Σπουδαία αρχαιολογικά ευρήματα και σημαντικές εκφάνσεις του σύγχρονου πολιτισμού «συναντήθηκαν» την Κυριακή 27 Ιανουαρίου στο Εθνικό Θέατρο (κτίριο Τσίλλερ), όπου το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, σε μια ανοικτή για το κοινό εκδήλωση, παρουσίασε στιγμές που σημάδεψαν το 2018. Στην πρωτότυπη αυτή γιορτή πολιτισμού, με τον τίτλο «Δεν είναι όλα εφήμερα», ο κόσμος που συγκεντρώθηκε στην Κεντρική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου ενημερώθηκε για τις ξεχωριστές αρχαιολογικές ανακαλύψεις της περασμένης χρονιάς, αλλά και για τις καινοτόμες δράσεις εποπτευόμενων φορέων του Υπουργείου Πολιτισμού, όπως το Εθνικό Θέατρο, η Εθνική Λυρική Σκηνή, το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου και το Ελληνικό Φεστιβάλ.

«Σήμερα γιορτάζουμε και θα μοιραστούμε σημαντικές στιγμές του 2018, εκείνες που μένουν από την καθημερινή προσπάθεια και κόπο, εκείνες που ξεχωρίζουν. Βέβαια όχι όλες όσες το αξίζουν. Κάτι τέτοιο είναι δυστυχώς αδύνατον, γιατί ευτυχώς είναι πολλές. Η επιλογή ήταν δύσκολη και ίσως αδικεί αρκετές. Αλλά το σημαντικό είναι να μοιραστούμε, να ξαναζήσουμε και να αναστοχαστούμε την καλλιτεχνική δημιουργία των δημόσιων πολιτιστικών οργανισμών, τις ανακαλύψεις σε αρχαιολογικούς χώρους, τα έργα αναστήλωσης, την άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Εκείνα που στη δουλειά όλων μας στο υπουργείο Πολιτισμού –των υπαλλήλων, των στελεχών, της πολιτικής ηγεσίας– δεν είναι εφήμερα, αλλά εμπεριέχουν το θρίαμβο και την αναπαράσταση της πολιτισμικής προσδοκίας», δήλωσε, μεταξύ άλλων, η υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού, Μυρσίνη Ζορμπά, τονίζοντας ότι σύντομα «θα έχουμε μια ξεχωριστή γιορτή στη Θεσσαλονίκη για όλη τη Μακεδονία αλλά και στις περιφέρειες της χώρας», καθώς και μια «ξεχωριστή γιορτή για τα μουσεία».

Μεταξύ των αρχαιολογικών ευρημάτων που ξεχώρισαν ήταν η πήλινη πλάκα με ομηρικούς στίχους από την Ολυμπία και η ταφή της επιφανούς γυναίκας στην Επισκοπή Σικίνου, για την οποία δόθηκαν νέα σημαντικά στοιχεία.

Η πήλινη πλάκα με ομηρικούς στίχους από την Ολυμπία

Η πήλινη πλάκα με ομηρικούς στίχους από την Ολυμπία παρουσιάστηκε από την προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηλείας, Ερωφίλη-Ίριδα Κόλια. Η ανακάλυψη, η οποία συμπεριλήφθη στα 10 σημαντικότερα ευρήματα του 2018 από το αμερικανικό περιοδικό Archaeology, έγινε στο πλαίσιο της επιφανειακής γεωαρχαιολογικής έρευνας που πραγματοποιείται σε θέσεις γύρω από το ιερό της Ολυμπίας υπό τη διεύθυνση της ΕΦΑ Ηλείας, σε συνεργασία με το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο και τα Πανεπιστήμια Darmstadt, Tübingen και Frankfurt am Mainz. Η πήλινη πλάκα με εγχάρακτη επιγραφή η οποία διασώζει τους πρώτους 13 στίχους από τη ραψωδία ξ της Οδύσσειας μπορεί να χρονολογηθεί στη Ρωμαϊκή εποχή (2ος-3ος αι. μ.Χ.). Η επιγραφή, που συντηρήθηκε και ταυτοποιήθηκε το 2018, αποτελεί το παλαιότερο σωζόμενο απόσπασμα των συγκεκριμένων στίχων, ενώ είναι η πρώτη φορά που εντοπίζεται απόσπασμα της Οδύσσειας σε πήλινη πλάκα.

