Πώς συνδέονται ένα φιρμάνι του Σουλτάνου Μαχμούτ Β’ του 1836, που επιφορτίζει τον Ντόμπρι Ζελιάσκοφ με την ίδρυση και οργάνωση ενός εργοστασίου κλωστοϋφαντουργίας –της πρώτης βιομηχανικής επένδυσης στα Βαλκάνια– για τις ανάγκες του οθωμανικού στρατού (το περίτεχνο πρωτότυπο εκτίθεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη Κύριλλου και Μεθόδιου στη Σόφια)· το βελούδινο χρυσοκέντητο τραπεζομάντιλο από την οικία του βασιλιά Νικόλαου Α’ του Μαυροβουνίου στην Κωνσταντινούπολη, δώρο του Σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ Β’ το 1884, διακοσμημένο με την τρούγκα – την επίσημη καλλιγραφική υπογραφή του Σουλτάνου (από το Εθνικό Μουσείο του Μαυροβουνίου)· και το περίτεχνα διακοσμημένο γιαταγάνι του κλέφτη του Ολύμπου Γεωργάκη Ολύμπιου, ο οποίος συμμετείχε το 1804 στη Σερβική Εξέγερση και πέθανε πολεμώντας για την ελληνική ανεξαρτησία στη Μονή Σέκου της Βλαχίας το 1821 (φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Αρχείο της Αθήνας);

Αυτές κι άλλες εικόνες αποτυπώνονται στις φωτογραφίες της έκθεσης «Imagining the Balkans, Ταυτότητες και Μνήμη στον μακρύ 19ο αιώνα» που φιλοξενείται από τις 26 Φεβρουαρίου στο Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης. Και αφηγούνται μία κοινή ιστορική πορεία, μέσα από την οποία αναδύονται ομοιότητες αλλά και έριδες μεταξύ λαών και κρατών, συνήθως κρυμμένες ή εκπορευόμενες από εθνικούς ανταγωνισμούς και διεκδικήσεις.

Η έκθεση είναι προϊόν συλλογικής συνεργασίας μουσείων Εθνικής Ιστορίας, που επιδιώκουν να αναπτύξουν τον διαπολιτισμικό διάλογο και την κριτική σκέψη πάνω στις κοινές ταυτότητες και μνήμες. Παρουσιάστηκε αρχικά τον Μάρτιο του 2013 στο Εθνικό Μουσείο της Σλοβενίας στη Λουμπλιάνα, στο πλαίσιο συνάντησης υπουργών Πολιτισμού των βαλκανικών χωρών. Ακολούθησε η ανάπτυξή της στο Βελιγράδι, το Βουκουρέστι, τα Σκόπια, την Αθήνα, την ιστορική πρωτεύουσα Τσετίνγιε του Μαυροβουνίου, και επιστρέφει τώρα στη Θεσσαλονίκη μόνο με φωτογραφίες των εκθεμάτων (περίπου από 120 αντικείμενα, χάρτες, φωτογραφίες, έργα τέχνης, κείμενα κ.ά.).

Πρόκειται για μία φιλόδοξη και ισότιμη συνεργασία Mουσείων Εθνικής Ιστορίας, που συντονίστηκαν υπό την αιγίδα της UNESCO και με την υποστήριξη του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων (ICOM).

Για την έκθεση

Ανάμεσα στα εκθέματα, ξεπροβάλλει η… «selfie»-εποχής που τράβηξε το 1865 (!) ο πρωτοπόρος Σέρβος φωτογράφος Αναστάς Γιοβάνοβιτς (φυλάσσεται στο Μουσείο της πόλης του Βελιγραδίου), η μορφή της πρώτης γυναίκας δημοσιογράφου στη Ρουμανία –της Maria Rosseti– φιλοτεχνημένη με λάδι σε μουσαμά από τον Constantin D. Rosenthal (όπως εκτίθεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο της Ρουμανίας, στο Βουκουρέστι).

Αλλά και η ολόσωμη ασπρόμαυρη φωτογραφία του Παύλου Μελά, με στολή Μακεδονομάχου, στη Λάρισα (21 Αυγούστου 1904) με την υποσημείωση (προς τη σύζυγο του Ναταλία): «Σου στέλλω σήμερον το πρώτον αντίτυπον, αλλ’ υπό τον όρον να μην ιδή το φως της ημέρας» (από το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα).

Τελικά «Whose is this song?» (Τίνος είναι αυτό το τραγούδι;) διερωτάται η ομότιτλη ταινία-ντοκιμαντέρ της Βουλγάρας Adela Peeva που προβάλλεται και «ακούγεται» στους χώρους της έκθεσης καταγράφοντας τις μουσικές έριδες τουλάχιστον πέντε Βαλκανικών χωρών για το γνωστό ελληνικό ή μικρασιάτικο ή θρακιώτικο τραγούδι «Από ξένο τόπο κι απ’ αλαργινό». Το οποίο όμως μπορεί να είναι και… αλβανικό, τουρκικό, σλάβικο, βουλγαρικό ή και βοσνιακό (εδώ συναντάται «ντυμένο» με στίχους από το κοράνι που… καλούν σε ιερό πόλεμο).

Σταυροδρόμι πολιτισμών

Σταυροδρόμι πολιτισμών, «πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης», «Νοτιοανατολική Ευρώπη» ή απλώς «Βαλκάνια» – όρος γεωγραφικού προσδιορισμού και προβληματισμού που αρθρώνεται με ιστορικές φορτίσεις αλλά και πολιτισμικά, θρησκευτικά, οικονομικά και εν τέλει πολιτικά κριτήρια.

