«Η φωτιά στην ιστορία της ανθρωπότητας: το μεγαλύτερο ανθρώπινο επίτευγμα μετά τη γλώσσα»» είναι ο τίτλος της διάλεξης που έδωσε την Τρίτη 16 Ιανουαρίου 2018, στο κεντρικό κτίριο του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λίβερπουλ, John Gowlett. Η ομιλία του εντάσσεται στο πλαίσιο επιστημονικού σεμιναρίου Παλαιολιθικής Αρχαιολογίας που συνδιοργανώνουν τα Τμήματα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και του Πανεπιστημίου Κρήτης.

Το ΑΠΕ-ΜΠΕ είχε την ευκαιρία να κουβεντιάσει μαζί του για την κατάκτηση της φωτιάς, που υμνήθηκε σε αμέτρητους μύθους –όπως αυτός του Προμηθέα– και που για τον Κάρολο Δαρβίνο ήταν το δεύτερο σπουδαιότερο επίτευγμα μετά τη γλώσσα.

Ε.: Πώς και πότε ξεκίνησαν όλα; Με άλλα λόγια, τι πιστεύει η σύγχρονη έρευνα για τον τρόπο και χρόνο κατάκτησης της χρήσης της φωτιάς από τον άνθρωπο;

Α.: Οι περισσότεροι επιστήμονες πιστεύουν ότι η χρήση της φωτιάς ξεκίνησε πριν από μισό εκατομμύριο χρόνια ή και περισσότερο. Οι απόψεις όμως διίστανται: Υπάρχουν εκείνοι που πιστεύουν ότι αυτό έγινε πιο «νωρίς» ή πιο «αργά», καθώς είναι πενιχρά τα κατάλοιπα της φωτιάς από το πολύ μακρινό παρελθόν. Τα πρώτα ίχνη αρχίζουν να εμφανίζονται ολοένα και συχνότερα πριν από 400.000 χρόνια και ύστερα. Ωστόσο, κάποιες ενδείξεις καύσης στην Αφρική έχουν ηλικία 1,5 εκατ. ετών, έτσι ορισμένοι επιστήμονες ισχυρίζονται ότι ο έλεγχος και η χρήση της φωτιάς ξεκίνησε εκείνη την περίοδο (όπως για παράδειγμα, η «μαγειρική υπόθεση» του Richard Wrangham, που υποστηρίζει ότι το μαγειρεμένο φαγητό είναι μια βιολογική ανάγκη για τους σύγχρονους ανθρώπους, ακόμα και για τους χορτοφάγους).

Ε.: Και πού καταλήγουν συνήθως τέτοιες συζητήσεις;

Α.: Στην αρχαιολογία, τέτοιου είδους συζητήσεις είναι υγιείς. Όπου η γνώση είναι ημιτελής, κάνουμε πρόοδο αντιμετωπίζοντας τα θέματα σχεδόν σαν να πρόκειται για νομικές υποθέσεις: «Διώκουμε» και «υπερασπιζόμαστε» τους πρώτους ανθρώπους ως προς το τι έπρατταν και τι όχι. Θα πρέπει ωστόσο να προσπαθήσουμε να κάνουμε μια διάκριση ανάμεσα στις ιδέες που μπορεί να είχαν οι άνθρωποι όταν παρατηρούσαν τις πυρκαγιές στη φύση (οι οποίες συνέβαιναν σίγουρα σε μεγάλη συχνότητα) και στο πόσο εκτενής ήταν ο έλεγχος της φωτιάς στα μέρη όπου ζούσαν και στα οποία μπορεί να άφηναν ίχνη εστιών. Η αρχαιότερη εστία που έχει εντοπιστεί δεν χρειάζεται να είναι και η αρχαιότερη εκμετάλλευση της φωτιάς.

