Ο άγιος Νικόλαος στο Μουσείο Ζακύνθου

Μια βυζαντινή τοιχογραφία από τον ναό Αγίου Νικολάου Μεγαλομάτη, στο Σκοπό Ζακύνθου, που απεικονίζει τον Άγιο Νικόλαο και πλέον εκτίθεται στο Μουσείο Ζακύνθου, μας παρουσιάζουν η Προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ζακύνθου, Χριστίνα Μερκούρη, και η αρχαιολόγος Μαρία Καραγιαννιώτη, με αφορμή τον εορτασμό του αγίου στις 6 Δεκεμβρίου.

«Ο άγιος Νικόλαος, επίσκοπος Μύρων της Λυκίας, εικονίζεται μέσα σε γραπτό ορθογώνιο πλαίσιο, ολόσωμος, μετωπικός, ντυμένος με αρχιερατική στολή αποτελούμενη από βυσσινί φαιλόνιο, υπόλευκο ωμοφόριο και στιχάριο με επιμάνικα. Με το δεξί χέρι ευλογεί και με το αριστερό κρατάει ευαγγέλιο. Το βλέμμα του είναι στραμμένο προς τα δεξιά. Πάνω από τους ώμους του, στηθαίοι και σε μικρότερη κλίμακα, ο Χριστός και η Παναγία, οι οποίοι προσφέρουν στον άγιο ευαγγέλιο και ωμοφόριο, που μόλις διακρίνεται στα χέρια της Θεοτόκου. Πρόκειται για αναφορά στο θαύμα που συνέβη κατά την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια, το 325. Κατά τη διάρκεια της Συνόδου ο αυτοκράτορας καθαίρεσε και φυλάκισε τον άγιο, επειδή ράπισε τον αιρετικό Άρειο. Ο Χριστός και η Παναγία εμφανίστηκαν τη νύχτα στη φυλακή και του επέστρεψαν τα δηλωτικά του αρχιερατικού αξιώματός του. Πάνω από την κεφαλή του αγίου, δεξιά ως προς το θεατή, διακρίνεται με γαλάζια γράμματα η επιγραφή: ΝΙΚΟΛΑΟ[Σ]. Η τοιχογραφία παρουσιάζει σημαντικές φθορές και το κατώτερο τμήμα της είναι κατεστραμμένο.

»Η παράσταση είναι λιτή και συμμετρική. Η σχηματοποιημένη, γραμμική και επίπεδη μορφή του αγίου Νικολάου, με τα μεγάλα και εκφραστικά μάτια, τοποθετεί την τοιχογραφία στις τελευταίες δεκαετίες του 12ου αιώνα.

»Η τοιχογραφία προέρχεται από τον βυζαντινό ναό του Αγίου Νικολάου του Μεγαλομάτη και βρισκόταν στο νότιο πεσσό του κτηρίου. Ο ναός, του οποίου η α΄ οικοδομική φάση ανάγεται περί το 1000, ανήκε στην αρχική του μορφή στον τύπο του δίστυλου σταυροειδούς εγγεγραμμένου με οκταγωνικό πιθανόν τρούλο, νάρθηκα και πρόπυλο. Είναι ένα από τα ελάχιστα δείγματα βυζαντινής ναοδομίας που σώζονται στη Ζάκυνθο και αποτελεί τμήμα ερειπίων μεταγενέστερου μοναστηριακού συγκροτήματος του 18ου αιώνα. Βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του όρους Σκοπός, νοτιοανατολικά της πόλης της Ζακύνθου, δεξιά του χωμάτινου δρόμου που οδηγεί στο μοναστήρι της Παναγίας της Σκοπιώτισσας. Το 1997 κηρύχθηκε –λόγω της σπουδαιότητάς του– αρχαίο μνημείο με ζώνη προστασίας.

»Ο ναός ήταν κατάγραφος, αλλά σώζονται λίγες τοιχογραφίες που ανάγονται στο 12ο αιώνα και κάποιες στο 15ο ίσως αιώνα, επαρχιακής τέχνης. Το 1975 οι τοιχογραφίες του ναού αποτοιχίστηκαν και σήμερα φυλάσσονται στο Μουσείο της Ζακύνθου, με κάποιες από αυτές, όπως η τοιχογραφία του αγίου Νικολάου, να φιλοξενούνται στην αίθουσα Βα του Μουσείου, αποτελώντας τμήμα της μόνιμης έκθεσής του.

»Στη σύγχρονη εποχή ο ναός είχε περιέλθει σε ερειπιώδη κατάσταση. Το έργο για τη “Στερέωση, αποκατάσταση, ανάδειξη του βυζαντινού ναού Αγίου Νικολάου Μεγαλομάτη στο Σκοπό Ζακύνθου” εντάχθηκε με προϋπολογισμό 710.000 ευρώ στον Άξονα Προτεραιότητας “09 – Αειφόρος Ανάπτυξη και Ποιότητα Ζωής Ιονίων Νήσων” του Επιχειρησιακού Προγράμματος “Δυτική Ελλάδα-Πελοπόννησος-Ιόνιοι Νήσοι” του ΕΣΠΑ 2007-2013. Υλοποιήθηκε απολογιστικά και με αυτεπιστασία αρχικά από την 20η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και, από τον Νοέμβριο του 2014, από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ζακύνθου. Το έργο θα ολοκληρωθεί έως τις 31 Δεκεμβρίου 2015».