«Η εποχή των ιπποτών – Το θεματικό μουσείο στο κάστρο Χλεμούτσι στην Κυλλήνη Ηλείας» είναι ο τίτλος διάλεξης που θα δώσουν ο Δημήτρης Αθανασούλης (Δρ Αρχαιολόγος – Διευθυντής Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων) και η Αθανασία Ράλλη (Αρχαιολόγος Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηλείας) την Τρίτη 20 Δεκεμβρίου 2016, και ώρα 19:00, στο Κτήριο του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων (Ερμού 136, Θησείο).
Το κάστρο, κτισμένο στο πρώτο μισό του 13ου αιώνα, από τη δυναστεία των de Villehardouin, ηγεμόνων του πριγκιπάτου της Αχαΐας, αποτέλεσε το απόλυτο σύμβολο της εξουσίας τους. Το εμβληματικό Clermont υπήρξε το παλάτι των πριγκίπων, συνδυάζοντας τα πρότυπα των γαλλικών βασιλικών κάστρων και των φρουρίων της σταυροφορικής Ανατολής. Η εξαιρετική κατάσταση διατήρησης και η πρωτοποριακή αρχιτεκτονική του σύνθεση αναδεικνύουν το Χλεμούτσι σε ένα από τα σπουδαιότερα μεσαιωνικά κτήρια της Ελλάδας.
Το κάστρο αποτελείται από έναν μεγάλο εξωτερικό περίβολο με διάσπαρτα ερείπια και έναν συμπαγή, εσωστρεφή, εξαγωνικό πυρήνα, το οχυρό παλάτι, που διαμορφώνεται με σειρά διώροφων θολωτών αιθουσών γύρω από μια περίκλειστη αυλή. Στα ισόγεια υπήρχαν αποθηκευτικοί και γενικότερα βοηθητικοί χώροι. Στους ορόφους βρισκόταν η κατοικία του πρίγκιπα με τα ιδιαίτερα διαμερίσματα, το παρεκκλήσι, τη μεγάλη αίθουσα υποδοχής και τα μαγειρεία. Η λειτουργία του «ανοικτού» μουσείου για τη σταυροφορική Πελοπόννησο καθιστά το κάστρο κέλυφος της έκθεσης και συγχρόνως το σημαντικότερο έκθεμά της.
Η επανάχρηση του μνημείου διαμορφώθηκε με τον ακόλουθο τρόπο, εξηγούν οι ομιλητές: «Ο εξωτερικός περίβολος αφέθηκε χωρίς άλλες παρεμβάσεις για να λειτουργεί ως αναπεπταμένος αρχαιολογικός χώρος που θα εισάγει τον επισκέπτη στον κόσμο του μεσαιωνικού κάστρου.
»Ο θεματικός χαρακτήρας της έκθεσης, που περιορίζεται χωρικά στο πριγκιπάτο της Αχαΐας και χρονικά στη διάρκεια της σταυροφορικής παρουσίας (1205-1430), επιτρέπει την ανάπτυξη του εκθεσιακού υλικού σε ενότητες με βάση τις όψεις της ελλαδικής πολυπολιτισμικής σταυροφορικής κοινωνίας, με στόχο να προβληθεί ο βίος και ο υλικός πολιτισμός της, οι θεσμοί, οι ιδέες και οι συλλογικές νοοτροπίες της. Η εκθεσιακή αφήγηση είναι πολυκεντρική, χωρίς υποχρεωτική πορεία, ώστε η περιήγηση να διαμορφώνεται ελεύθερα, με τον επισκέπτη να μπορεί, χωρίς την απώλεια του αφηγηματικού μίτου, να ακολουθεί την δική του διαδρομή για να αισθάνεται τη γοητεία της ανακάλυψης των πτυχών του μεσαιωνικού κόσμου, περιηγούμενος ελεύθερα μέσα σε ένα σταυροφορικό κάστρο. Έτσι, το βασικό σενάριο της έκθεσης οργανώνεται σε τρεις κύκλους.