Ε.: Ποια ευρήματα που σχετίζονται με το σκόπιμο άναμμα της φωτιάς θεωρούνται τα παλαιότερα; Πότε χρονολογούνται και σε ποιες περιοχές εντοπίζονται;

Α.: Οι αρχαιότερες τοποθεσίες προέρχονται από την Αφρική και είναι οι Koobi Fora και Chesowanja στην Κένυα, υπάρχουν όμως και άλλες ηλικίας 1 εκατ. χρόνων, ενώ δύο ακόμα ισχυρές υποψηφιότητες των 700.000 ετών είναι η θέση Gesher Benot Ya’aqov στο Ισραήλ και η Zhoukoudian στην Κίνα. Από τις 400.000-300.000 ετών αρχαιολογικές θέσεις με εστίες, βρίσκονται συχνά στην Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή, όπως για παράδειγμα στο Qesem στο Ισραήλ, την Terra Amata στη νότια Γαλλία και το Beeches Pit στην Αγγλία. Οι παλαιότερες βεβαιωμένες εστίες ανήκουν στην περίοδο αυτή.

Ε.: Τι γνωρίζετε για αντίστοιχα ευρήματα στην Ελλάδα;

Α.: Η Ελλάδα έχει πλούσιο παλαιολιθικό υπόβαθρο, ωστόσο πιο συχνά εντοπίζουμε φωτιά από τύχη από ό,τι μέσω έρευνας. Οι καλύτερες πιθανότητες να βρεθούν ίχνη φωτιάς είναι σε σπηλιές των τελευταίων 100.000 ετών, που στην Ελλάδα είναι διατηρημένες σε καλή κατάσταση εξαιτίας των ασβεστολιθικών τοπίων της. Τα σπήλαια Ασπροχάλικο στην Ήπειρο και Κλεισούρα στην Αργολίδα είναι καλά παραδείγματα, το πρώτο με εστίες και στάχτη που άφησαν οι Νεάντερνταλ και το άλλο με εστίες που άφησαν πίσω τους οι Homo sapiens από την Άνω Παλαιολιθική.

Ε.: Συμφωνείτε με κάποιες έρευνες που υποστηρίζουν ότι πιθανόν κάποια είδη ανθρωπίδων, όπως οι Νεάντερνταλ, δεν επιβίωσαν επειδή δεν κατάφεραν να αξιοποιήσουν τη δύναμη της φωτιάς στο βαθμό που το έκαναν οι άνθρωποι;

Α.: Οι ικανότητες των Νεάντερνταλ, που έχουν αμφισβητηθεί πολλές φορές, επαναξιολογούνται συνεχώς ενώ, όσον αφορά τη φωτιά, υπάρχουν περιπτώσεις που τη διαχειρίζονταν με μεγάλη μαεστρία. Για παράδειγμα, στο Augsburg στην ανατολική Γερμανία, πριν από 80.000 χρόνια, είχαν επιδείξει μεγάλη επιδεξιότητα σε διαδικασίες που απαιτούσαν έλεγχο μεγάλων θερμοκρασιών για αρκετή ώρα: Παρασκεύαζαν πίσσα από την επεξεργασία του φλοιού από κορμό σημύδας. Σε άλλα μέρη των Νεάντερνταλ δεν βρίσκουμε κανένα ίχνος φωτιάς, αν και θα το περιμέναμε, υπάρχουν ωστόσο πολλά παραδείγματα εστιών, όπως στο Abric Romani στην Ισπανία. Δεν γνωρίζουμε αν μαγείρευαν όλα τα φαγητά τους. Υπάρχουν σήμερα άνθρωποι στον βορρά (αρκτικό κύκλο) που δεν μαγειρεύουν πάντα, επειδή δεν είναι πάντα εφικτό ή αναγκαίο. Ίσως λοιπόν παρόμοιες συνθήκες να επικρατούσαν και στα μέρη των Νεάντερνταλ.

Ε.: Με ποιο τρόπο η παλαιολιθική αρχαιολογία ανιχνεύει τη φωτιά στα πολύ παλαιά κατάλοιπα που αποκαλύπτει και μελετά;

Α.: Εάν υπάρχουν καμένα υλικά, η επιστήμη έχει τρόπους να τα εξετάσει. Τα κάρβουνα, όταν βρίσκονται, μπορούν να αναγνωριστούν από μικροσκόπιο χαμηλής ισχύος ή ηλεκτρονίων, καμένοι πυριτόλιθοι (τσακμακόπετρες) μετρώνται με θερμοφωταύγεια, ενώ τα ψημένα ιζήματα μπορούν να διερευνηθούν με μαγνητικά μέσα. Καμένα οστά μπορούν να αναγνωριστούν από την παρουσία ελεύθερου άνθρακα και από αλλαγές στην κρυσταλλική δομή, ενώ μια συναρπαστική νέα εξέλιξη είναι η αναγνώριση βιολογικών υπολειμμάτων.

