Ο Νίκος Ζούρος είναι γεωλόγος, διδάκτορας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, καθηγητής στο τμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Έχει σχεδόν 30 χρόνια διδακτικής και ερευνητικής εμπειρίας, στο Τμήμα Γεωλογίας του Αριστοτέλειου και στο Τμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, έρευνα που κατέληξε σε περισσότερες από 100 δημοσιεύσεις σε διεθνή περιοδικά, βιβλία και πρακτικά συνεδρίων, και σε περισσότερα από 15 βιβλία.

Άμισθος διευθυντής του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου από την ίδρυσή του το 1995, ο Νίκος Ζούρος συνέδεσε το όνομά του με το μοναδικό γεωλογικό φαινόμενο του απολιθωμένου δάσους, του μουσείου στο Σίγρι, με τη δυνατότητα της ανάπτυξης μέσω του πολιτισμού. Εκ των συνδημιουργών της υπόθεσης των γεωπάρκων στη Λέσβο, στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και πλέον στον πλανήτη, ο Νίκος Ζούρος πρόσφατα εξελέγη Πρόεδρος της Διοικούσας Επιτροπής του Παγκόσμιου Δικτύου Γεωπάρκων UNESCO. Για όλα αυτά μίλησε μαζί του ο ανταποκριτής του Αθηναϊκού/Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων, Στρατής Μπαλάσκας.

Ε: Τον τελευταίο καιρό μιλάμε πολύ συχνά για το Γεωπάρκο στη Λέσβο; Πώς γεννήθηκε η ιδέα αυτής της ιστορίας;

Α: Η ιδέα για τη δημιουργία Γεωπάρκου στη Λέσβο δημιουργήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του ‘90 σε μια προσπάθεια να αναδειχθεί σε διεθνές επίπεδο ένα μοναδικό και ιδιαίτερο μνημείο της φύσης, το απολιθωμένο δάσος της Λέσβου. Ενώσαμε, λοιπόν, τον προβληματισμό μας με άλλες περιοχές που διέθεταν επίσης σημαντικά γεωλογικά μνημεία και αναζητούσαν αποτελεσματικούς τρόπους προστασίας, ανάδειξης και διαχείρισής τους. Έτσι ξεκίνησε η ιδέα της δημιουργίας Γεωπάρκων, ως περιοχών στις οποίες αναδεικνύονται τα τεκμήρια της ιστορίας της γης και επιδιώκεται η επανασύνδεση των ανθρώπων με την ιστορία του Πλανήτη. Πρόκειται για μια θεώρηση που επιδιώκει να ξαναδεί τον άνθρωπο, ο οποίος μέσα από το σύγχρονο τρόπο ζωής και την τεχνολογική εξέλιξη έχει αποκοπεί από βασικά στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος και παραβλέπει ότι οι άνθρωποι είναι τμήμα αυτής της φύσης. Σε μια δημιουργική σχέση με τη φύση, η οποία στο παρελθόν ήταν ιδιαίτερα στενή γιατί ο άνθρωπος αισθανόταν αδύναμος και υποχρεωμένος να υπακούει στους φυσικούς νόμος. Οι φυσικές διεργασίες στη λιθόσφαιρα όμως μας αφορούν και σήμερα γιατί επηρεάζουν ουσιαστικά τις ζωές μας. Δείτε για παράδειγμα το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής που αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις για το μέλλον της ανθρωπότητας. Άρα το μέλλον βρίσκεται στην επανασύνδεση με τη φύση και όχι στην αλαζονεία της επιβολής που προσπαθεί ο ίδιος να επιτύχει πάνω στα φυσικά φαινόμενα, πράγμα που είναι αδύνατο στην πραγματικότητα.

Ε: Κι από την ιδέα πώς φτάσαμε στην υλοποίησή της;

Α: Θεωρήσαμε σημαντικό να γίνει μια συντονισμένη προσπάθεια για να διατηρηθούν, και να αναδειχθούν τεκμήρια που συγκροτούν την ιστορία της Γης προκειμένου να κατανοήσουμε καλύτερα τη γεω-ιστορική εξέλιξη του πλανήτη. Βασικό στοιχείο της πρωτοβουλίας ήταν επομένως η ανάγκη συνεργασίας και δικτύωσης μεταξύ φορέων που έχουν την ευθύνη της προστασίας και διαχείρισης φυσικών μνημείων στην Ευρώπη με σκοπό την ευαισθητοποίηση των πολιτών για τα μνημεία της γεωλογικής ιστορίας του πλανήτη μας και η προσέλκυση επισκεπτών στις περιοχές που φιλοξενούν σημαντικά μνημεία της ιστορίας της γης.