Σύμφωνα με την κα Κόλια, η επιγραφή χαράχθηκε όσο ο πηλός ήταν ακόμα νωπός στην πήλινη πλάκα, που σε δεύτερη χρήση χρησιμοποιήθηκε ως οικοδομικό υλικό. Μάλιστα, όπως σημειώθηκε, μάλλον βρέθηκε και το μέρος από το οποίο προήλθε: Ένα ταφικό μνημείο από ένα αρκετά εκτεταμένο νεκροταφείο, που χρονολογείται κυρίως τη Ρωμαϊκή εποχή και θεωρείται, με βάση τα ευρήματα (κυρίως επιγραφές), ως το νεκροταφείο των αξιωματούχων του ιερού της Ολυμπίας, αλλά και αθλητών. Το νεκροταφείο βρίσκεται στη θέση Φραγκονήσι (όπου εντοπίστηκε η επιγραφή) και είχε ανασκαφεί από την αρχαιολογική υπηρεσία τη δεκαετία του 1960. Το ταφικό μνημείο από το οποίο πιθανόν προέρχεται η πινακίδα εντοπίστηκε κατά τις έρευνες της ΕΦΑ Ολυμπίας, το καλοκαίρι του 2018, οι οποίες ακολούθησαν την εύρεση και την ταυτοποίηση της επιγραφής. Επιπλέον, εντοπίστηκαν και άλλα ευρήματα, όπως ένας οπτόπλινθος με το αποτύπωμα πέλματος παιδιού, ηλικίας 5 με 6 ετών. Όσο για την πρώτη χρήση της πήλινης πινακίδας με τους ομηρικούς στίχους, είναι ένα αίνιγμα που ζητά επίλυση.

Η «δαιμονισμένη» της Σικίνου

Από τις πιο εντυπωσιακές ανακαλύψεις της περασμένης χρονιάς ήταν ο εντοπισμός του τάφου της επιφανούς γυναίκας στην Επισκοπή Σικίνου (αρχαίο μαυσωλείο και εκκλησία μαζί), κατά την ανασκαφή που διεξήχθη στο πλαίσιο της αποκατάστασης του μνημείου από την Εφορεία Αρχαιοτήτων (ΕΦΑ) Κυκλάδων. Το όνομα της γυναίκας ήταν Νεικώ, όπως αποκάλυψε ένα έμμετρο ταφικό επίγραμμα σε ελεγειακά δίστιχα, που βρέθηκε στο εντυπωσιακό αρχαίο μαυσωλείο το οποίο χτίστηκε σε μια μεταβατική εποχή αναζητήσεων και πολιτισμικών ανασυνθέσεων, κάπου πριν ή μετά το 200 μ.Χ. Το μνημείο μετατράπηκε αργότερα σε βυζαντινή εκκλησία με τρούλο και αψίδα, μια μορφή που διατήρησε μέχρι σήμερα, μέσα από αλλεπάλληλες επεμβάσεις και επισκευές. Όπως είχε ανακοινωθεί από το ΥΠΠΟΑ τον Ιούλιο του 2018, «ο κιβωτιόσχημος τάφος είχε τοποθετηθεί σε τυφλό σημείο των υπογείων του μνημείου ώστε να διαφύγει της σύλησης και των τυμβωρύχων». Τα πράγματα όμως μπορεί να μην ήταν έτσι ακριβώς.

