Η συστηματική ανασκαφή στο συγκρότημα της Ζωμίνθου στον Ψηλορείτη, που εντοπίστηκε αρχικά από τον Γιάννη Σακελλαράκη και συνεχίζεται από την Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη, εξελίσσεται με εντυπωσιακούς ρυθμούς  και αποτελέσματα.

Το συγκρότημα βρίσκεται σε ύψος 1200 μ. και αποτελεί το υψηλότερο κέντρο της Μινωικής Κρήτης. Ιδρύθηκε αρχικά περί το 1900 π.Χ. μαζί με τα πρώτα μεγάλα ανάκτορα και είχε μια συνεχή κατοίκηση. Εκτός από οικιστικό κέντρο πρέπει να αποτέλεσε «παράρτημα» του Ιδαίου Άντρου σε εποχές του χρόνου όπου το ιερό σπήλαιο δεν ήταν προσβάσιμο.

Οι ανασκαφές του 2015 έδωσαν νέα στοιχεία που φωτίζουν το χαρακτήρα του συγκροτήματος. Η αρχιτεκτονική του συγκροτήματος, το οποίο διατηρείται σε ύψος σχεδόν τριών μέτρων, έργο ενός ευφυούς αρχιτέκτονα που δεν ακολούθησε πάντα τους κανόνες των μινωικών ανακτόρων, αλλά έλαβε υπ’ όψιν του τις κλιματολογικές συνθήκες της περιοχής, είναι ένα από αυτά τα στοιχεία.

Πολυτελείς χώροι κατασκευασμένοι από λαμπερούς λευκούς ασβεστόλιθους, δεξαμενή καθαρμών, πολύθυρα και φωταγωγοί που αφήνουν άπλετο φως, δημόσιες αίθουσες με θρανία και εστίες, μία εκ των οποίων με περίτεχνο περιχείλωμα, κλιμακοστάσια που οδηγούν σε άνω ορόφους, μαζί με πλήθος αντικειμένων, δηλώνουν το σημαντικό  χαρακτήρα του συγκροτήματος και ιδιαίτερα τον πολιτικό και οικονομικό ρόλο του. Το κεντρικό κτήριο θα είχε δύο και σε ορισμένα σημεία τρεις ορόφους.

Τα αποσπάσματα τοιχογραφιών, που ήρθαν φέτος στο φως, αποδίδουν φυτικά, ζωικά αλλά και αρχιτεκτονικά θέματα σε λεπτό κονίαμα και  φανερώνουν μια ιδιαίτερη εκλέπτυνση.

Από τα κινητά ευρήματα της Ζωμίνθου, οι φορητοί ενεπίγραφοι βωμοί, πολλοί διπλοί πελέκεις, τα χάλκινα και πήλινα θυμιατήρια και οι περίτεχνοι λύχνοι, τα ρυτά (τελετουργικά αγγεία, κάποια από τα οποία βρέθηκαν σε κόγχες όπως το ρυτό σε σχήμα χοίρου), το τμήμα πήλινου αιγάγρου, τα αγγεία-ρυτά με διακόσμηση καλαμοειδών, επιβεβαιώνουν τη θρησκευτική χρήση του χώρου.

Τα χάλκινα ειδώλια, από τα σημαντικότερα της Μινωικής Κρήτης, οι σφραγίδες, οι χάντρες περιδεραίων, τα δαχτυλίδια, ένα από τα οποία φέρει θρησκευτική παράσταση, είναι ασφαλή δείγματα του πλούτου που συγκεντρώθηκε στο χώρο αυτό.

Ορισμένοι χώροι μπορούν να ερμηνευθούν ως γυναικεία διαμερίσματα, λόγω της εύρεσης υφαντικών βαρών για όρθιους αργαλειούς. Χώροι με θρανία και κίονες, των οποίων σώθηκαν όχι μόνο οι βάσεις αλλά και το κατώτερο τμήμα του ξύλινου κίονα, ερμηνεύονται ως δημόσιες αίθουσες, ενώ άλλοι ως ξεχωριστοί χώροι λατρείας με πυρές, βαθμιδωτούς βωμούς και τέλος κάποιοι ως ιδιωτικοί.

Εκτός από τους χώρους κατοίκησης και τους δημόσιους, αποκαλύφθηκαν χώροι εργαστηρίων, όπως το κεραμικό εργαστήριο με τον τεράστιο  κλίβανο, χώροι επεξεργασίας ορείας κρυστάλλου κ.λπ. που δηλώνουν την αυτάρκεια του χώρου. Τεράστια πιθάρια σε μεγάλο αριθμό βρέθηκαν σε ακέραια ή αποσπασματική μορφή, όπως και πλήθος τριπτήρων και τριβείων που χρησίμευαν για την επεξεργασία επί τόπου του τεράστιου   πλούτου του Ψηλορείτη.

Σύμφωνα με την ανασκαφέα, κα Σαπουνά Σακελλαράκη, τη Μινωική Ζώμινθο διάλεξαν για να μείνουν γόνοι της δυναστείας της Κνωσού προκειμένου να ελέγχουν το Ιδαίο Άντρο, αλλά και να συγκεντρώνουν τα προϊόντα του βουνού, δηλαδή τα ιαματικά βότανα και το μαλλί που,   όπως γνωρίζουμε από τις πινακίδες της Κνωσού και από αιγυπτιακές πηγές, έστελναν στις αγορές της Ανατολής και της Αιγύπτου.

Μετά την καταστροφή του μινωικού συγκροτήματος και μετά το 1450 π.Χ., τον ίδιο τόπο, τον πλούσιο σε νερά και βλάστηση, επέλεξαν οι Μυκηναίοι για να ιδρύσουν έναν οικισμό, 100 μ. βορειότερα. Ενώ οι Ρωμαίοι, που εκμεταλλεύτηκαν με σωστή οργάνωση τα αγαθά του Ψηλορείτη, έκτισαν πάνω σε τμήμα του μινωικού συγκροτήματος ένα κτήριο-στρατώνα και σύλησαν μεγάλο μέρος του.