Φέτος συμπληρώθηκαν 30 χρόνια από την έναρξη των –δοκιμαστικών και συστηματικών– ανασκαφών στον Πετρά Σητείας, υπό τη διεύθυνση της δρος Μεταξίας Τσιποπούλου, Επίτιμης Διευθύντριας του Υπουργείου Πολιτισμού.
Οι αρχαιολογικοί χώροι στον Πετρά καταλαμβάνουν δύο γειτονικούς λόφους, που απέχουν περίπου δύο χιλιόμετρα από τη σύγχρονη πόλη. Η δρ Τσιποπούλου κάνει έναν συνοπτικό απολογισμό των ερευνών και μας ενημερώνει για τα ευρήματα της φετινής ανασκαφικής περιόδου:
«Στον Πετρά, έχουν έρθει στο φως ένα μινωικό ανάκτορο (1900-1450 π.Χ.), από το οποίο προήλθαν το καλύτερα σωζόμενο αρχείο κρητικής ιερογλυφικής, καθώς και επιγραφές Γραμμικής Α, τμήματα οικισμών χρονολογούμενων από την Τελική Νεολιθική (3300-3000 π.Χ) έως την Υστερομινωική ΙΙΙΓ (1200-1100 π.Χ.), αλλά και νεκροταφείο της Μέσης Βυζαντινής εποχής (11ος-13ος αι. μ.Χ), ενώ από το 2005 ανασκάπτεται εκτεταμένο ασύλητο νεκροταφείο της Προ- και Παλαιοανακτορικής περιόδου (Πρωτομινωική ΙΒ έως Μεσομινωική ΙΙΒ, 2500-1800 π.Χ.).
»Το μνημειακό σύνολο του Πετρά τεκμηριώνει εξαιρετικά σπάνια ιστορική συνέχεια με τις μετακινήσεις των οικισμών μεταξύ των δύο λόφων. Η κατοίκηση ξεκίνησε στον Λόφο ΙΙ (ή Κεφάλα), όπου οικισμός της Τελικής Νεολιθικής-Πρωτομινωικής Ι (3300-3600/2500 π.Χ). Στην ΠΜ ΙΙ ο οικισμός μετακινήθηκε στον Λόφο Ι, ενώ στον Λόφο ΙΙ εγκαταστάθηκε το νεκροταφείο. Ο οικισμός στον Λόφο Ι έγινε στη συνέχεια ανακτορικός και κατοικήθηκε μέχρι το 1200 π.Χ. περίπου. Μετά την εγκατάλειψή του οι κάτοικοι επέστρεψαν στον τόπο των προγόνων τους για να ιδρύσουν νέο οικισμό στο πλάτωμα του νεκροταφείου, αποφεύγοντας όμως –και σεβόμενοι προφανώς– τους αρχαίους τάφους, με μόνη εξαίρεση ένα επιφανές μεγαροειδές κτίριο και το συγκρότημα που το περιέβαλε.
»Το νεκροταφείο, ένα από τα μεγαλύτερα της Κρήτης αυτής της εποχής, περιλαμβάνει τάφους-οικίες, με αρκετά δωμάτια και επιφάνεια έως και 80 τ.μ. (εικ. 1). Mέχρι σήμερα έχουν ανασκαφεί 14 τάφοι-οικίες καθώς και μια ταφική βραχοσκεπή. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον στοιχείο του νεκροταφείου του Πετρά είναι η χωροταξική οργάνωσή του με διαδρόμους μεταξύ των τάφων, αλλά και δύο εκτεταμένους χώρους τελετουργιών. Φαίνεται πιθανό, λόγω του πλούτου των ευρημάτων και των σύνθετων αρχιτεκτονικών μορφών, ότι το νεκροταφείο αυτό κτίστηκε για επιφανείς οικογένειες και δεν ήταν το μόνο της κοινότητας του Πετρά.
