H Γιούτα Στρόσεκ σπούδασε κλασική και χριστιανική αρχαιολογία στo Γκέτινγκεν, το Βερολίνο και το Έρλανγκεν, όπου έκανε και τη διδακτορική της διατριβή. Στη χώρα μας βρίσκεται εδώ και 20 χρόνια περίπου και έχει την «μεγάλη τιμή και χαρά», όπως λέει, να συμμετέχει στις ανασκαφές στον Κεραμεικό, των οποίων είναι επικεφαλής από το 2012.

Σε αυτήν και τους λίγους αλλά εξαιρετικούς, όπως τους χαρακτηρίζει, συνεργάτες της, οφείλεται η πρόσφατη εντυπωσιακή ανακάλυψη: το «μαντείο των Αθηνών», το μοναδικό (μαντείο) που έχει βρεθεί μέχρι τώρα στην πρωτεύουσα. Με την αφορμή αυτή μιλά αποκλειστικά στο ΑΠΕ-ΜΠΕ για την πολύχρονη και πολυσχιδή δραστηριότητα του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Αθήνα, την πορεία των ερευνών του στην Ελλάδα, την εξόχως ενδιαφέρουσα προϊστορία των ανασκαφών στον Κεραμεικό και ιδίως για το μεγάλο της εύρημα στον χώρο αυτό, το οποίο έχει «τεράστια επιστημονική σημασία: λ.χ. για τις γνώσεις μας της (αρχαίας) ελληνικής θρησκείας, για τα ιερά των μαντείων, τη μαντική πράξη και τη λατρευτική διαδικασία εκεί, ή ακόμα και για τη λατρεία του Απόλλωνα και της Αρτέμιδος».

Το σημείο επισκέφθηκε τον Αύγουστο ο τότε υπουργός Πολιτισμού Ν. Ξυδάκης, ενώ η ίδια θα παρουσιάσει επίσημα το θέμα στις 4 Νοεμβρίου σε μια δημόσια ανακοίνωση στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο. Ο χώρος, ο οποίος παραμένει επισκέψιμος, θα διαμορφωθεί ώστε να είναι ορατός, ενώ τα αυθεντικά ευρήματα θα εκτεθούν εν ευθέτω χρόνω στο μουσείο του Κεραμεικού.

Ε: Κυρία Στρόσεκ, θα μπορούσατε να μας πείτε καταρχάς για το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της Αθήνας, πότε ιδρύθηκε, τι δραστηριότητες έχει, ποιες είναι οι σημαντικότερες ανασκαφές, ανακαλύψεις του στην Ελλάδα;

Α: Το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της Αθήνας ιδρύθηκε το 1872 και άνοιξε στις 9 Δεκεμβρίου 1874. Από το 1888 είναι εγκατεστημένο στο κτίριο της οδού Φειδίου 1, το οποίο κατασκευάστηκε από τον Χάινριχ Σλίμαν σε σχέδια του Ερνέστου Τσίλλερ και του Βίλχελμ Ντέρπφελντ σε όψιμο νεοκλασικό ρυθμό.

Το Ινστιτούτο κάνει επιστημονικές ανασκαφές και επιτόπιες έρευνες σε ολόκληρη την Ελλάδα. Το κέντρο βάρους των ερευνών αυτή τη στιγμή είναι στις ανασκαφές στον Κεραμεικό της Αθήνας, στην Ολυμπία, την Τίρυνθα (σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Άργους-Ναυπλίου), στο Ηραίον της Σάμου και στο Καλαπόδι (σ.σ. το Ιερό του Απόλλωνα στις Άβες της Φωκίδας). Στην Ολυμπία και τον Κεραμεικό της Αθήνας κατασκευάστηκαν, επίσης, από το Ινστιτούτο στο σημείο των ανασκαφών μουσεία τα οποία παραδόθηκαν στο ελληνικό κράτος και σήμερα διοικούνται από τις αρμόδιες εφορίες αρχαιοτήτων.

