Ολοκληρώθηκε η πρώτη φάση των εργασιών αποκατάστασης στη μονή του Αγίου Παντελεήμονα στη Μύρτου, η οποία είχε μετατραπεί σε στρατόπεδο του τουρκικού στρατού έως το 2003, οπότε και εγκαταλείφθηκε, γιατί είχε καταστεί επικίνδυνη.

Η εκκλησία λεηλατήθηκε και υπέστη πολλές καταστροφές, ενώ τα κτίσματα στον περιβάλλοντα χώρο, κελιά και αρχονταρίκι, ήταν ετοιμόρροπα. Μόνο το καμπαναριό του 1839, από τα πρώτα της τουρκοκρατίας, έστεκε για να θυμίζει την ιστορικότητα και τη θρησκευτικότητα του μέρους.

Το χωριό Μύρτου βρίσκεται στα νοτιοδυτικά της Κερύνειας, σε υψόμετρο 270 μέτρων. Βρίσκεται στη νότια πλευρά του Πενταδακτύλου και λόγω της κεντρικής του θέσης αποτελούσε, πριν από την τουρκική εισβολή, το διοικητικό κέντρο της περιοχής.

Όμως και λίγο πριν από το 1974, παρόλο που στην εκκλησία τελούνταν κανονικά οι ιερές ακολουθίες και η Θεία Λειτουργία, υπήρχε μονάδα της Εθνικής Φρουράς. Μάλιστα, οι θιασώτες της «Ελλάδας Ελλήνων Χριστιανών» είχαν ζωγραφίσει σε έναν από τους εξωτερικούς τοίχους της εκκλησίας τον φοίνικα, το πουλί που αναγεννάται από τις στάχτες. Έστω και αμυδρά, η ζωγραφιά ήταν ευδιάκριτη μέχρι πριν από την έναρξη των έργων το 2016. Με τη συντήρηση, ο φοίνικας απαλείφθηκε.

Η παράδοση της πρώτης φάσης των εργασιών έγινε από τους εργολάβους προς τη Δικοινοτική Επιτροπή για την Πολιτιστική Κληρονομιά, με μια λιτή τελετή παρουσία Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων. Στον χώρο που ήταν η Αγία Πρόθεση είχε τοποθετηθεί εικόνα του Αγίου και αναμμένα κεριά.

Για την πρώτη φάση των εργασιών στη μονή δαπανήθηκαν 766.000 ευρώ από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ενώ ο εκπρόσωπός της, Kjartan Björnsson, ανακοίνωσε ότι για το έργο της Δικοινοτικής Επιτροπής για την Πολιτιστική Κληρονομιά θα δοθούν το 2018 δύο εκατομμύρια ευρώ. Την παράδοση της πρώτης φάσης του έργου χαιρέτισε η Τιζιάνα Ζενάρο (Tiziana Zennaro), διευθύντρια του Προγράμματος Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών (UNDP) στην Κύπρο. Η κα Ζενάρο εξέφρασε χαρά για την παρουσία Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων και ευχαρίστησε όλους όσοι συνέβαλαν στο έργο.

«Σήμερα γιορτάζουμε τη σωτηρία του μοναστηριού του Αγίου Παντελεήμονα στη Μύρτου, μετά από λίγες μέρες θα γίνει το ίδιο στα οθωμανικά λουτρά στην Κάτω Πάφο και στο τζαμί στον Αϊ-Νικόλα. Όλα πάνε μαζί, σε μια νέα αντίληψη και νέα πορεία. Βλέπουμε μέσα από κάθε μνημείο τον άνθρωπο, τον ένα, που είναι και όλοι μαζί. Τα μνημεία μάς μαθαίνουν από την αρχή τη ζωή και τον τόπο» ανέφερε μιλώντας στην τελετή παράδοσης ο Τάκης Χατζηδημητρίου, επικεφαλής της επιτροπής εκ μέρους της ελληνοκυπριακής κοινότητας.

Ο Αλί Τουνσάι (Ali Tuncay) εκ μέρους της τουρκοκυπριακής κοινότητας απηύθυνε έκκληση προς τους θρησκευτικούς λειτουργούς να χρησιμοποιούν τη γλώσσα της αγάπης, της φιλίας και της ειρήνης και όχι της πολιτικής των συγκρούσεων. Το έργο της επιτροπής, είπε, είναι ένα μήνυμα αγάπης, αλληλοκατανόησης και αλληλοσεβασμού μεταξύ των ανθρώπων του νησιού.

Ο σημερινός ναός, που ανεγέρθη το 1710 στη θέση παλαιότερου, είναι δίκλιτος, θολωτός και ήταν διακοσμημένος με τοιχογραφίες, οι οποίες, δέχτηκαν ανεπανόρθωτες καταστροφές μετά το 1974. Το εικονοστάσι, κατασκευής 1780, που, όπως λεγόταν ήταν από τα καλύτερα της Κύπρου, εκλείπει.

Με βάση την παράδοση, η ιστορία της μονής ξεκινά τον 5ο αιώνα μ.Χ., όταν δύο καλόγεροι από τη Μικρά Ασία έφθασαν στη Μύρτου, κρατώντας μία εικόνα του Αγίου Παντελεήμονα, στην οποία ήταν κρυμμένο ένα κομμάτι από το δάκτυλο του Αγίου. Η μονή ανακαινίστηκε από τον μητροπολίτη Κυρηνείας Χρύσανθο Α’ την περίοδο 1763-1773. Τότε απέκτησε διώροφο συγκρότημα στα νότια και δυτικά, προκειμένου να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των μοναχών αλλά και της Μητροπόλεως Κυρηνείας.

Στις αρχές του 20ού αιώνα, το μοναστήρι φιλοξενούσε 10 μοναχούς. Τελευταίος εξ αυτών ήταν ο μοναχός Σωφρόνιος Μιχαηλίδης, ο οποίος απεβίωσε εγκλωβισμένος στη Μύρτου στις 27 Ιουλίου 1976, ανήμερα της εορτής του Αγίου.

Στο θησαυροφυλάκιο της μονής φυλάσσονταν μέχρι το 1974 πολύτιμες λειψανοθήκες, ιερά σκεύη και Ευαγγέλια. Μερικά από τα κειμήλια διασώθηκαν χάρη στην αυτοθυσία των εγκλωβισμένων κατά το 1974 Μυρτιωτών και φυλάσσονται σήμερα από τη Μητρόπολη Κυρήνειας. Τα υπόλοιπα, ωστόσο, έχουν καταστραφεί ή κλαπεί. Από αυτές ξεχώριζαν δύο από τις εικόνες του Αγίου Παντελεήμονα, η προσκυνηματική, με αργυρή επένδυση (έργο του Ιωάννη Κορνάρου, 1798), που ήταν πάντα γεμάτη από αφιερώματα των πιστών και η άλλη, η κτητορική, που παρίστανε τον Άγιο Παντελεήμονα με τον επίσκοπο Κυρηνείας Χρύσανθο γονατιστό στα αριστερά του (1770). Στο μοναστήρι τον 19ο αιώνα λειτουργούσε ελληνικό σχολείο.