Δεν ήταν πως έτρωγε με χρυσά μαχαιροπίρουνα – άλλωστε οτιδήποτε άλλο θα ήταν αταίριαστο σε μία… κατοικία, η οποία κόστισε 10.500 τόνους ασήμι ή 2,6 δισ. ευρώ. Δεν ήταν η πλούσια κόμη του, που γοήτευε τις αμέτρητες ερωμένες του, όσο η ισχύς της εξουσίας του, που με παροιμιώδη «σεμνότητα» (με το ιστορικό «L’État, c’est moi!» – «Το κράτος είμαι εγώ») ο ίδιος απαίτησε και πήρε μία μέρα, ξεκαθαρίζοντας προς πάσα κατεύθυνση ότι, απλώς, θα ήταν υπεράνω αρχών και νόμων.

Ο Λουδοβίκος ΙΔ’ της Γαλλίας ήταν πολύ μπροστά από την εποχή του για πολλούς λόγους – τυχαία βεβαίως δεν αναδεικνύεται κανείς σημαντικότερη προσωπικότητα ολόκληρου αιώνα, του Μεγάλου Αιώνα (Grand Siècle). Ήταν αρκετά έξυπνος, για να κατανοήσει από τότε την αναγκαιότητα των Επιστημών και να επενδύσει στις νέες τεχνολογίες. Είχε και οράματα φαραωνικού τύπου, όπως να ενώσει τη Μεσόγειο με τον Ατλαντικό. Όπως κάθε εξουσία, που αξιώνει μακροημέρευση, ήξερε να διαλέγει τους συνεργάτες του: Ανάμεσά τους, πλέον γνωστός ο αναμορφωτής της γαλλικής οικονομίας και ιδρυτής της Ακαδημίας Επιστημών, πρωθυπουργός και υπερ-υπουργός Οικονομικών, Βασιλικού Οίκου και Ναυτικών, Ζαν Μπατίστ Κoλμπέρ.

Όμως, τι «έψαχνε» ο Βασιλιάς Ήλιος, από το 1685 μέχρι το 1687, στις Κυκλάδες και τις γύρω θάλασσες; Γιατί διέταξε τους μηχανικούς χαρτογράφους του ναυτικού του (αυτούς που «…αν κάπου μάζευαν όλον τον ιδρώτα του σώματός τους, τότε θα καταλάβαινε κανείς πόσο επώδυνο και επικίνδυνο είναι το επάγγελμα να φτιάχνεις χάρτες και σχέδια των τόπων…») να προβούν επειγόντως και με μυστικότητα σε λεπτομερή χαρτογράφηση θαλάσσιων στρατηγικών τοποθεσιών της Ανατολικής Μεσογείου και του Αιγαίου; Σίγουρα δεν έψαχνε για τουρισμό και αναψυχή. Ούτε και για επενδύσεις, …ή μήπως όχι; Όπως και να ’χει, ένα είναι τεκμηριωμένο: Χωρίς χάρτη δεν πήγαινε πουθενά!

«Ξετυλίγοντας το Ανατολικό κουβάρι»

Χειρόγραφοι χάρτες της περιόδου, με προοπτική από ψηλά που παραπέμπει περισσότερο σε σημερινές εικόνες από drones, αποκρυπτογραφούν τα σχέδια του Βασιλιά Ήλιου στο Αιγαίο. Από τη Βενσέν και τη γαλλική Service historique de la Défense (SHD) και από την «Τρικόγλειο Βιβλιοθήκη» της Βιβλιοθήκης και Κέντρου Πληροφόρησης του ΑΠΘ (ΒΚΠ-ΑΠΘ) δύο μοναδικές συλλογές χαρτών ενώνονται σε λίγες ημέρες στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών ΑΠΘ και φωτίζουν το «vers l’Orient», το περίφημο σενάριο για την αυτοκρατορία της Ανατολής, με στόχο τη στρατιωτική κατάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Η κοινή έκθεση των δύο συλλογών –Recueil Raseau η συλλογή του ΑΠΘ και Recueil Pétré η αντίστοιχη SHD, από τα ονόματα των μηχανικών του βασιλιά που συνέταξαν τους χάρτες– είναι το επιστέγασμα μίας διετούς προσπάθειας και έρευνας στο ΑΠΘ, αλλά και σημαντικής συνδρομής των διπλωματικών αρχών της Γαλλίας στην Ελλάδα. Ήταν 15 Ιανουαρίου 2016, όταν ο ομότιμος Καθηγητής Χαρτογραφίας του ΑΠΘ, Ευάγγελος Λιβιεράτος, και ομάδα συναδέλφων του, σε μία επίσκεψη στη Βιβλιοθήκη του Ιδρύματος, εντόπισαν στη συλλογή «Τρικόγλου» έναν τόμο με χειρόγραφους χάρτες νησιών του Αιγαίου, με τον τίτλο «Συλλογή χαρτών ενός μέρους του Αρχιπελάγους». Σύντομα διαπίστωσαν πως επρόκειτο για «θησαυρό» και συνεχίζοντας την έρευνα έμαθαν πως υπήρχε και μία δίδυμη συλλογή του …υπόλοιπου μέρους του Αρχιπελάγους, στη Βενσέν, λίγο έξω από το Παρίσι.