«Κι ενώ η μνήμη της νεκρής γυναίκας υποστασιοποιείται στο μνημειακό μαυσωλείο για να διατηρηθεί εις το διηνεκές, την ίδια στιγμή η ταφή της κυριολεκτικά εξαφανίζεται. Δεν τοποθετείται στις υπόγειες κρύπτες του μαυσωλείου, παρά σφραγίζεται ερμητικά, ουσιαστικά εντοιχίζεται, με τρόπο που να μη μπορεί ποτέ να εντοπιστεί. Αυτή η εξαφάνιση δεν έγινε τόσο ως μέτρο προφύλαξης από τους τυμβωρύχους, αλλά μάλλον συναρτάται με ευρήματα που προδίδουν έναν τελετουργικό αποκλίνοντα ενταφιασμό για τη νεκρή Νεικώ», σημείωσε στην ομιλία του για τα «Μυστικά της Επισκοπής Σικίνου» ο διευθυντής της ΕΦΑ Κυκλάδων, Δημήτρης Αθανασούλης, αποκαλύπτοντας ένα νέο συγκλονιστικό στοιχείο:

«Η ιδιαίτερη κατάσταση διατήρησης του σκελετού, που τώρα ερευνάται, ένα κομμάτι θειάφι και μια μάζα ορυκτής πίσσας (θεῖον καὶ ἄσφαλτον στα αρχαία κείμενα), τα οποία είχαν τοποθετηθεί πάνω στα στήθη της, μαρτυρούν ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια περίπτωση νεκροφοβικού εξορκισμού. Ήταν άραγε ο φόβος της δεισιδαιμονίας για την κατάσταση της άτυχης γυναίκας που οδήγησε στον ερμητικό εντοιχισμό της σορού της; Ήταν σίγουρα η αγάπη που οδήγησε τους οικείους της να την υμνήσουν στο επίγραμμα και να μεταθέσουν τη μνήμη της, από το κρυμμένο σώμα της, στο περικαλλές μαυσωλείο της Σικίνου, που μεταμορφώνεται τώρα σε ψηφίδα μνήμης», συμπλήρωσε ο ίδιος. Το εύρημα προκαλεί πολλά ερωτηματικά –όπως από τι έπασχε η γυναίκα που το εξέλαβαν τότε ως δαιμονισμό– τα οποία μόνο η έρευνα μπορεί να λύσει.

Άλλα γεγονότα του 2018

Άλλα αρχαιολογικά ευρήματα που έκαναν αίσθηση το 2018 και παρουσιάστηκαν στην εκδήλωση ήταν η ανακάλυψη της πόλης της Αρχαίας Τενέας, τα νέα στοιχεία από το μινωικό ανακτορικό κέντρο της Ζωμίνθου, τα αρχαία και μεσαιωνικά ναυάγια στο Αρχιπέλαγος των Φούρνων, οι κούροι της Αταλάντης, το πενταετές διεπιστημονικό πρόγραμμα στον Γλα «Ξυπνώντας τους Μινύες», οι Ερωτιδείς της Αμβρακίας (οι ερωτιδείς είναι το κυρίαρχο θέμα ενός βοτσαλωτού δαπέδου που αποκαλύφθηκε τον Αύγουστο του 2018 στην Άρτα, στο χώρο του Μικρού Θεάτρου της Αμβρακίας) και ο ασύλητος Υστερομινωικός ΙΙΙΑ-Β τάφος στη θέση Κεντρί Δήμου Ιεράπετρας.

Ως προς τον νεότερο και σύγχρονο πολιτισμό, το 2018 ξεχώρισαν η αποκατάσταση του Μεγάρου Τσίλλερ-Λοβέρδου, οι προτεραιότητες της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, το ανέβασμα της όπερας «Γενούφα» του Λέος Γιάνατσεκ για πρώτη φορά στην Ελλάδα από την Εθνική Λυρική Σκηνή, καθώς και οι δράσεις του Εθνικού Θεάτρου, του Μεγάρου Μουσικής, του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου, της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού, του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Ολυμπίας και του Φεστιβάλ Αθηνών στην Επίδαυρο και την Αργολίδα.