Η δικτύωση ξεκίνησε τον Ιούνιο του 2000 μέσω της συνεργασίας τεσσάρων φορέων που είχαν την ευθύνη γεωλογικών μνημείων από διαφορετικές ευρωπαϊκές χώρες, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ισπανία και την Ελλάδα, όπου ως Γεωπάρκο αναγνωρίστηκε η προστατευόμενη περιοχή του Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου. Η διακρατική αυτή συνεργασία είχε τη στήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης μέσω του προγράμματος Leader. Στο αρχικό δίκτυο προστέθηκαν γρήγορα και άλλες περιοχές και σιγά-σιγά μεγάλωσε, ώστε να περιλάβει το 2015 69 περιοχές από 23 ευρωπαϊκές χώρες.

Βασική αρχή της συνεργασίας ήταν από τα πρώτα της βήματα η παροχή ποιοτικών υπηρεσιών στους επισκέπτες και η αυστηρή τήρηση προδιαγραφών λειτουργίας που σχετίζονται με την ανάδειξη και προστασία των φυσικών μνημείων και την ασφάλεια των επισκεπτών.

Ε: Μια και μιλήσαμε για επισκέπτες. Τι ιδιαίτερο προσφέρουν στους επισκέπτες τους τα γεωπάρκα;

Α: Στους επισκέπτες των Γεωπάρκων προσφέρονται δράσεις ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης για τα γεωλογικά μνημεία καθώς και ποικίλες δραστηριότητες τουρισμού φύσης, ώστε να μπορέσουν να γνωρίσουν και να κατανοήσουν τη σημασία των γεωλογικών μνημείων, να απολαύσουν το τοπίο, την οικολογική ποικιλία και την πολιτιστική κληρονομιά του τόπου που τα φιλοξενεί. Με το τρόπο αυτό τα στοιχεία της τοπικής ταυτότητας μετατρέπονται σε σημαντικούς τοπικούς πόρους για την τοπική οικονομία. Προσφέρουν ταυτόχρονα απασχόληση σε νέες δραστηριότητες ιδιαίτερα σε νέους και εισόδημα από την αξιοποίηση των φυσικών και πολιτιστικών στοιχείων αλλά και των τοπικών προϊόντων και της γαστρονομίας της περιοχής.

Ε: Κάπου η ιδέα των γεωπάρκων υιοθετήθηκε και από την UNESCO…

Α: Ναι… Η UNESCO στήριξε από τα πρώτα βήματα την πρωτοβουλία αυτή και το 2004 αποφασίστηκε η δημιουργία του Παγκόσμιου Δικτύου Γεωπάρκων στο οποίο εντάχθηκαν περιοχές από όλο τον κόσμο συνδέοντας την ανάδειξη των γεωλογικών μνημείων με τη βιώσιμη ανάπτυξη των περιοχών που τα φιλοξενούν. Σήμερα στο Παγκόσμιο Δίκτυο Γεωπάρκων συμμετέχουν 120 περιοχές από 33 χώρες. Τον Νοέμβριο του 2015 η γενική διάσκεψη της UNESCO ομόφωνα αποφάσισε τη δημιουργία ενός νέου Διεθνούς Προγράμματος στο οποίο εντάσσονται όλες οι περιοχές που συμμετέχουν στο Παγκόσμιο Δίκτυο Γεωπάρκων και αναγνωρίζονται πλέον ως Παγκόσμια Γεωπάρκα UNESCO.

Ε: Να επιστρέψουμε στη Λέσβο; Τι είναι το γεωπάρκο της Λέσβου;

Α: Το 2012 με τη σύμπραξη του Δήμου Λέσβου, του Πανεπιστημίου Αιγαίου και του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου η αναγνώριση του γεωπάρκου επεκτάθηκε και περιέλαβε ολόκληρη τη Λέσβο, δίνοντας έμφαση στην ανάδειξη των γεωλογικών μνημείων και της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς του νησιού.

