωες και τις συναισθηματικές καταστάσεις τους, φροντίσαμε ώστε οι συμπρωταγωνιστές της Δαμαλίδας-Λήδας να είναι είτε ιστορικά πρόσωπα, βγαλμένα μέσα από τα τιμητικά ψηφίσματα όπως ο Παράμονος ο βοσκός (εικ. 3), ο Αλκέτας που επισκεύασε το τείχος και ο Σωσίας με καταγωγή από το Ίωρον που πηγαίνει ως επισκέπτης στο ιερό του Ασκληπιού, είτε μυθολογικά όπως ο θεός Ασκληπιός, ο μύθος του οποίου καταλαμβάνει αρκετούς στίχους (σημ. 9) (εικ. 4, 5). Οι ήρωες και οι θεοί παρουσιάζονται στις εικόνες να δρουν και να κυριαρχούν στον χώρο, συμβάλλοντας στην πληρέστερη κατανόηση του κειμένου και στην κινητοποίηση της δύναμης της φαντασίας του παιδιού, στην προσπάθειά του να μορφοποιήσει το σκηνικό της ιστορίας και να τοποθετήσει τους ήρωες και κυρίως τον εαυτό του μέσα σε αυτό.

Η γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε είναι ιδιαίτερα δραστική, ζωντανή και παραστατική και στηρίζεται στην πληθωρική χρήση του ρήματος και του ουσιαστικού και κυρίως στον δεκαπεντασύλλαβο στίχο με ομοιοκαταληξία. Σκοπός μας είναι το παραμύθι, και επομένως και ο διδακτικός του χαρακτήρας, να λειτουργήσει με τρόπο οικείο και φιλικό ώστε να επιτευχθεί η γρήγορη και άνετη απομνημόνευση. Πιο συγκεκριμένα, ανά δύο, οι στίχοι τελειώνουν με ομόηχες συλλαβές ή λέξεις, ενώ ο κάθε στίχος εκφράζει ένα πλήρες και ολοκληρωμένο νόημα. Χαρακτηρίζεται δηλαδή από συντακτική αυτοτέλεια και νοηματική πληρότητα. Σημαντικός ως προς την κατανόηση του κειμένου είναι και ο ρόλος του «μικρού λεξικού» στο τέλος του βιβλίου, αλλά και του σταυρόλεξου που διευκολύνει και εισάγει τους αναγνώστες στην αρχαιολογική ορολογία (σημ. 10) (εικ. 6).

Το ύφος του κειμένου του παραμυθιού συνάδει με την εικονογράφησή του. Η εικόνα δημιουργήθηκε έτσι ώστε να συνδέεται άμεσα με το κείμενο και να είναι σύμφωνη με το ηλικιακό κοινό στο οποίο απευθύνεται. Η εικονογράφηση μπορεί άλλωστε να αποτελέσει μια ευκαιρία για συζήτηση με τους ενήλικες, δεδομένου ότι ένα παιδικό βιβλίο απευθύνεται και σε αυτούς, καθώς τους αποδίδεται η ιδιότητα του αναγνώστη ή συναναγνώστη.

Το μεγαλύτερο μέρος της δράσης στη «Μικρή αγελάδα από τη Μόρρυλο» εξελίσσεται σε ανοιχτό χώρο. Στις εικόνες του βιβλίου δεν είναι δεδομένη η κίνηση από τα αριστερά προς τα δεξιά. Συναντάται εξίσου και η αντίστροφη. Βέβαια, επειδή διαβάζουμε προς τη δεξιά κατεύθυνση, οι εικόνες και συνήθως οι φιγούρες που είναι στραμμένες προς τα δεξιά φαίνονται να κινούνται προς τα εμπρός. Η αντίστροφη όμως κίνηση (όταν δηλαδή οι φιγούρες είναι στραμμένες προς τα αριστερά) δίνει στον ζωγραφικό χώρο μία διαφορετική εντύπωση και πιθανόν υπονοεί μια κάποια ένταση και μία διαφορετική ταχύτητα (σημ. 11).

Είναι γεγονός ότι ο ρόλος της εικονογράφησης σε ένα παιδικό βιβλίο είναι ισοδύναμος και εξίσου δυναμικός με τον λόγο και όταν ένα παιδί «διαβάζει» τις εικόνες ενός βιβλίου, κατανοεί τον χώρο, τα αντικείμενα, τις μεταξύ τους σχέσεις, προσεγγίζοντας έτσι τον κόσμο καλύτερα. Οι εικόνες άλλωστε ενός βιβλίου απευθύνονται, άμεσα ή έμμεσα, στις αισθητικές απαιτήσεις και στα ενδιαφέροντα της παιδικής ηλικίας, ενώ οφείλουν να ανταποκρίνονται στο αντιληπτικό, γλωσσικό και συναισθηματικό επίπεδο των παιδιών (σημ. 12).