Έχοντας, πλέον, συνθέσει μία ενιαία εικόνα του χαρτογραφημένου Αρχιπελάγους, διαβάζοντας τους χάρτες και τοποθετώντας τους στην ιστορική συγκυρία, το Εργαστήριο Χαρτογραφίας και Γεωγραφικής Ανάλυσης ΑΠΘ, με την πολύτιμη συμβολή και του ομότιμου Καθηγητή Νεότερης Ιστορίας του ΑΠΘ Ι.Κ. Χασιώτη, απαντά για τις θεωρίες συνωμοσίας που διατυπώθηκαν, τις υποθέσεις κατασκοπείας, τα σχέδια πυρπόλησης της Κωνσταντινούπολης, το ρόλο του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων και τις οικονομικές προτεραιότητες στην ανατολική Μεσόγειο.

«Εν αρχή ην ο Χάρτης»

Τη σκοπιμότητα για τη χαρτογράφηση του Αιγαίου –και όχι μόνο, καθώς τα Recueils Raseau και Pétré αποτελούν ένα μεγάλο μεν, τμήμα δε, των συνολικά 130 χαρτών και σχεδίων ακτών της Μεσογείου, από το Γιβραλτάρ στο Τυρρηνικό Πέλαγος με την Κορσική και τη Σαρδηνία και από το Ιόνιο και τις ακτές της οθωμανικής αυτοκρατορίας μέχρι τα Δαρδανέλια, που αποτύπωσαν οι μηχανικοί του Λουδοβίκου– εξηγεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο καθηγητής Ευάγγελος Λιβιεράτος. «Για κάθε στρατηγική επιχείρηση προηγείται η ανάγκη γνώσης του χώρου στον οποίο θα εξελιχθεί», επισημαίνει, προσθέτοντας ότι ένας από τους λόγους ίδρυσης της Ακαδημίας Επιστημών από τον Λουδοβίκο και τον Κολμπέρ, το 1666, ήταν και η «βελτίωση των χαρτών».

Σχετικά με τις απαντήσεις που έδωσαν τα δύο Recueils για το «vers l’Orient», υπογραμμίζει ότι «το Αρχιπέλαγος των Κυκλάδων, η σημαντική αυτή περιοχή για τους ναυτικούς δρόμους από τη δυτική Μεσόγειο και τα μεγάλα εμπορικά και πολεμικά ναυτικά κέντρα της Γαλλίας –τη Μασσαλία και την Τουλόν– προς την Κωνσταντινούπολη και τη Μαύρη θάλασσα, ήταν πρώτιστης σημασίας για την εμπέδωση της γαλλικής ναυτικής ισχύος στην ανατολική Μεσόγειο και τα λιμάνια της οθωμανικής αυτοκρατορίας».

«Συνεπώς», διαβεβαιώνει, «οι οικονομικές προτεραιότητες στην ανατολική Μεσόγειο αποτελούσαν τον ακρογωνιαίο λίθο της πολιτικής των Βερσαλλιών έναντι της Υψηλής Πύλης». «Το “μεγάλο σχέδιο προς Ανατολάς” την εποχή της εξέλιξής του αναπτύσσεται στο περιθώριο των γενικά μάλλον καλών σχέσεων της Γαλλίας με την Υψηλή Πύλη. Το σχέδιο παρέμεινε μια στρατηγική απόπειρα, για την υποστήριξη της οποίας έγιναν στοχευμένες χαρτογραφήσεις, αλλά που τελικά ξεπεράστηκε από τις εξελίξεις και τους συσχετισμούς της εξωτερικής πολιτικής. Η προοπτική κατάλυσης της οθωμανικής αυτοκρατορίας παρέμεινε τελικά “ευσεβής πόθος” ή “σχέδιο ευκαιρίας” που δεν τελεσφόρησε, όπως άλλωστε και δεκάδες άλλα, που είχαν προταθεί και θα προταθούν αργότερα για την κατάλυση και το διαμοιρασμό της, τα οποία δεν θα εφαρμοστούν ποτέ στους επόμενους αιώνες, μέχρι το οριστικό της τέλος το 1919», καταλήγει ο καθηγητής.