Ε: Η διεθνής πρωτοβουλία για τα γεωπάρκα πώς αξιοποιήθηκε στη Λέσβο;

Α: Η περιοχή του Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου έχει ανακηρυχθεί διατηρητέο μνημείο της φύσης το 1985, περιλαμβάνεται στις προστατευμένες περιοχές του Δικτύου Natura 2000, ενώ προστατεύεται επίσης από τη Συνθήκη της Βαρκελώνης. Όμως η ένταξη στο Ευρωπαϊκό και το Παγκόσμιο Δίκτυο Γεωπάρκων συνέβαλε στην εφαρμογή της θεσμικής προστασίας του Μνημείου μέσω της ευαισθητοποίησης του κοινού για την αξία και την ανάγκη προστασίας του μνημείου και τις ποικίλες δράσεις που σχεδιάστηκαν και εφαρμόστηκαν ώστε να το καταστήσουν προσβάσιμο αλλά και προσιτό σε μεγάλους και μικρούς.

Ε: Ποια είναι η σχέση του Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου με το Γεωπάρκο της Λέσβου;

Α: Το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου αποτελεί τον φορέα λειτουργίας του Γεωπάρκου Λέσβου. Οι εκθεσιακοί του χώροι λειτουργούν ως ένα ερμηνευτικό πλαίσιο για την ανάδειξη και ερμηνεία των γεωλογικών μνημείων και της γεω-ιστορικής εξέλιξης της Λέσβου.

Η εκθεσιακή παρουσίαση των ευρημάτων του Απολιθωμένου Δάσους της Λέσβου γίνεται με τρόπο που προβάλλει την παγκόσμια σημασία του για την κατανόηση της εξέλιξης της ζωής στη γη. H παγκόσμια αξία του Απολιθωμένου Δάσους βρίσκεται στο γεγονός ότι συνιστά μοναδικά στο είδος τους απολιθωμένα δασικά οικοσυστήματα, που αποτελούν εξαιρετικές μαρτυρίες για την εξέλιξη της ζωής, των οικοσυστημάτων και των κλιματικών συνθηκών πριν από 20 περίπου εκατομμύρια χρόνια, την περίοδο του Κάτω Μειοκαίνου.

Το πλήθος και η ποικιλία ειδών της χλωρίδας και πανίδας που έχουν προσδιοριστεί, καθώς και η δυνατότητα που προσφέρεται για τη σύγκριση του απολιθωμένου οικοσυστήματος με τα σύγχρονα οικοσυστήματα της Λέσβου, που συγκροτούν μια εξέχουσας σημασίας μεταβατική ζώνη ανάμεσα στην Ασία και την Ευρώπη, συνιστά παγκόσμια μοναδικότητα. Η ανάδειξη της σημασίας των τεκμηρίων που μας προσφέρει η μελέτη του απολιθωμένου δάσους για την κατανόηση των αποτελεσμάτων της κλιματικής αλλαγής υπογραμμίζει το εύρος και την παγκόσμια διάσταση του μνημείου.

Στη Λέσβο η ανάδειξη των τεκμηρίων των γεωλογικών διεργασιών που οδήγησαν στην ανάδυση του ελληνικού χώρου, η έντονη ηφαιστειακή δραστηριότητα η οποία συνδέεται με τη δημιουργία του μνημείου και τα μεταγενέστερα εξελικτικά στάδια που διαμόρφωσαν το σημερινό αρχιπέλαγος των νησιών του Αιγαίου, συνδέει το γεωλογικό περιβάλλον με την παρουσία του ανθρώπου στο χώρο, και τη σχέση του τοπίου και των φυσικών πόρων με την αυγή του Αιγαιακού πολιτισμού.

Ε: Μιλάμε δηλαδή για ένα μοναδικό μουσείο; Ή για μια μοναδική υπόθεση;

Α: Και δεν είναι η μόνη. Μια ακόμη παγκόσμια μοναδικότητα του νησιού είναι η σχέση του με τον Αριστοτέλη και τον Θεόφραστο και την παρουσία τους εδώ, συνδέεται με τη θεμελίωση των φυσικών επιστημών. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Θεόφραστος, ο οποίος γεννήθηκε στην Ερεσό, ανάμεσα στα πολλά έργα του, έγραψε το «Περί λίθων», το πρώτο επιστημονικό σύγγραμμα για τη συστηματική ταξινόμηση των πετρώματων, και το «Περί των λιθουμένων», την πρώτη πραγματεία για τα απολιθώματα, έχοντας παρατηρήσει τα απολιθωμένα δένδρα να ξεπροβάλλουν σε κάθε βήμα του στη γενέθλια γη.