»Κάθε ταφικό κτίριο έχει διαφορετική κάτοψη από τα υπόλοιπα (εικ. 2, 3). Οι τάφοι είναι ομαδικοί, πιθανότατα για να εξυπηρετήσουν εκτεταμένες οικογένειες, και περιέχουν δευτερογενείς ταφές, δηλαδή η αποσάρκωση γινόταν σε άλλο χώρο, που δεν έχει εντοπιστεί, και στη συνέχεια τα οστά (επιλεκτικά) μεταφέρονταν στα δωμάτια των τάφων. Τα κτερίσματα είναι εξαιρετικά πλούσια, πολλά από αυτά αληθινά έργα τέχνης. Περιλαμβάνουν κεραμική (εικ. 4), μοναδικής ποιότητας λίθινα αγγεία (εικ. 5), ειδώλια με πολύχρωμη διακόσμηση, πολλά κοσμήματα από χρυσό, άργυρο και ημιπολύτιμες πέτρες (εικ. 6), χάλκινα εργαλεία καλλωπισμού (εικ. 7) και εντυπωσιακό αριθμό σφραγίδων από χαυλιόδοντες ιπποπόταμου και σκληρούς λίθους, αρκετές με ιερογλυφικές επιγραφές (εικ. 8). Επίσης από τους τάφους προήλθαν τρεις λάρνακες (εικ. 9) ένας ταφικός πίθος, και ένας μεγάλος ληνός (πατητήρι σταφυλιών) (εικ. 10) που είχε επίσης χρησιμοποιηθεί ως ταφικό αγγείο.
»Εξαιρετικής σημασίας και τεράστιο σε ποσότητα είναι το σκελετικό υλικό των τάφων, η μελέτη του οποίου, με διάφορες μεθόδους, αποδίδει ήδη σημαντικά αποτελέσματα (εικ. 11).
»Οι χώροι τελετουργιών (συνολικής έκτασης περ. 500 τ.μ.) (εικ. 12, 13) περιείχαν τόνους κεραμικών ευρημάτων (τελετουργικά αγγεία διαφόρων τύπων, όλα σχεδόν διακοσμημένα, πολλά με πλαστικές διακοσμήσεις, φυτών, ζώων και ανθρώπινων μορφών, καθώς και αγγεία σερβιρίσματος και κατανάλωσης φαγητού και ποτού (εικ. 14, 15) σε μεγάλη ποικιλία τύπων και σχημάτων, ενώ δεν έλειπαν και οι λύχνοι, δηλώνοντας πιθανότατα και νυκτερινές τελετουργίες. Τα αντικείμενα στους χώρους αυτούς θραύονταν τελετουργικά, και συχνά τα κομμάτια τους διασκορπίζονταν.
»Ενδιαφέρον είναι εξάλλου ότι κατά την Υστερομινωική ΙΙΙΓ (12ος αιώνας π.Χ.) κτίστηκε εν μέρει πάνω σε προγενέστερο ταφικό κτίριο ένα ορθογώνιο μεγαροειδές κτίσμα, με λαξευτούς λίθους που είχαν μεταφερθεί από το ανάκτορο του Πετρά ή άλλα επιφανή κτίρια του οικισμού (εικ. 16). Το κτίριο αυτό συνοδευόταν από τετράγωνη πλατφόρμα, καλοκτισμένο περίβολο και αναλημματικό τοίχο. Προφανώς είχε ειδική χρήση, πιθανότατα τελετουργική, αν και δεν προέκυψαν βέβαιες ενδείξεις για το ακριβές είδος της χρήσης αυτής. Πάντως, κοντά στην είσοδό του υπήρχε μεγάλος λάκκος γεμάτος με κεραμική, ιδιαίτερα αγγεία πόσεως, ενώ άλλος αντίστοιχος ανασκάφηκε στα βόρειά του. Στον χώρο μεταξύ του ορθογωνίου κτιρίου και της πλατφόρμας ήρθαν στο φως επίσης δύο υπαίθριες εγκαταστάσεις παρασκευής φαγητού.
»Αξίζει να σημειωθεί ότι το σύνολο του χώματος του νεκροταφείου (καθώς και των κτισμάτων των άλλων εποχών στο ανασκαπτόμενο πλάτωμα του Λόφου ΙΙ) περνάει από τη διαδικασία του νεροκόσκινου (συνολικά περισσότερες από 3.000 μεγάλες σακούλες κάθε χρόνο) και είναι εντυπωσιακά τα δεδομένα που έχουν προκύψει από τη μελέτη των βοτανικών καταλοίπων.