Η ιστορία όμως της Χερσονήσου του Αίμου άρχισε να γράφεται πολλά χρόνια πριν τα Βαλκάνια χαρακτηριστούν «πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης». Προϊδεασμοί και έλλειψη γνώσης «συνεργάζονται» με αποσπασματικές πληροφορίες από τη μυθολογία, τους θρύλους, τις «δυτικές προσεγγίσεις», τους εθνικισμούς.

«Το μεγάλο κατόρθωμα της έκθεσης είναι ότι κατάφερε να διηγηθεί με σύγχρονο τρόπο μια ιστορία για μια ιστορικά ταραγμένη από εθνικισμούς και εμμονές περιοχή χωρίς να ανατρέπει την ιστοριογραφία της κάθε χώρας. Ο στόχος ήταν και παραμένει η συμφιλιωτική προσέγγιση μεταξύ των βαλκανικών εθνών, η δόμηση των εθνικών ταυτοτήτων που έγινε με παρόμοιους τρόπους έναντι της Οθωμανικής επικυριαρχίας της εποχής. Αναφερόμαστε σε κοινωνικά φαινόμενα που είναι συγκρίσιμα στη διαδικασία διαμόρφωσης των ταυτοτήτων, και όχι για τους πολέμους» λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Φίλιππος Μαζαράκης-Αινιάν, επιμελητής του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, που συμμετείχε στον επιστημονικό συντονισμό της έκθεσης.

Με τίτλο εμπνευσμένο από το σημαντικό ομότιτλο έργο της ιστορικού Μαρία Τοντόροβα, καθηγήτριας στο πανεπιστήμιο του Ιλλινόις, η έκθεση σκιαγραφεί την περίοδο της μετάβασης από τις μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες στα έθνη-κράτη. «Η μεγάλη ειρωνεία είναι πως ο 19ος αιώνας, που παρήγαγε τα μεγάλα εθνικά χάσματα, οδηγώντας συχνά σε αιματηρούς διαχωρισμούς και αποκλειστικότητες […], στην πραγματικότητα οδήγησε σε ακόμη μεγαλύτερη ομογενοποίηση», γράφει η Τοντόροβα, προλογίζοντας τον πολυσέλιδο κατάλογο της έκθεσης.

Για να κατανοήσουμε τι είναι τα Βαλκάνια πρέπει πρώτα να μάθουμε τη μυθολογία, τους θρύλους, τις καθημερινές ιστορίες και ύστερα γεωγραφία ή ιστορία. Η ταραχώδης ιστορία των εθνικά, γλωσσικά και θρησκευτικά ανομοιόμορφων Βαλκανίων μετρά αρκετούς αιώνες ζωής. Τον 19ο αιώνα, οι περισσότεροι βαλκανικοί λαοί απέκτησαν με αιματηρούς απελευθερωτικούς πολέμους την ανεξαρτησία τους από τον τουρκικό ζυγό. Στη διάρκεια του 20ού αιώνα οι κάτοικοι της χερσονήσου βίωσαν δύο βαλκανικούς και δύο παγκόσμιους πολέμους, με οδυνηρές συνέπειες.

«Τα Βαλκάνια αποτελούνται από πολλούς λαούς με πολλά κοινά πολιτιστικά στοιχεία. Ο σημαντικότερος συνδετικός κρίκος όμως αφορά στη διαφορετική διαδικασία που ακολουθήθηκε στη δημιουργία των σύγχρονων βαλκανικών εθνών σε σύγκριση με τα έθνη της υπόλοιπης Ευρώπης» τονίζει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο διευθυντής του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης (ΚΙΘ), ιστορικός Αντώνης Σατραζάνης. «Τα ευρωπαϊκά έθνη “γεννήθηκαν” ως άμεση συνέχεια του μεσαιωνικού φεουδαρχικού συστήματος και, διαμέσου της Γαλλικής Επανάστασης και των ιδεών της, οι λαοί των περιοχών αυτών ταυτίστηκαν με τη νέα έννοια του έθνους, δημιουργώντας τα σύγχρονα έθνη-κράτη. Αντίθετα, τα Βαλκανικά έθνη “γεννήθηκαν” κατά την περίοδο της ύστερης Οθωμανικής περιόδου (με την επιρροή των ιδεών του διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης) και “μπολιάστηκαν” με την ιδέα της ανεξαρτησίας τους από την Οθωμανική αυτοκρατορία. Αυτό το χαρακτηριστικό δημιούργησε στους λαούς των Βαλκανίων την ανάγκη εύρεσης ιστορικής συνέχειας με λαούς που υπήρχαν στην περιοχή πριν από την Οθωμανική αυτοκρατορία» τονίζει ο κ. Σατραζάνης.

Η έκθεση πραγματοποιείται από το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο (Κτίριο Παλιάς Βουλής) σε συνεργασία με το Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης και επιτεύχθηκε χάρη στη συνεργασία του ΕΙΜ με άλλα έντεκα Μουσεία της Νοτιοανατολικής Ευρώπης αλλά και το Ιστορικό Μουσείο του Βερολίνου.

Στο Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης η έκθεση θα είναι ανοιχτή έως τις 20 Απριλίου (με ελεύθερη είσοδο για το κοινό) από Δευτέρα έως Παρασκευή, 08:00-14:00 και 18:00-21:00.

Για τις δύο τελευταίες μέρες της έκθεσης (18-10/4) προγραμματίζεται η διοργάνωση Διεθνούς συνεδρίου από το Balkan Museum Network σε συνεργασία με το ΚΙΘ με θέμα τη διαμόρφωση και την παρουσίαση των εθνικών ταυτοτήτων σε μουσειακές εκθέσεις, και τα προβλήματα που αυτό δημιουργεί. Το συνέδριο θα έχει μορφή κυρίως συζητήσεων και εργαστηρίων.