Όλα τα παραπάνω στοιχεία αναδεικνύονται από τις δράσεις του Γεωπάρκου Λέσβου που προσελκύουν, πέρα από τους καλοκαιρινούς επισκέπτες, συνεδριακές εκδηλώσεις, επιστημονικές ομάδες, σχολεία και πανεπιστήμια από την Ελλάδα και ολόκληρο τον κόσμο.

Τα εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολεία, τα προγράμματα υπαίθριας άσκησης για φοιτητές, οι δράσεις εθελοντικής εργασίας προκαλούν το ενδιαφέρον και τη συμμετοχή σχολείων από την Ευρώπη και την Ασία, με πιο πρόσφατο παράδειγμα το γυμνάσιο της πόλης Toyoka από την Ιαπωνία αλλά και πανεπιστημίων από το Ηνωμένο Βασίλειο, τις ΗΠΑ, τη Γερμανία, την Αυστρία, την Κίνα ή την Ταϋλάνδη. Πρόσφατα το πανεπιστήμιο Γεωεπιστημών του Πεκίνου, που δημιούργησε εκπαιδευτική βάση στη Λέσβο σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Αιγαίου.

Ε: Σε αυτή την ιστορία πού βρίσκεται η τοπική κοινωνία;

Α: Το Γεωπάρκο Λέσβου επιδιώκει συνέργειες με τα Μουσεία της Λέσβου, το Επιμελητήριο Λέσβου και τους τουριστικούς φορείς, με στόχο την παροχή ενημέρωσης στους επισκέπτες, αλλά και την προβολή του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου της Λέσβου. Πολύτιμοι συμπαραστάτες στην προσπάθεια αυτή είναι εθελοντικές οργανώσεις, πολιτιστικά σωματεία και φορείς που αγκάλιασαν και υιοθέτησαν την προσπάθεια ανάδειξης του Γεωπάρκου Λέσβου. Το Σώμα Ελλήνων Προσκόπων με ένα πλήθος δράσεων και εκδηλώσεων, το Σώμα Ελληνικού Οδηγισμού, η Λεσβιακή Παροικία, η Ομοσπονδία Λεσβιακών Συλλόγων Αττικής (ΟΛΣΑ), πολιτιστικά σωματεία στη Μυτιλήνη, στο Πλωμάρι, τη Γέρα, τη Συκαμνιά συμβάλλουν στην ανάδειξη της προσπάθειας.

Μακρόχρονη συνεργασία έχει αναπτυχθεί επίσης με τους γυναικείους αγροτουριστικούς συνεταιρισμούς, χειροτεχνίες και παραγωγούς τοπικών προϊόντων για τη δημιουργία εκδηλώσεων, όπως οι καλοκαιρινές εκδηλώσεις «Γιορτές της Γης» και η γιορτή αγροτουρισμού.

Ε: Κάπως έτσι άρχισε ένα ταξίδι σε όλο τον κόσμο;

Α: Το Μουσείο με τη συνεργασία των πανεπιστημίων Θεσσαλονίκης και Αιγαίου και πολλών άλλων φορέων δημιούργησε την έκθεση «Αιγαίον – η γέννηση ενός Αρχιπελάγους» η οποία μετά την παρουσίαση της στην Θεσσαλονίκη και την Αθήνα περιοδεύει σε χώρες του εξωτερικού, προβάλλοντας την ομορφιά και την επιστημονική αξία των γεωμνημείων και των ανεπανάληπτων τοπίων των νησιών του Αιγαίου. Η παρουσία της έκθεσης ταυτόχρονα την περίοδο αυτή στο Σικάγο των ΗΠΑ και στη Μόσχα, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του αφιερωματικού έτους Ελλάδας στη Ρωσία, υπογραμμίζει τη σημασία που μπορούν να έχουν οι δράσεις ανάδειξης των γεωλογικών μνημείων και των τοπίων για την τουριστική προβολή του φυσικού πλούτου της χώρας μας.

Ε: Ποιες είναι οι πιο πρόσφατες δράσεις του Γεωπάρκου Λέσβου;

Α: Στο πλαίσιο των ερευνητικών εργασιών που εκπονεί το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους στη Λέσβο τα τελευταία 20 χρόνια, αποκαλύφθηκαν στην περιοχή του Απολιθωμένου Δάσους πολλές νέες απολιθωματοφόρες θέσεις με νέα είδη φυτών καθώς και απολιθώματα ζώων, όπως προβοσκιδωτών, μικροθηλαστικών, ερπετών, ψαριών και ασπονδύλων τα οποία έζησαν στην περιοχή κατά τη γεωλογική περίοδο του Κάτω Μειόκαινου. Ανάμεσα τους ξεχωρίζει το Δεινοθήριο, συγγενική μορφή του ελέφαντα, σπανιότατο εύρημα, όχι μόνο για τον ελληνικό χώρο. Ελάχιστα δείγματα του είδους αυτού ηλικίας Κατωτέρου Μειοκαίνου έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα.

