Σε κάθε αίθουσα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου υπάρχουν εκθέματα που μπορεί να διαφύγουν την προσοχή του επισκέπτη, «κρυμμένα» στο πλήθος των αντικειμένων της έκθεσης. Μερικές φορές χρειάζεται να κοιτάξουμε από κοντά κάτι για να μας αποκαλυφθεί η ομορφιά, η γοητεία του, αλλά και η σημασία που είχε για την κοινωνία και τον πολιτισμό της εποχής του. Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, θέλοντας να εμπλουτίσει την επικοινωνία με το κοινό, φέρνει στο προσκήνιο μη προβεβλημένα εκθέματα των προϊστορικών και ιστορικών χρόνων.

Στο κείμενο που ακολουθεί η Κατερίνα Κωστάντη, Αρχαιολόγος στη Συλλογή Προϊστορικών, Αιγυπτιακών, Κυπριακών και Ανατολικών Αρχαιοτήτων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, παρουσιάζει πέντε μικροσκοπικά πήλινα αγγεία από τη Νάξο που εκτίθενται στην Αίθουσα Κυκλαδικών Αρχαιοτήτων (Αίθουσα 6, προθήκη Κ8).

Εκτυφλωτικό μπλε του Αιγαίου

Τα πέντε μικροσκοπικά πήλινα αγγεία έχουν ύψος που κυμαίνεται μεταξύ 2 και 3 εκατοστών. Είναι διακοσμημένα με εγχάρακτες σπείρες και τρίγωνα και τέσσερα από αυτά σώζουν στο εσωτερικό τους ίχνη ή σβώλους αζουρίτη, πολύτιμης χρωστικής ύλης με ζωηρό μπλε χρώμα, προϊόν των μεταλλευμάτων χαλκού. Βρέθηκαν (μαζί με ένα έκτο που δεν εκτίθεται) σε έναν εξαιρετικά πλούσιο τάφο της Νάξου που χρονολογείται στην Πρωτοκυκλαδική Ι/ΙΙ περίοδο, γύρω στο 2700 π.Χ.

Πρόκειται για ένα σύνολο αντικειμένων από τα πολλά και διαφορετικά που συναντώνται στις Κυκλάδες της 3ης χιλιετίας, τα οποία χρησίμευαν για την προετοιμασία, τη μεταφορά και τη χρήση των φυσικών χρωστικών υλών, κυρίως του κόκκινου και του μπλε. Τα χρώματα σε ορυκτή μορφή τρίβονταν για να γίνουν σκόνη πάνω σε μαρμάρινες παλέτες ή φιάλες με τη βοήθεια τριπτήρων (δηλαδή γουδοχεριών) από οψιανό κυρίως, αλλά και από άλλους λίθους. Το έτοιμο χρώμα, όπως το εκτυφλωτικό μπλέ του αζουρίτη στην περίπτωσή μας, φυλασσόταν και μεταφερόταν μέσα σε μικροσκοπικά αγγεία γνωστά ως αρυβαλλοειδή ληκύθια, σε θαλάσσια δίθυρα όστρεα, αλλά και σε κούφια οστά-χρωματοθήκες, περίτεχνα διακοσμημένες. Οι τελευταίες, που είχαν ένα οξύ άκρο, ίσως διευκόλυναν και την εφαρμογή των χρωμάτων στο σώμα των ανθρώπων.

Οι χρωστικές πρώτες ύλες και τα σκεύη προετοιμασίας, φύλαξης και διακίνησής τους θεωρούνται αντικείμενα κύρους και χαρακτηρίζουν πλούσιες ταφές της εποχής. Το γαλάζιο χρώμα βρίσκεται κατά κανόνα σε τάφους της περιόδου μεταξύ 2700-2300 π.Χ., που είναι και η περίοδος ακμής του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού. Σε δύο τάφους της Νάξου μάλιστα, παρατηρήθηκε διασκορπισμένο γαλάζιο χρώμα, απευθείας πάνω στο σώμα του νεκρού, ή σε κάποιο ύφασμα ή άλλο αντικείμενο. Φαίνεται ότι τα χρώματα ήταν φορείς νοημάτων και συμβολισμών που παραμένουν άγνωστοι σε εμάς. Τα συναντάμε πάνω στα πασίγνωστα μαρμάρινα κυκλαδικά ειδώλια, τα οποία ήταν στην αρχαιότητα ζωγραφισμένα με κόκκινο, μπλε, κίτρινο, μαύρο και σπάνια πράσινο χρώμα. Η απόλυτη λευκότητά τους ζωντάνευε με μάτια και κόμμωση, αλλά και σχέδια στο σώμα και το πρόσωπο σε μορφή απλών γραμμών, στιγμών, ζιγκ-ζαγκ, Χ ή άλλων σχημάτων. Αυτά τα σχέδια ίσως αντανακλούν τη συνήθεια των Κυκλαδιτών να διακοσμούν το σώμα τους με μόνιμο ή προσωρινό τατουάζ, για συμβολικούς, αισθητικούς ή τελετουργικούς σκοπούς, καθώς φαίνεται ότι τα χρώματα έπαιζαν σπουδαίο ρόλο τόσο στη ζωή όσο και στο θάνατο.