Τέλος, το Ινστιτούτο διεξάγει όλο το χρόνο σε συνεννόηση με το ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού και τα παραρτήματά του εκτεταμένες εργασίες αποκατάστασης/αναστήλωσης των ανεσκαμμένων/ευρεθέντων μνημείων.

Εκτός τούτων, το Ινστιτούτο λειτουργεί ως σημείο επικοινωνίας για αρχαιολόγους και επιστήμονες κλασικών σπουδών από όλον τον κόσμο. Στο κτίριο του Ινστιτούτου υπάρχει μια έξοχη βιβλιοθήκη με περισσότερους από 70.000 τόμους και φωτοθήκη με περισσότερες από 200.000 φωτογραφίες, οι οποίες κατά το μεγαλύτερο μέρος τους έχουν ψηφιοποιηθεί και βρίσκονται στη διάθεση του κοινού.

Κατά τις ανασκαφές του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Ελλάδα έγιναν πολλές ανακαλύψεις. Ιδιαίτερης σημασίας ευρήματα ήταν τον τελευταίο καιρό οι τοιχογραφίες του μυκηναϊκού ανακτόρου της Τίρυνθας, τοιχογραφίες του 7ου αιώνα π.Χ. στο ιερό του Απόλλωνα των Αβών Φωκίδας και η ομάδα αρχαϊκών γλυπτών η οποία βρέθηκε κάτω από την Ιερά Οδό εντός της Ιεράς Πύλης στον Κεραμεικό της Αθήνας το 2002.

Ε: Το Ινστιτούτο χρηματοδοτείται αποκλειστικά από τη Γερμανία ή και από την Ελλάδα, και αν ναι έχει επηρεάσει η οικονομική κρίση τη δουλειά σας;

Α: Το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο χρηματοδοτείται αποκλειστικά από τη Γερμανία. Αυτό αφορά φυσικά τους Γερμανούς υπαλλήλους, όπως και τους Έλληνες συνεργάτες και υπαλλήλους, καθώς και τα ανασκαφικά έργα και γενικά όλες τις διεξαγόμενες από το Ινστιτούτο έρευνες και πολλά έργα αναστήλωσης και συντήρησης. Αυτά τα οικονομικά συμπληρώνονται εν μέρει και από διεθνείς και γερμανικές χορηγίες και ιδρύματα.

Ε: Ποια είναι τα τρέχοντα ερευνητικά προγράμματά σας στην Αθήνα και γενικά στην Ελλάδα;

Α: Το Ινστιτούτο διεξάγει αυτή τη στιγμή ανασκαφές στο ιερό του Απόλλωνα στο Καλαπόδι, εκτός αυτών στην Ολυμπία και σε συνεργασία με την αρμόδια εφορεία αρχαιοτήτων ανασκαφές στην κάτω πόλη της Τίρυνθας καθώς επίσης και στον Κεραμεικό της Αθήνας.

Ε: Ποια είναι τα ερευνητικά προγράμματα στα οποία συμμετέχετε η ίδια;

Α: Υπό τη δική μου εποπτεία τρέχουν αυτή τη στιγμή δύο ερευνητικά προγράμματα: Πρώτον, η έρευνα των ιερών και της λατρείας στον χώρο των τειχών και της προαστικής νεκρόπολης. Το δεύτερο πρόγραμμα επικεντρώνεται στην έρευνα της διαχείρισης των υδάτων στην αρχαία Αθήνα με βάση τις ανασκαφές στον Κεραμεικό.

Ε: Θα μπορούσατε να μας μιλήσετε για την προϊστορία των ανασκαφών στον Κεραμεικό;

