Ογκώδες και επιβλητικό, δεσπόζει στο σύγχρονο πολεοδομικό ιστό της Άρτας, καθώς είναι κτισμένο σε λοφίσκο, κοντά στον ποταμό Άραχθο, ορατό σχεδόν εξ ολοκλήρου από όλες τις πλευρές του. Το Κάστρο της Άρτας, αδιάψευστος μάρτυρας της ιστορικής ταυτότητας της πόλης, που κατοικήθηκε και ήκμασε από τους αρχαίους μέχρι και τους μεσαιωνικούς χρόνους, είναι ανοικτό για το κοινό από τις 9:30 το πρωί έως τις 5:30 το απόγευμα (προσωρινό ωράριο λειτουργίας) καθημερινά, εκτός Δευτέρας.
Από το ενημερωτικό φυλλάδιο που έχει εκδόσει η Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας, αντλούμε ενδιαφέροντα στοιχεία για την ίδρυση και την ιστορία του. Όπως ότι η ίδρυσή του «στη βορειοανατολική πλευρά της Άρτας δεν επιλέχθηκε τυχαία, καθώς η βόρεια και ανατολική πλευρά του ήταν φυσικά οχυρές από τον ποταμό Άραχθο». Άλλωστε στη βόρεια και στην ανατολική πλευρά του βυζαντινού Κάστρου σώζονται τμήματα της οχύρωσης της αρχαίας Αμβρακίας, γεγονός που αποδεικνύει ότι και οι κάτοικοι της αρχαίας πόλης είχαν αντιληφθεί τη στρατηγική σημασία της θέσης.
Όσον αφορά τη χρονολόγηση του Κάστρου, δεν μπορεί να υπολογιστεί με ακρίβεια δεδομένου ότι το μνημείο έχει υποστεί πολλές επεμβάσεις στο πέρασμα του χρόνου. Σύμφωνα με το ενημερωτικό φυλλάδιο: «Πιθανολογείται ότι οχυρώθηκε για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια της μεσοβυζαντινής περιόδου και ανακαινίστηκε στους υστεροβυζαντινούς χρόνους από τον Μιχαήλ Β’ Κομνηνό Δούκα».
Το Κάστρο καθ’ όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής περιόδου δέχτηκε πολιορκίες και επιθέσεις από άλλους Βυζαντινούς ηγεμόνες και από ξένα στρατεύματα. Το 1449, το Κάστρο αλλά και την πόλη της Άρτας κατέλαβαν μετά από συνθηκολόγηση οι Οθωμανοί. Το 1796 και έως το 1820 περιήλθε στην κυριαρχία του Αλή πασά των Ιωαννίνων, ο οποίος το επισκεύασε και το βελτίωσε.
Σταθμοί της περιήγησης
Στο εσωτερικό του Κάστρου, την προσοχή του επισκέπτη προσελκύει ένα μεγάλων διαστάσεων βυζαντινό κτίσμα που σώζεται αποσπασματικά. Πιθανολογείται ότι ήταν το μέγαρο των ηγεμόνων του Δεσποτάτου της Ηπείρου, και ίσως ταυτίζεται με το «βασιλικό ανάκτορο» που αναφέρει ο Εβλιγιά Τσελεμπή.
Aριστερά της κύριας πύλης ο επισκέπτης συναντά την είσοδο προς την εσωτερική ακρόπολη, το Ουτς Καλέ. Είναι ένας μεγάλος τριγωνικός εσωτερικός χώρος που λειτουργούσε ως το τελευταίο καταφύγιο των αμυνομένων, σε περίπτωση πολιορκίας. Στο χώρο αυτό υπάρχουν δύο κτίρια της εποχής της Τουρκοκρατίας, στο ένα από τα οποία βρίσκεται εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα με παράσταση λέοντα. Επίσης, στο στόμιο πηγαδιού που υπάρχει στο εσωτερικό της ακρόπολης διακρίνεται οικόσημο, που πιθανώς αποδίδεται στην οικογένεια Ορσίνι.
Η αποκατάσταση του Κάστρου
Η αποκατάσταση και ανάδειξη του Κάστρου της Άρτας πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια των ετών 2011-2015. Στο πλαίσιο του έργου έγιναν εργασίες στερεώσεων και περιορισμένων αποκαταστάσεων των φθορών που είχε υποστεί κατά τη διάρκεια αιώνων το μνημείο. Επίσης αντιμετωπίστηκαν τα δομικά προβλήματα και επετεύχθη η περαιτέρω προστασία του από τη φθορά του χρόνου και τα στοιχεία της φύσης, ενώ διαμορφώθηκαν λιθόστρωτες διαδρομές για τη διευκόλυνση των επισκεπτών του μνημείου.