«Το να κυβερνάς σημαίνει να προβλέπεις»

Αν, πάντως, σε κάτι συντείνουν όλες αυτές οι παράμετροι που περιγράφει ο καθηγητής, είναι πως ο Βασιλιάς Ήλιος γνώριζε καλά από πολιτική και διπλωματία, βασική αρχή της οποίας, όπως εξηγεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο γενικός πρόξενος της Γαλλίας στη Θεσσαλονίκη Φιλίπ Ρέι, είναι η προνοητικότητα. «Το να κυβερνάς σημαίνει να προβλέπεις. Το να προλαμβάνεις, το να είσαι ένα βήμα μπροστά, είναι θεμελιώδεις και σταθερές αρχές στις διεθνείς σχέσεις, έτσι ώστε να είσαι έτοιμος να αντιμετωπίσεις οποιαδήποτε κατάσταση. Αυτό σημαίνει το να έχεις μία πλήρη γνώση των θέσεων της άλλης πλευράς», διευκρινίζει, προσδίδοντας στρατηγικό χαρακτήρα στην επιλογή του Λουδοβίκου και του Κολμπέρ να ζητήσουν τη χαρτογράφηση της Μεσογείου. «Οι προθέσεις τους», εκτιμά, «δεν ήταν μόνο πολεμικές –ακόμη και αν ο στόχος ήταν να διασφαλίσουν την υπεροχή του γαλλικού ναυτικού στην περιοχή–, είχαν επίσης στόχο την αναβάθμιση της χαρτογραφίας της Μεσογείου, εκμεταλλευόμενοι τις νέες τεχνολογίες και την ανάπτυξη των επιστημών εκείνη την περίοδο (ναυτιλία, χαρτογραφία, γεωγραφία)».

Αναφερόμενος στην αξία των ιστορικών χαρτών, ο πρόξενος παρατηρεί πως «ανέκαθεν υπήρξαν κρίσιμη πηγή και εργαλείο διαμόρφωσης αποφάσεων για ιστορικούς, πολιτικούς, διπλωμάτες και στρατηγικούς αναλυτές», καθώς «η γεωγραφία υπαγορεύει ή εξηγεί ιστορικά γεγονότα». «Οι ιστορικοί χάρτες δείχνουν την ανάπτυξη των περιοχών, των χωρών και των λαών, αλλά μας λένε, επίσης, πολλά σχετικά με τις ανάγκες και τις επιθυμίες αυτών που τους παράγγειλαν σε διαφορετικές περιόδους στο παρελθόν. Και καθώς μιλάμε σχετικά με την έκθεση που ετοίμασε ο Ευάγγελος Λιβιεράτος, θα ήθελα να επισημάνω τη μελέτη που έχει κάνει και το ωραίο βιβλίο του Ευρωπαϊκή Χαρτογραφία και Πολιτική: η περίπτωση της Μακεδονίας, ως μία σχετική επεξήγηση για τη σημασία της μελέτης ιστορικών χαρτών και σε αυτήν την περίπτωση να εξερευνήσουμε καλύτερα και να καταλάβουμε την τρέχουσα συγκυρία».

«Η επιρροή του κλασικισμού στη χαρτογραφία»

Η έκθεση «Αρχιπέλαγος 1685-1687 στους χάρτες του Λουδοβίκου ΙΔ’», διοργανώνεται με αφορμή τα 90 χρόνια από την ίδρυση της Βιβλιοθήκης του ΑΠΘ. Θα εγκαινιαστεί στις 14 Φεβρουαρίου και θα διαρκέσει μέχρι τις 2 Απριλίου, ενώ συνοδεύεται από ομότιτλη έκδοση της «Τρικογλείου» Βιβλιοθήκης ΒΚΠ-ΑΠΘ. Θα εκτεθούν για πρώτη φορά 39 παγκοσμίως σπάνιοι χειρόγραφοι γαλλικοί χάρτες των Κυκλάδων, εξαιρετικής τέχνης και τεχνικής, αισθητικά παραδείγματα της επιρροής του κλασικισμού στη χαρτογραφία, καθώς και 28 πανοράματα-έργα τέχνης.

«Ένα τεκμήριο συλλογής γίνεται θησαυρός μόνον όταν ανακαλυφθεί από το μάτι του ειδικού, ερευνηθεί σε βάθος και παρουσιαστεί σωστά σε όλον τον κόσμο. Στην περίπτωση των χαρτών του Αρχιπελάγους, η αλυσίδα των ευτυχών συμπτώσεων οδήγησε σε ένα εκπληκτικό αποτέλεσμα, που θα αναδείξει έναν από τους θησαυρούς της Βιβλιοθήκης μας και θα διηγηθεί μια γοητευτική ιστορία του 17ου αιώνα», λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο πρύτανης του ΑΠΘ, καθ. Περικλής Μήτκας, εκφράζοντας χαρά που «ο Πρέσβης της Γαλλίας, κ. Chantepy, και ο Γενικός Πρόξενος, κ. Ray, ενστερνίσθηκαν την πρόταση των δικών μας ανθρώπων». «Με τη βοήθεια όλων και με τη δημιουργική σύμπραξη της Βιβλιοθήκης του ΑΠΘ και του Τελλογλείου Ιδρύματος, ετοιμάσαμε μιαν έκθεση, που θα απολαύσουν εξίσου οι εραστές της ιστορίας, της γεωγραφίας, της χαρτογραφίας και της τέχνης», διαβεβαιώνει.