Α: Οι ανασκαφές στον Κεραμεικό ξεκίνησαν το 1863. Τότε, ένας εργάτης σε μια μικρή εκκλησία της Αγίας Τριάδας ανακάλυψε την άκρη ενός ταφικού μνημείου και όταν το αποκάλυψε διαπίστωσε ότι βρισκόταν στη θέση του ακόμα όρθιο όπως ήταν στην αρχαιότητα εδώ και 2.500 χρόνια. Ενημέρωσε την «Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία», η οποία στη συνέχεια ξεκίνησε τις ανασκαφές. Ήδη, το 1863 αποκαλύφθηκε η νότια πλευρά της λεγόμενης ταφικής οδού, στην οποία βρέθηκαν όρθια στη θέση τους ταφικά μνημεία επιφανών αθηναϊκών οικογενειών του 4ου αιώνα π.Χ. Αργότερα, οι ανασκαφές επεκτάθηκαν νοτιοανατολικά και ανακαλύφθηκαν τα τείχη της πόλης και οι πύλες της Αθήνας. Το 1913 εμπιστεύθηκαν τις περαιτέρω ανασκαφές στον Κεραμεικό στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, αφού είχε προϋπάρξει μια γόνιμη συνεργασία επί μια δεκαετία του Γερμανού αρχαιολόγου Άλφρεντ Μπρίκνερ και των Ελλήνων επικεφαλής της Αρχαιολογικής Εταιρείας και άλλων Ελλήνων επιστημόνων, π.χ. του Παναγιώτη Καββαδία, του Κυριάκου Μυλωνά και του Μαρίνου Γερουλάνου. Την εκατοστή επέτειο των γερμανικών ανασκαφών γιορτάσαμε με μια υπέροχη τελετή στον Κεραμεικό στις 16 Ιουλίου του 2013.

Ε: Πόσο καιρό εργάζεστε εσείς ως επικεφαλής των ανασκαφών στον Κεραμεικό; Θα μπορούσατε να μας περιγράψετε τη δική σας δουλειά;

Α: Ως (απλή) επικεφαλής δραστηριοποιούμαι επιτόπου περίπου 20 χρόνια και ως υπεύθυνη επικεφαλής από τον Ιούνιο του 2012. Είναι πάνω από όλα μεγάλη τιμή και χαρά να μπορώ να εργάζομαι σε αυτόν τον θαυμάσιο τόπο στην Αθήνα. Ανεξάρτητα από την οργάνωση και τη διεξαγωγή των καθαυτό ερευνών, στις οποίες συμμετέχουν αυτή τη στιγμή περίπου 40 επιστήμονες από διάφορες χώρες, υπάρχουν και πολλές άλλες όψεις αυτής της εργασίας. Έχω λίγους αλλά εξαιρετικούς συνεργάτες, οι οποίοι εργάζονται στον Κεραμεικό. Ετσι μπορούμε να ανταποκριθούμε στις πολλές νέες απαιτήσεις. Συνολικά η συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων της Αθήνας στην οποία υπάγονται οι αρχαιότητες ολόκληρης της Αθήνας είναι πολύ καλή.

Ε: Ποια είναι η τελευταία ανακάλυψή σας και γιατί χαρακτηρίζεται εντυπωσιακή;

Α: Το καλοκαίρι του 2015 ενοποιήσαμε τα δύο προγράμματα των ερευνών μεταξύ τους και αποφασίσαμε αφενός να τεκμηριώσουμε δύο από μακρού γνωστά πηγάδια/φρέατα στη νότια πλευρά της ταφικής οδού (αυτό δεν είχε γίνει με τις παλαιότερες ανασκαφές του 1864 και του 1890) και εκτός τούτου να ερευνήσουμε έναν από μακρού γνωστό Ομφαλό, τον οποίο είχε ανακαλύψει ο Κυριάκος Μυλωνάς στο επονομαζόμενο ιερό του «Εκατείου», αλλά δεν είχε εξεταστεί λεπτομερέστερα, διότι τον θεωρούσε ως ένα μνημείο, το οποίο είχε αποσπαστεί δευτερευόντως από μια επιτύμβια λήκυθο.