Σήμερα το Μουσείο βρίσκεται στην κορύφωση της προσπάθειας για την καλύτερη αξιοποίηση των δράσεων ανάδειξης γεωλογικών μνημείων της Λέσβου στο πλαίσιο τριών μεγάλων ερευνητικών έργων.

Το πρώτο αφορά την ανάδειξη και αξιοποίηση του υποθαλάσσιου τμήματος του απολιθωμένου δάσους που βρίσκεται στο θαλάσσιο χώρο του κόλπου του Σιγρίου και της νησίδας Νησιώπη.

Η αξιοποίηση και ανάδειξη του θαλάσσιου τμήματος του Απολιθωμένου Δάσους γίνεται με τη δημιουργία επισκέψιμου θαλάσσιου πάρκου-μουσείου που περιλαμβάνει το χερσαίο τμήμα της νησίδας αλλά και το θαλάσσιο τμήμα γύρω από τη Νησιώπη. Η ανάδειξη του Απολιθωμένου Δάσους της Νησιώπης συμπληρώνει την εικόνα του Απολιθωμένου Δάσους της Λέσβου και ταυτόχρονα προβάλλει τον πλούτο τον σύγχρονων οικοσυστημάτων της περιοχής. Η λειτουργία του Θαλάσσιου Πάρκου της Νησιώπης συμβάλλει στην προώθηση ειδικών μορφών τουρισμού και στην τοπική ανάπτυξη, ενώ παράλληλα συμβάλλει στην προστασία και διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος.

Το δεύτερο έργο αφορά τις σωστικές ανασκαφές κατά μήκος του υπό κατασκευή οδικού άξονα Καλλονής-Σιγρίου, ο οποίος διασχίζει την προστατευόμενη περιοχή του Απολιθωμένου Δάσους. Κατά τη διάρκεια των εκσκαφών έχουν εντοπιστεί δεκάδες απολιθωμένοι κορμοί δένδρων, φυλλοφόροι ορίζοντες, κλαδιά και ριζικά συστήματα δένδρων. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η συγκεκριμένη σωστική ανασκαφή απολιθωμάτων αποτελεί τη μεγαλύτερη που έχει πραγματοποιηθεί μέχρι σήμερα στην Ελλάδα, τόσο από άποψη έκτασης όσο και από την άποψη αριθμού ευρημάτων. Για το λόγο αυτό αποτελεί χώρο ιδιαίτερης επιστημονικής και ερευνητικής αξίας και ύψιστης σημασίας για τη μελέτη των φυτικών απολιθωμάτων. Η ολοκλήρωση των έργων ανάδειξης των απολιθωμάτων θα δημιουργήσει ένα μοναδικό στο είδος του υπαίθριο Μουσείο κατά μήκος του οδικού άξονα που οδηγεί στο Σίγρι.

Το τρίτο έργο αφορά την ανάδειξη, σήμανση και προβολή των γεωλογικών μνημείων της Λέσβου που βρίσκονται διάσπαρτα σε όλη την έκταση της Λέσβου. Πολλές από τις θέσεις αυτές συνδέονται με σημαντικά μνημεία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η προσπάθεια ανάδειξης, ερμηνείας και παρουσίασης στους Έλληνες και ξένους επισκέπτες των γεωλογικών μνημείων της Λέσβου δημιουργεί μια εξαιρετικής σπουδαιότητας διαδρομή περιήγησης στο γεωλογικό χρόνο και τη γεω-ιστορική εξέλιξη της χώρας μας. Οι γεώτοποι της Λέσβου αποτελούν τεκμήρια της μακράς και πολύπλοκης διαδικασίας που οδήγησε από την καταστροφή του ωκεανού της Τηθύως, που κάποτε χώριζε την Ευρώπη από την Αφρική, στην ανάδυση του ελληνικού χώρου και τη δημιουργία των ελληνικών οροσειρών και τέλος στη διαμόρφωση του ελληνικού αρχιπελάγους.