Ε.: Πώς ο έλεγχος της φωτιάς συνδέθηκε με την εξέλιξη του ανθρώπου; Με άλλα λόγια, αν δεν είχε κατακτηθεί η χρήση της, σε τι φάση εξέλιξης πιθανόν να βρισκόμασταν;

Α.: Η φωτιά είναι απαραίτητη για όλες σχεδόν τις προηγμένες τεχνολογίες. Πιθανότατα το ίδιο συνέβαινε και αν κινηθούμε πολύ πίσω στο χρόνο, καθώς ήταν χρήσιμη για τη σκλήρυνση και τη διαμόρφωση ξύλου. Πριν από 140.000 χρόνια στο Pinnacle Point στη Νότια Αφρική χρησιμοποιήθηκε για να θερμάνει την πέτρα, ώστε να μπορεί να δουλευτεί πιο εύκολα. Η φωτιά είναι ζωτικής σημασίας για την παραγωγή κεραμικής και για όλες τις μεταλλουργικές εργασίες, ώστε η οργάνωση μιας προηγμένης κοινωνίας θα ήταν μάλλον αδύνατη χωρίς αυτήν. Ίσως ακόμη πιο σημαντικό, οι μεγάλοι μας εγκέφαλοι είναι πολύ δαπανηροί σε ενεργειακούς όρους και απαιτούν μια διατροφή υψηλής ποιότητας, η οποία παρέχεται πιο εύκολα με τη χρήση φωτιάς.

Ε.: Πώς ζούσαν οι πρώτοι άνθρωποι πριν από την κατάκτηση της φωτιάς; Πώς δάμαζαν το κρύο;

Α.: Στις τροπικές περιοχές πιθανότατα θα τα κατάφερναν όπως οι χιμπαντζήδες και οι γορίλες. Όταν όμως οι άνθρωποι άρχισαν να εξαπλώνονται σε ανοικτά τοπία και στη συνέχεια σε όλο τον κόσμο, η φωτιά θα ήταν ένα μεγάλο πλεονέκτημα, γι’ αυτό πολλοί επιστήμονες πιστεύουν ότι η κατάκτησή της πρέπει να συνέβη με τις πρώτες μετακινήσεις στον βορρά. Μπορεί επίσης να βοηθήσει στην απομάκρυνση μεγάλων σαρκοφάγων.

Ε.: Γιατί οι άνθρωποι έφτιαξαν τόσους μύθους γύρω από τη φωτιά, όπως ο μύθος του Προμηθέα;

Α.: Είμαστε πολύ τυχεροί που έχουμε αρχαίους μύθους, καθώς αποδεικνύουν ότι πρόκειται για ιστορίες που πάνε πολύ πίσω στο χρόνο. Στον κόσμο υπάρχουν χιλιάδες τέτοιοι μύθοι, γιατί η φωτιά ήταν σημαντική και οι άνθρωποι κάθονταν γύρω από αυτήν τα απογεύματα όταν μιλούσαν, συνεπώς συνδέεται εύκολα με ιστορίες και μύθους.

Ε.: Τι θα θέλατε να αποκομίσουν όσοι παρακολουθήσουν την ομιλία σας στο πλαίσιο του Παλαιολιθικού Σεμιναρίου [16.12.2018], στην Αθήνα;

Α.: Θα ήθελα να πάρουν λίγο από τον ενθουσιασμό της εξερεύνησης του μακρινού παρελθόντος, γνωρίζοντας πως σχετίζεται με το παρόν και να ευχαριστηθούν την πρόκληση του παζλ: Ότι δηλαδή έχουμε μερικά κομμάτια, τα πολλά λείπουν, αλλά μπορούμε να βάλουμε τα δυνατά μας και να συνθέσουμε μια εικόνα, συνεχίζοντας να δοκιμάζουμε εκείνα τα κομμάτια που δεν ταιριάζουν.