Ε: Θα μπορούσατε να μας πείτε κάτι περισσότερο για το ιερό του «Εκατείου»;

Α: Το ιερό θεωρήθηκε από τους πρώτους ανασκαφείς ως το ιερό της Εκάτης, διότι είχαν βρει στη λατρευτική κόγχη μια βάση από ασβεστόλιθο με μια τριγωνική εγκοπή στην άνω επιφάνεια, και ξέρουμε ότι τα αγάλματα της Εκάτης ήταν συχνά τρίπλευρα. Στο πλαίσιο των ερευνών για τα ιερά στον Κεραμεικό, όμως, μια συνεργάτιδα έκανε διδακτορική διατριβή στη οποία ξαναξιολόγησε ιδίως όλα τα ευρήματα και τις επιγραφές από το ιερό αυτό. Ολοκληρώθηκε το 2014 και για πρώτη φορά διαπίστωσε ότι εδώ δεν ήταν η Εκάτη η λατρευόμενη θεότητα, αλλά η Άρτεμις Σώτειρα.

Ήδη το 2012 μπορέσαμε να διαπιστώσουμε ότι ο Ομφαλός κλείνει το στόμιο μιας υποκείμενης μαρμάρινης πλάκας. Στόχος των συντονισμένων εργασιών του 2015 ήταν, δηλαδή, η διευκρίνιση της λειτουργίας του κωνικού μνημείου και του ανοίγματος από κάτω.

Ήδη, αμέσως μετά την απόσυρση του Ομφαλού και της μαρμάρινης πλάκας έγινε σαφές ότι εδώ πρόκειται για ένα έως τώρα μοναδικό μνημείο, το οποίο μπορεί να χαρακτηριστεί εντυπωσιακό, αλλά και το οποίο αποτελεί μια πρόκληση για την αρχαιολογική εργασία τεκμηρίωσης. Κάτω από τον Ομφαλό βρίσκεται σε βάθος μεγαλύτερο των 8 μέτρων ένα φρεάτιο επενδεδυμένο με κυλινδρικούς δακτυλίους από πηλό. Η διάμετρος είναι μόλις 65 εκατοστά. Επιγραφές μέσα στο φρεάτιο και στην κάτω επιφάνεια του Ομφαλού ταυτίζουν το πηγάδι –και επομένως και ολόκληρο το ιερό– ως την έδρα ενός μαντείου.

Μετά την επίσκεψη του Έλληνα υπουργού Πολιτισμού Νίκου Ξυδάκη, στις 27 Αυγούστου 2015, στον Κεραμεικό, η επιγραφή ανακοινώθηκε και είναι η εξής: «ΕΛΘΕ ΜΟΙ Ω ΠΑΙΑΝ ΦΕΡΩΝ ΤΟ ΜΑΝΤEΙΟΝ ΑΛΗΘΕΣ», η οποία αποδίδεται στα νέα ελληνικά «Έλα σε μένα, ω Παιάνα [Απόλλωνα], φέρνοντας τον αληθινό χρησμό».

Πρόκειται, δηλαδή, για μια επαναλαμβανόμενη επίκληση της θεότητας, όπως προφανώς γινόταν από κάποιον μάντη ή ιερέα. Ο Παιάνας, ο βοηθών, είναι μία από τις επωνυμίες του Απόλλωνα, ο οποίος λατρευόταν εδώ μαζί με την αδελφή του, την Άρτεμη Σώτειρα. Η επαναλαμβανόμενη επίκληση απευθύνεται στον θεό Απόλλωνα, ο οποίος καλείται να αποκαλύψει στους πιστούς αληθινές προβλέψεις για το μέλλον, ενώ το νερό του πηγαδιού πιθανότατα χρησιμοποιούνταν σε κάποιου είδους τελετουργικό υδρομαντείας κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Από τις επιγραφές του πηγαδιού γίνεται λοιπόν σαφές ότι πρόκειται για ένα υδρομαντείο. Το ιερό είναι το μοναδικό έως τώρα γνωστό μαντείο του Απόλλωνα στην Αθήνα.

Η σχέση με το μαντείο του Απόλλωνα στους Δελφούς –όπως είναι γνωστό και εκεί επίσης τελούνταν λατρευτικές τελετές σε ένα μνημείο ομφαλού– είναι προφανής.