»Από τις 13 Ιουλίου έως τις 12 Αυγούστου 2015 συνεχίστηκε η ανασκαφή του Προ- και Παλαιοανακτορικού νεκροταφείου με σημαντικά νέα ευρήματα. Ερευνήθηκαν εν μέρει δύο νέα Παλαιοανακτορικά (Μεσομινωικά ΙΙ 1900-1800 π.Χ) ταφικά κτίρια, με 5-7 δωμάτια το καθένα, στα βόρεια του νεκροταφείου (εικ. 17) και τμήμα ενός Πρωτομινωικού ΙΙ (2400-2200 π.Χ.) ταφικού κτιρίου στα νότια του νεκροταφείου, όλα με δευτερογενείς ταφές, ενώ ολοκληρώθηκε σχεδόν η ανασκαφή σημαντικότατου Ύστερου Προανακτορικού ταφικού κτιρίου (2200-2050), που ξεκίνησε το 2013.
»Εξάλλου φέτος τελείωσε η ανασκαφή του εκτεταμένου Παλαιοανακτορικού Χώρου Τελετουργιών 2, στο βόρειο τμήμα του νεκροταφείου (έκτασης περ. 300 τ.μ.), επίσης με εξαιρετικά ευρήματα, κυρίως αγγεία με πλαστική διακόσμηση και τμήματα ειδωλίων.
»Παράλληλα ερευνήθηκε με στρωματογραφικές τομές το εσωτερικό του μεγαροειδούς κτιρίου της ΥΜ ΙΙΙΓ, και η σχέση του με το Ύστερο Προανακτορικό Ταφικό Κτίριο 1. Αποκαλύφθηκαν τμήμα της πλακόστρωσης του δαπέδου του, καθώς και επιμελημένες κτιστές βάσεις κιόνων (εικ. 18) Εξάλλου από την ίδια Ύστερη Εποχή του Χαλκού εντοπίστηκαν και ανασκάφηκαν εν μέρει τμήματα δύο μεγάλων κτισμάτων, στο βόρειο και το νότιο άκρο του νεκροταφείου αντίστοιχα, για την κατασκευή των οποίων είχαν επίσης χρησιμοποιηθεί λαξευτοί ασβεστολιθικοί δόμοι προερχόμενοι από το ανάκτορο και τον παλαιότερο οικισμό του Πετρά. Ο ένας από τους χώρους αυτούς ήταν αποθήκη πίθων (εικ. 19).
»Το νεκροταφείο του Πετρά μελετάται από διεθνή διεπιστημονική ομάδα στην οποία συμμετέχουν, εκτός της διευθύντριας, υπεύθυνης για την κεραμική, οι Philip Betancourt και Miriam Clinton (αρχιτεκτονική), Σέβη Τριανταφύλλου, ‘Εφη Νικήτα και Σωτηρία Κιορπέ (ανθρώπινα σκελετικά κατάλοιπα), Μαρία Ρελάκη και Χριστίνα Τσοράκη (λίθινα αγγεία), Olga Krzyszkowska (σφραγίδες), David Rupp (ΥΜ ΙΙΙ μεγαροειδές κτίριο), Heidi Dierckx (λίθινα εργαλεία), Άννα Σημαντηράκη-Grimshaw (ειδώλια και πλαστικά αγγεία), Ελένη Νοδάρου (πετρογραφικές αναλύσεις κεραμικής), Susan Ferrence και James Muhly (μετάλλινα και κοσμήματα), Alessandra Giumlia-Meir (XRF αναλύσεις μετάλλων), Εύη Μαργαρίτη (παλαιοβοτανικές αναλύσεις), Τατιάνα Θεοδωροπούλου (όστρεα), Βαλασία Ισαακίδου (οστά ζώων)».
Για τη βιβλιογραφία του Πετρά συνολικά βλ. www.petras-excavations.gr/en/home/bibliography
Βίντεο από την εφημερίδα «Ανατολή» του Αγίου Νικόλαου για την ανασκαφή στον Πετρά υπάρχει εδώ.