»Ο πρώτος πληροφορεί τον επισκέπτη για την οργάνωση και χρήση του πελοποννησιακού χώρου μετά την ίδρυση του σταυροφορικού πριγκιπάτου, για τα κάστρα, τις πόλεις και τα χωριά. Εστιάζει στο παράδειγμα της Γλαρέντζας, της σημαντικότερης πόλης του Πριγκιπάτου. Παρουσιάζει το Χλεμούτσι ως το χαρακτηριστικότερο φραγκικό κτίσμα στην Πελοπόννησο. Βασικό έκθεμα είναι το μνημειακό κέλυφος της έκθεσης, το Clermont, ένα “εμφύτευμα” της δυτικής αρχιτεκτονικής παράδοσης στη βυζαντινή πολιτισμική επικράτεια. Το περίκλειστο οχυρό συγκρότημα, χαρακτηριστικό δείγμα γαλλικού κάστρου, ήταν πριγκιπική κατοικία και σύμβολο κυριαρχίας και επίδειξης του φράγκου ηγεμόνα. Ακολουθεί η ενότητα για τη γοτθική αρχιτεκτονική που εισάγεται από τους σταυροφόρους στο πελοποννησιακό τοπίο και εμπλουτίζει το μνημειακό του παλίμψηστο με γοτθικούς ναούς, οχυρώσεις και βυζαντινά μνημεία με ισχυρές δυτικές επιδράσεις. Ο πρώτος κύκλος αναπτύσσεται στις αίθουσες δίπλα στην πύλη για να ενημερώνεται έγκαιρα ο εισερχόμενος, ώστε να κατανοήσει καλύτερα το κάστρο καθώς θα το περιδιαβαίνει βλέποντας την έκθεση. Οι θολωτοί χώροι που στέγαζαν το παρεκκλήσι και τη μεγάλη αίθουσα υποδοχής διατηρούνται χωρίς αναστηλωτικές επεμβάσεις και προσφέρουν με το μέγεθός τους ένα εντυπωσιακό παράδειγμα σταυροφορικής αρχιτεκτονικής. Πινακίδες εποπτικού υλικού σε συγκεκριμένα σημεία του κάστρου συμφύρουν την εκθεσιακή ενότητα με το ίδιο το μνημείο, επιτρέποντας στο επισκέπτη να εμπεδώσει περιηγούμενος την παρεχόμενη από την έκθεση ιστορική πληροφορία.
»Ο δεύτερος κύκλος εισάγει τον επισκέπτη στον κόσμο των ιδεών, των φεουδαρχικών θεσμών και της πίστης. Η έλευση των σταυροφόρων, η ίδρυση του πριγκιπάτου και οι ηγεμόνες του, το φεουδαλικό σύστημα, η ιπποτική αρετή, ο ιππότης και η γυναίκα στη μεσαιωνική κοινωνία είναι οι υποενότητες που συγκροτούν την πρώτη ενότητα. Η δεύτερη είναι αφιερωμένη στον κόσμο της χριστιανικής πίστης και λατρείας στη λατινική εκδοχή της και στις ταφικές πρακτικές των σταυροφόρων. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τη θεματική τους και τα σχετικά εκθέματα (οικόσημα, εξαρτήματα ενδυμασίας, γλυπτός και ζωγραφικός διάκοσμος), οι ενότητες αναπτύσσονται στο étage noble, στον όροφο της πτέρυγας διαμονής της πριγκιπικής οικογένειας.
»Κατ’ αντιδιαστολή, ο τρίτος κύκλος, που περιλαμβάνει τον κόσμο της καθημερινότητας, κοινής για Φράγκους και Ρωμιούς, τη ζωή στο μεσαιωνικό σπίτι, την κουζίνα και το τραπέζι, την ψυχαγωγία μαζί με το εμπόριο, την εργασία και τα επαγγέλματα, με εκθέματα χρηστικά αντικείμενα του υλικού πολιτισμού, αναπτύσσεται στην ισόγεια αίθουσα της πτέρυγας, που λειτουργούσε αντίστοιχα ως χώρος καθημερινών δραστηριοτήτων του βοηθητικού προσωπικού του κάστρου και ως αποθήκη».