Ε: Ποια είναι η επιστημονική σημασία της ανακάλυψής σας;

Α: Όσο γνωρίζω, δεν υπάρχει κανένας άλλος αρχαίος ομφαλός, ο οποίος να έχει βρεθεί στην αρχική του θέση. Επί παραδείγματι ο γνωστός ομφαλός των Δελφών δεν βρέθηκε στην αρχική του θέση και έχει τοποθετηθεί σήμερα σε ένα εντελώς τυχαίο σημείο στο χώρο του ιερού. Οι ομφαλοί ήταν όμως λατρευτικά μνημεία με ειδική λειτουργία. Το νέο εύρημα έχει επομένως τεράστια σημασία: λ.χ. για τις γνώσεις μας της (αρχαίας) ελληνικής θρησκείας και για τις γνώσεις μας για τα ιερά των μαντείων, τη μαντική πράξη και την λατρευτική διαδικασία εκεί, ή ακόμα για τη γνώση μας για τη λατρεία του Απόλλωνα και της Αρτέμιδος.

Ε: Πώς θα συνεχίσετε; Θα εκτεθούν τα αποτελέσματα δημόσια; Θα μας αποκαλύψετε κάτι περισσότερο στις 4 Νοεμβρίου, οπότε και θα τα παρουσιάσετε δημόσια στο Ινστιτούτο και αν ναι τι θα μπορούσατε να μας πείτε ήδη από τώρα;

Α: Ένα τέτοιο εύρημα πρέπει καταρχάς να προστατευτεί. Για την ώρα το φρεάτιο του μαντείου προστατεύεται με ένα ειδικά κατασκευασμένο ξύλινο σκέπασμα και με ένα αδιάβροχο κάλυμμα. Μετά θα μπορέσει όσο το δυνατόν γρηγορότερα να παρουσιαστεί στο κοινό. Αυτό θα κάνω στις 4 Νοεμβρίου σε μια δημόσια ανακοίνωση στο γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο στις 6 το απόγευμα.

Το εύρημα, όμως, πρέπει να εκτεθεί και να είναι προσβάσιμο στο κοινό στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού και στο μουσείο του. Μετά την ανακάλυψη, οι συντηρητές μας έχουν ήδη κατασκευάσει ένα ακριβές αντίγραφο του Ομφαλού, ώστε να μπορεί να τοποθετηθεί ξανά στο ιερό. Το αντίγραφο προγραμματίζεται να τοποθετηθεί πάνω σε ένα αντίγραφο της μαρμάρινης βάσης του. Οι εργασίες για τη βάση δεν έχουν ακόμα ολοκληρωθεί. Σε μια δεύτερη φάση πρέπει να εκπονήσουμε ένα σχέδιο για το πώς και υπό ποιες προϋποθέσεις θα μπορέσουν να γίνουν ορατά το ίδιο το πηγάδι και ο Ομφαλός στο χώρο.

Ταυτόχρονα επεξεργαζόμαστε ένα σχέδιο για την τοποθέτηση του αυθεντικού Ομφαλού και της βάσης του στο μουσείο του Κεραμεικού, το οποίο θα υποβάλουμε στο υπουργείο για να το αξιολογήσει. Μετά την έγκριση της αρμόδιας εφορείας αρχαιοτήτων και του υπουργείου μπορεί το σχέδιο αυτό να τεθεί σε εφαρμογή.

Ε: Από πότε υπολογίζετε ότι μπορεί το κοινό να επισκεφθεί τα ευρήματα;

Α: Φυσικά μπορεί κανείς οποτεδήποτε να το επισκεφθεί, δηλαδή στις ώρες λειτουργίας του Κεραμεικού και του μουσείου. Η προσωρινή παρουσίαση στο χώρο του ιερού μπορεί να ολοκληρωθεί σύντομα, η παρουσίαση όμως των αυθεντικών ευρημάτων στο μουσείο απαιτεί περισσότερο χρόνο για το σχεδιασμό και την άδεια. Επομένως δεν μπορώ να κάνω κάποια σχετική ανακοίνωση για το χρονοδιάγραμμα.