Οι μορφές στη «Μικρή αγελάδα από τη Μόρρυλο» βρίσκονται πάνω από ένα βάθος-φόντο που δεν είναι διακοσμητικό, αλλά αποτελεί τη δομή της αφήγησης, ενώ το κέντρο της σελίδας χρησιμοποιείται για τη μορφή-φιγούρα ως το πιο ελκυστικό σημείο και το πιο αποτελεσματικό «κέντρο προσοχής». Οι χαρακτήρες δε που βρίσκονται στο περιθώριο είναι μικρότεροι σε μέγεθος σε σχέση με αυτόν που είναι μεγάλος (κοντινό πλάνο) και απεικονίζεται στο κέντρο της σελίδας.

Όσον αφορά στο χρώμα και με δεδομένο ότι αυτό είναι ένα δυναμικό στοιχείο που μεταδίδει πληροφορίες περιγραφικές και δημιουργεί ταυτόχρονα διαθέσεις και συναισθήματα, χρησιμοποιήθηκαν κυρίως ανοιχτά χρώματα, όπως το γαλάζιο ως χρώμα του ουρανού, το πράσινο και το καφέ για τη γη και το λευκό χρώμα για το άπειρο, με σκοπό τη δημιουργία θετικών συναισθημάτων. Το μαύρο-γκρι υπάρχει μόνο στα σκιαγραφήματα και στοχεύει αποκλειστικά στη δημιουργία «ονειρικών» εικόνων. Ανάμεσα στα χρώματα μιας εικόνας, φροντίσαμε να υπάρχει μικρή αντίθεση ώστε το περιβάλλον να είναι ήρεμο χωρίς μεγάλες τονικές αντιθέσεις (σημ. 13). Σημαντικός, τέλος, είναι ο ρόλος του φωτός, η παρουσία του οποίου είναι καθοριστική, δεδομένου ότι προσδίδει καθαρότητα και διαφάνεια στην εικόνα.

Σχηματικά, κυριαρχούν οι καμπύλες γραμμές αφού αυτές δημιουργούν αισθήματα ασφάλειας και σιγουριάς σε σχέση με την αυστηρότητα των ευθείων γραμμών. Τα περισσότερα σχήματα είναι οριζόντια, προκαλώντας έτσι μια αίσθηση ηρεμίας και σταθερότητας. Τα κάθετα σχήματα, που είναι πιο ζωντανά και ενεργητικά, χρησιμοποιούνται μόνο στα αγάλματα και στις ανθρώπινες φιγούρες υποδηλώνοντας έτσι ενέργεια και κίνηση. Οι διαγώνιες γραμμές που υπονοούν κίνηση και δημιουργούν ένταση σχεδόν απουσιάζουν.

Όλες οι εικόνες του παραμυθιού παρουσιάζουν λεπτομέρειες τις οποίες οι λέξεις από μόνες τους δεν θα μπορούσαν να μεταφέρουν με ακρίβεια, ενώ ενισχυτικά της κατανόησης του κειμένου, χρησιμοποιούνται χάρτες της περιοχής ή φωτογραφίες των αντικειμένων.

Η παιδαγωγική και μορφωτική αξία του παραμυθιού και κυρίως η μαγική του διάσταση, η οποία γοητεύει μικρούς και μεγάλους, είναι τα κύρια στοιχεία της ιστορίας της «μικρής αγελάδας από τη Μόρρυλο», η οποία στοχεύει στην ενεργοποίηση του ενδιαφέροντος των παιδιών για τον τόπο τους και στην ανακάλυψη της δικής τους «προσωπικής ιστορίας». Ελπίζουμε ότι τα παιδιά θα ζητούν ξανά και ξανά να ακούνε την ίδια ιστορία γιατί οι ιστορίες, και ιδιαίτερα τα παραμύθια, είναι όπως τα έργα τέχνης, δεδομένου ότι διαθέτουν έναν πολυδιάσταστο πλούτο που επιτρέπει πολλές αναγνώσεις και ερμηνείες.

Μαρία Φαρμάκη, δρ αρχαιολόγος

Τερψιχόρη Ξανθοπούλου, εικαστικός