Ο μουσειογραφικός σχεδιασμός έγινε με στόχο τη διατήρηση και ανάδειξη των μορφολογικών και τυπολογικών χαρακτηριστικών του κάστρου. Η έκθεση προσφέρει στον επισκέπτη μια εύληπτη και συνοπτική εικόνα της σταυροφορικής Πελοποννήσου, παραπέμποντας ταυτόχρονα τους επισκέπτες στα σημαντικότερα μνημεία της περιοχής. Οι πρόσφατες αρχαιολογικές έρευνες ανέδειξαν άγνωστες πτυχές μιας παραγνωρισμένης εποχής, φορτισμένης αρνητικά με τον τίτλο φραγκοκρατία, ο οποίος υποδήλωνε περίοδο παρακμής υπό ξένη κυριαρχία. Η έκθεση ενσωματώνει τα νέα στοιχεία και προτείνει μια διαφορετική αφήγηση για τη σταυροφορική Πελοπόννησο. Αντί για μια εποχή καταπίεσης, την αναγιγνώσκει σαν μια περίοδο εξελίξεων στο πεδίο του καθημερινού βίου και του υλικού πολιτισμού, αντιφάσεων και ανασυνθέσεων στο πεδίο των νοοτροπιών και των αναπαραστάσεων.
Η σύνδεση του Μοριά με τη Δυτική Ευρώπη, η ένταξή του σε ένα δυναμικό και εξωστρεφές διεθνές σύστημα, η οικοδομική και η καλλιτεχνική δραστηριότητα είναι μάρτυρες μιας δημιουργικής περιόδου, κατά την οποία Φράγκοι και Ρωμιοί συναντήθηκαν, συγκρούστηκαν αλλά και συνεργάστηκαν. Οι Δυτικοί αναζήτησαν στον Μοριά τη Nova Francia, την προίκισαν με εντυπωσιακά γοτθικά κτήρια ακολουθώντας μια φθίνουσα διαδρομή από την επιβολή στην εξαφάνιση. Από την άλλη, οι Ρωμιοί γρήγορα πέρασαν από την υποταγή στην ενσωμάτωση στο φεουδαλικό σύστημα, όπως μαρτυρά το πλήθος των ορθόδοξων ναών που ανεγέρθηκαν. Συγχρόνως όμως συσπειρώθηκαν με βάση το θρησκευτικό δόγμα και τη γλώσσα και ανέπτυξαν τάσεις διαχωρισμού και συνταυτισμού τους πάνω στο αντιθετικό ζεύγος Εμείς και οι Άλλοι, συνειδητοποιώντας τελικά την ιδιαίτερη πολιτισμική τους ταυτότητα.
Μέσα στα λίγα τετραγωνικά του ανοιχτού μουσείου του πριγκιπικού κάστρου επιχειρείται να αναδειχθεί ένα ακόμη στρώμα στη στρωματογραφία του ιστορικού παλίμψηστου της Πελοποννήσου. Ανασυστήνονται συνεκδοχικά απόψεις της ελλαδικής μεσαιωνικής κοινωνίας μέσα από το αναπόφευκτα αποσπασματικό αρχαιολογικό υλικό. Η έκθεση, ως εμπράγματη δημοσίευση του κάστρου και των εκθεμάτων, έχει κατά κύριο λόγο παιδευτική διάσταση, αφού προσφέρει στοιχεία αυτογνωσίας και ταυτότητας στους μοραΐτες και αποκαθιστά τη σταυροφορική περίοδο ως συνιστώσα της συλλογικής τους μνήμης και ως συστατικό στοιχείο της ιστορίας του τόπου.
Η δημιουργία της μουσειακής έκθεσης με τίτλο «Η εποχή των ιπποτών – Οι σταυροφόροι στον Μοριά» στο Κάστρο Χλεμούτσι στον Δήμο Κάστρου Κυλλήνης Ηλείας ολοκληρώθηκε το 2009 με πιστώσεις του Γ’ ΚΠΣ (ΕΠ Πολιτισμός).
